UZLAŞTIRMA VE HAKEMLİK SÖZLEŞMESİ MEKANİZMASI

1992 Cenevre Sözleşmesi ile kurulan mekanizmanın en temel özelliği AGİT çerçevesinde ilk kez uyuşmazlıkların barışçı çözümü konusunda hukuksal bağlayıcılığa sahip olması ve ilke olarak yalnızca Sözleşme tarafı devletler bakımından geçerli olmasıdır. Sözleşme'nin 38. maddesinde de bu durum açıkça belirtilmektedir. Buna göre Sözleşme'nin hükümleri üye devletler tarafından açıkça belirtilmediği durumlarda, kendileri bakımından hiçbir yükümlülük ya da üstlenim doğurmayacaktır. Böylece,

317 DECAUX, s. 97.

AGİT çerçevesinde AGİT devletlerinin yalnızca bir kısmı arasında geçerli olan sadece hukuksal yükümlülük doğuran bir mekanizma yaratılmıştır.

1992 Cenevre Sözleşmesi'ne göre iki geleneksel yöntem olan uzlaştırma ve hakemlik yolları ile uyuşmazlıkların çözümü öngörülmüştür. Ancak bu mekanizmada uzlaştırma yöntemi, bütün Sözleşme tarafları için ilke olarak zorunlu bir yöntemi oluşturmasına karşılık hakemlik yöntemi yalnızca bu yöntemi kabul ettiğini açıkça bildiren Sözleşme tarafı devletleri bağlamaktadır.

Uzlaştırma yönteminin Sözleşme çerçevesinde en büyük özelliği ise Sözleşme tarafı bütün devletler için ilke olarak, zorunlu olmasıdır. Taraflar, Sözleşme'nin 18/1.

maddesi uyarınca, makul bir süre içinde görüşmeler yoluyla çözemedikleri tüm uyuşmazlıklarını tek taraflı olarak, bu yola sunma hakkına sahiptir. Uzlaştırma Komisyonu'nun amacı Sözleşme'nin 24. maddesine göre, tarafların uyuşmazlıklarına uluslararası hukuk ve AGİT üstlenimleri çerçevesinde bir çözüm bulmaları için yardımcı olmaktır.³¹⁸ Taraflar, Uzlaştırma Komisyonu'nun yardımları ile bir çözüme varmışlarsa, bu durum bir tutanakla saptanmakta ve Komisyon önerilerini de içine alan bir rapor sunmaktadırlar. Bu rapor taraflara bildirildikten sonra otuz gün içerisinde taraflar yine bir anlaşmaya varamaz iseler anılan rapor AGİT Yüksek Memurlar Komitesi aracılığıyla AGİT Bakanlar Konseyi'ne sunulmaktadır.

Söz konusu mekanizmanın işleyişinde işlevsel olarak bir takım sınırlandırmalar mevcuttur. Bir uyuşmazlık önceden tarafların hukuksal yükümlülük altına girdikleri bir yöntem çerçevesinde ele alınmışsa ya da böyle bir yöntem çerçevesinde öze ilişkin bir karar verilmişse, bu yöntemler 1992 Sözleşmesi’ndeki uzlaştırma ya da hakemlik yöntemlerine üstün gelecek ve dolayısıyla Sözleşme yöntemleri uygulanmayacaktır.

Yine, aynı şekilde bir uyuşmazlıkla ilgili olarak eğer taraflar bağlayıcı karar verecek bir yargısal organın münhasır yetkisini önceden tanımışlarsa ya da taraflar bu uyuşmazlığın münhasıran başka yollarla çözümünü önceden kabul etmişlerse bu yöntem Uzlaştırma ve Hakemlik Mekanizması’nı etkisiz kılacaktır.

Öte yandan, bir uyuşmazlık Sözleşme çerçevesinde uzlaştırma yöntemine sunulmuş olsa bile, eğer tarafların hukuksal yükümlülük altında bulundukları bir yargı ya da hakemlik organına tarafların biri ya da hepsi tarafından götürülmüş ya da

318 MENGİLER, s. 82.

Sözleşme'nin uzlaştırma yöntemi çerçevesine giren bir uyuşmazlık taraflarca öneri getirme yetkisi bulunan başka bir organa sunulmuşsa, bu yöntemler Sözleşme'deki uzlaştırma yöntemine üstün gelecektir. Böylece iki değişik çerçevede çalışan uzlaştırma yöntemi arasında taraflar Sözleşme'nin dışındaki yöntemi tercih etmişlerse, uyuşmazlığın çözümü için Sözleşme dışı yöntem üstün tutulacak, ancak bir sonuç alınamazsa Sözleşme'nin uzlaştırma yöntemi çalışmaya başlayacaktır.

