Helsinki Son Senede hazırlığın ilk aşaması, Finlandiya Hükümetinin çağrısı üzerine, 22 Kasım 1972’de başkent Helsinki’de başlamış, 8 Haziran 1973’e değin sürmüştür.208
Hazırlık çalışmalarında, üye devlet Dışişleri Bakanları’nın kabul ettikleri
“Helsinki Danışmanları Son Tavsiyeleri” adını taşıyan belge ile konferansın usulüne ilişkin hususlar belirlenmiştir.209 Bu kararlar uyarınca, konferansın ilk döneminde, Dışişleri Bakanları’nın katılımıyla Helsinki’de 3–7 Temmuz 1973’de yapılmış ve Avrupa konferansının düzenlenmesi, gündemi, çalışma organlarının görev kapsamı, katılacak devletler, toplantı zamanı, veri, yöntem kuralları ve parasal düzenlemeleri saptanmıştır. Yapılan bu toplantılarda “Helsinki Danışmanları” ya da “Mavi kitap”
olarak anılan belge kabul edilmiştir.210
Konferansların usul ve esasların belirlendiği bu ilk toplantıdan sonra Helsinki Danışmanları uyarınca yürütülen ikinci dönem hazırlık görüşmeleri ise 18 Eylül 1973’te Cenevre’de yapılmıştır. Bu görüşmeler ise 21 Temmuz 1975’e değin iki yıl boyunca devam etmiştir. Burada çetin görüşmeler ve tartışmalardan sonra “Sonuç-Bağıt” kaleme alınmış, son aşama olan Helsinki’de 30 Temmuz 1975’de başlanan konferansta, Arnavutluk dışında Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Kanada, Kıbrıs, Çekoslovakya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Federal Almanya Cumhuriyeti, Yunanistan, Vatikan, Macaristan, İzlanda, İtalya, Lihtenştayn, Lüksemburg, Malta, Monako, Hollanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, San Marino, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, Birleşik Krallık, Amerika Bileşik Devletleri ve Yugoslavya olmak üzere 33 Avrupa Devleti, ABD ve Kanada’nın devlet ve hükümet başkanlarınca 1 Ağustos 1975’de Helsinki Son Sened törenle imzalanmıştır.211
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Sonuç Bildirgesi, hükümetler arasında moral nitelikle bir yükümlülük ortaya koyan politik bir belge olduğundan, parlamentoların onayına sunulmamış, imzalandığı gün yürürlüğe girmiştir. Bu yüzden gerek
208 DECAUX, s. 11.
209 DECAUX, s. 11.
210 KASIM, s. 311., ALPKAYA, AGİK sürecinden AGİT’e İnsan Hakları, s. 20.
211 GÜRKAYNAK, s. 151; ODMAN, s. 46.
Bildirge’nin hükümlerine, gerek daha sonra yapılan izleme toplantılarında “consensus”
yani itiraz olmaksızın kabul yöntemiyle alınan kararlara saygı, hükümetlerin siyasal iradesine ve iyiniyetine bağlı kalmakla, bunlara saygısızlığın riski ancak dünya kamuoyunun tepkisiyle görülmektedir. 212
Helsinki Sonuç Bildirgesi, Doğu ve Batı arasında ulaşılmış olan dengenin politik düzeyde istikrarlı biçimde sürdürülmesi koşullarını saptayan, başka bir deyişle özünde nükleer dehşet dengesinin bir ürünü olan siyasal yumuşamanın sürdürülmesine yararlı kuralları belirleyen bir belgedir. Bu denge Sovyetler Birliği’nin üzerinde ısrarla durduğu, savaş sonunda Avrupa’da kurulan statükonun politik yönden kabulü, buna karşılık Batılıların savunduğu Doğu-Batı ilişkilerinde yumuşamanın insancıl boyutunun geliştirilmesi zorunluluğu temellerine dayandırılmıştır. Nitekim Sonuç hazırlanırken Sovyet Bloku daha çok sınırların dokunulmazlığı, egemenlik gibi ilkeler ve bunlarla ilgili önlemler üzerine durmuştur.
Senedin içeriği üç önemli başlıktan oluşmaktadır. Bunlara sepet de denilmektedir.213 Her sepet ayrıca bünyesinde çeşitli başlıklar taşımaktadır. Birinci sepet Avrupa güvenlik sorunları ile ilgilidir ve katılımcı ülkelerin ilişkilerde uymaları istenen 10 ilkeden oluşmaktadır. Bu on ilke şunlar: 1) Egemen eşitlik, egemenliğin özünde olan haklara saygı 2) Kuvvet kullanma ve tehditte bulunmaktan kaçınılması 3) Sınırların dokunulmazlığı 4) Devletlerin toprak bütünlüğü 5) Anlaşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesi 6) İçişlerine karışmama 7) Düşünce, vicdan, din ve inanç özgürlüklerini de kapsamak üzere insan haklarına ve özgürlüklerine saygı 8) Halkların eşit haklara sahip olması ve kendi kaderlerini tayin hakkı 9) Devletlerarasında işbirliği 10) Uluslararası hukukta yer alan yükümlülüklerin iyiniyetle yerine getirilmesi. Ayrıca Güven ve Güvenlik Artırıcı Tedbirler, Güvenlik ve Silahlanmanın Bazı Yönlerine İlişkin Belge de birinci sepette yer almaktadır.