Sözleşme ile belirlenen uzlaştırma ve hakemlik mekanizması, Sözleşme tarafı devletlerin, tek taraflı ya da birlikte yapacakları başvuru ile çalışmaya başlayabileceği gibi tarafların aralarında yapacağı bir anlaşma ile de başlayabilmektedir. Ancak, Sözleşme'ye taraf olmayan AGİT devletleri de, Sözleşme tarafı devletler ile aralarında çıkan uyuşmazlıkların çözümü için yapılacak bir anlaşma ile uzlaştırma ve hakemlik yöntemlerine dâhil olabilmektedir.³¹⁹

Olağan olarak bir Uzlaştırma Komisyonu, 21. madde uyarınca, beş kişiden oluşmakta olup, birer uzlaştırmacı her bir tarafça atandıktan sonra öteki üç uzlaştırmacı Büro tarafından atanmaktadır. Ancak, bu sayı, uyuşmazlığa bağlı olarak, Büro tarafından azaltılabilmekte ya da arttırılabilmektedir. Eğer bir uyuşmazlığın tarafları ikiden fazla devlet ise aynı çıkara sahip olan devletler anlaşarak bir tek uzlaştırmacı atayabilmektedir. Uzlaştırma Komisyonu'na atanacak uzlaştırmacıları taraflar Büro'nun bu amaçla tuttuğu liste üzerinden atamakta, Büro da uzlaştırmacıları bu listeden seçmek zorundadır.

Sözleşme'nin 23. maddesinde belirtildiği üzere, uzlaştırma usulü gizli olmakla beraber, Uzlaştırma Komisyonu her bir olaya ilişkin olarak, taraflara danıştıktan sonra ve Divan'ın saptadığı çalışma kurallarına bağlı kalmak koşuluyla, usulü belirleme hakkına sahip olacaktır. Uzlaştırma Komisyonu, Sözleşme'ye taraf devletler arasında uyuşmazlığa ilişkin bir çıkarı olanları, uyuşmazlık taraflarının rızasını almak suretiyle, bu usule katılmaya davet edebilecektir.³²⁰

Hakemlik mekanizması, aralarında uyuşmazlık çıkan Sözleşme tarafı devletlerin aralarında bir anlaşma yaparak uyuşmazlıklarını hakemliğe sunmaları veyahut Sözleşme devletlerinin bir bildirim ile kurulacak bir hakemlik mahkemesinin yetkisini,

319 MENGİLER, s. 82.

320 ODMAN, s. 64.

karşılıklılık koşuluyla, tek taraflı olarak tanımaları sonucunda işlemeye başlamaktadır.³²¹ Tek taraflı bir bildirim sonucu hakemlik yetkisinin kabulü durumunda bu yöntemin işleyebilmesi için uyuşmazlığın uzlaştırma yöntemi çerçevesinde çözülenmemiş olması ve Uzlaştırma Komisyonu raporunun Divan Kalemi’ne bildirim anından itibaren 30 gün geçmiş olması gerekmektedir.³²²

Hakemlik Mahkemesi'nin bir anlaşma sonucu kurulması halinde, anılan anlaşmanın uyuşmazlık konusunu ve tarafların iddialarını içermesi gerekmektedir. Tek taraflı başvuru halinde ise başvurunun uyuşmazlık konusunu, karşı taraf ya da tarafları ve olayın ana verileri ile hukukunu içermesi gereklidir.

Hakemlik Mahkemesi, Sözleşme'nin 28. maddesine göre, Sözleşme'ye taraf devletlerin hakemler listesi için bildirdiği uyuşmazlığa taraf devletlerin hakemleri ile Büro'nun atayacağı en az bir tek hakemden oluşmaktadır. İkiden çok tarafı olan uyuşmazlıklarda aynı çıkara sahip olan tarafların bir tek hakem atamaları olanağı da bulunmaktadır. Uyuşmazlığa taraf devletlerin hakemlerinin davaya bakmaya herhangi bir engelleri bulunursa yedekleri bunların yerini almaktadır. Büro'nun atayacağı hakemlerin herhangi bir engeli, bulunması durumunda Büro yenisini seçmektedir.

Hakemlik yönteminin Sözleşme'ye taraf devlet ya da devletler ile Sözleşme'ye taraf olmayan AGİT devletleri arasında işlemesi durumunda Sözleşme'ye taraf olmayan devletler hakemlerini ya Büro'nun tuttuğu hakemler listesinden ya da AGİT devletleri uyrukları arasından, anılan liste dışından seçebilmektedir. Her durumda Mahkeme Başkanı’nı Büro'nun atadığı hakemler arasından kendi seçilmektedir.³²³

Hakemlik Mahkemesi oluştuktan sonra, yazılı ve sözlü olmak üzere iki kısımdan oluşan bir usulü izlemek zorundadır. Hakemlik Mahkemesi uluslararası hukuka göre karar vermekle yetkili olmakla birlikte, tarafların isteği halinde karar verme yetkisini de kullanabilecektir.

Hakemlik Mahkemesi'nin kararları kesin olup tarafları bağlamaktadır. Ancak, taraflar, kararın bildirimini izleyen 6 ay içinde Mahkeme'den kararın yorumunu talep etmeleri mümkündür. Yine, 31/4. maddesi uyarınca, kararı değiştirebilecek önemde yeni bir verinin ortaya çıkması durumunda bu yeni verinin ortaya çıkmasını izleyen 6 ay

321 MENGİLER, s. 82.

322 PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri IV. Kitap, s. 82.

323 PAZARCI, “AGİK Çerçevesinde Uyuşmazlıkların Barışçı Çözüm Yolları”, s. 280.

içinde tarafların kararın gözden geçirilmesini isteme hakkı vardır. Bu hak kararın üzerinden 10 yıl geçene kadar geçerlidir. Hakemlik Mahkemesi kararları, 32. madde uyarınca yayınlanacaktır. Kararın bir örneğinin Yüksek Memurlar Komitesi aracılığıyla AGİT Bakanlar Konseyi'ne gönderilmesi gerekmektedir.³²⁴