İkinci sepet ise ekonomi, bilim, teknoloji ve çevre konularında işbirliğini içermektedir. Buna göre katılımcı devletler ekonomik ve ticari enformasyon, pazarlama, ortak çıkarlı projelerin hazırlanması, bilim ve teknoloji konusunda işbirliği biçimlerinin
212 PAZARCI, Uluslararası Hukuk, s. 407.
213 GÜNDÜZ, s. 673.
geliştirilmesine çalışacaklardır. Ayrıca ulaştırma, turizm ve personel eğitimi gibi konularda işbirliği de ikinci sepettedir.214
Üçüncü sepet insani konularda işbirliği ile ilgilidir. Bu çerçevede insan hakları ve kültürel işbirliği ele alınmıştır. Ailelerin birleştirilmesi, çeşitli devletlerin vatandaşları arasındaki evlenmeler, enformasyon alışverişin geliştirilmesi, gazetecilerin çalışma koşullarının iyileştirilmesi bu sepette vurgulanan konulardır.215
Helsinki Nihai Senedi’nin Avrupa güvenliğine ilişkin prensiplerin yer aldığı sepette yer alan beşinci ilke, uyuşmazlıkların barışçıl şekilde çözümlenmesi ile ilgilidir. Bu ilke şu şekilde yer almıştır; "Katılan Devletler, aralarındaki anlaşmazlıkları milletlerarası barış ve güvenliği ve adaleti tehlikeye düşürmeyecek şekilde barışçı yollardan çözeceklerdir. Milletlerarası hukuk zemininde iyi niyet ve işbirliği ruhu ile çabuk ve adil bir çözüm bulmaya çalışacaklardır. Bu amaçla, görüşme, soruşturma, arabuluculuk, uzlaştırma, hakemlik, yargısal çözüm ve tarafı oldukları anlaşmazlıkların çıkmasından önce üzerinde mutabık kaldıkları barışçı çözüm usulleri de dâhil olmak üzere kendilerinin seçtiği diğer barışçı yolları kullanacaklardır.
Yukarıdaki barışçı usullerden biriyle herhangi bir çözüme ulaşılmaması halinde, anlaşmazlığın tarafları, anlaşmazlığın barışçı şekilde çözümü için karşılıklı olarak kabul edilecek bir yol aramaya devam edeceklerdir.
Diğer katılan Devletlerin yanı sıra bir anlaşmazlığa taraf olan katılan Devletler, milletlerarası barış ve güvenliğin devamını tehlikeye sokacak ve böylece anlaşmazlığın barışçı şekilde çözümünü daha da zorlaştıracak derecede durumu kötüleştirecek her türlü eylemden kaçınacaklardır."
Helsinki Nihai Senedi iki blok arasındaki yumuşamayı kurumsallaştırmış ve taraflar arasında güven ortamı oluşmasına yardım etmiştir. Bu hali ile Sened, soğuk savaşın seyrini etkileyen önemli bir belge niteliği kazanmıştır. Senedin birinci sepetinde yer alan belgelerden olan Güven Artırıcı Önlemler ve Güvenlik ve Silahsızlanmanın Bazı Yönlerine İlişkin Belge, devletlerin yapacakları büyük çaptaki askeri manevraların niteliği ve içeriğini diğer devletlere bildirmelerini ve onlara askeri gözlemci gönderme çağrısında bulunmalarını içermektedir. AGİK de, Helsinki Nihai Senedi’nden sonra güven artırıcı önlemler
214 KASIM, s. 311.
215 GÜNDÜZ, s. 674.
konusundaki çalışmalara hız vermiş ve 17 Ocak 1984 ile 19 Eylül 1986 yılları arasında Stockholm'de Avrupa'da Silahsızlanma ve Güven ve Güvenlik Artırıcı Önlemler Konferansı yapılmıştır. AGİK sürecinde Helsinki'de üçüncü sepette yer alan insani boyut ile ilgili konular giderek önem kazanmış ve AGİK bu çerçevede önemli mesafe katetmiştir. Ailelerin birleştirilmesi ve farklı uluslardan kişilerin evlilikleri gibi konular çözüme kavuşturulmuştur.216