D. AGİT’İN TEŞKİLATLANMA SÜRECİ
4. İSTANBUL ZİRVESİ (19 Kasım 1999)
Türkiye AGİT'e atfettiği önem çerçevesinde, AGİT'in günümüze kadar yapılan en önemli ve en büyük katılımlı toplantılarından birisi İstanbul'da 19 Kasım 1999 tarihinde 62 ülkenin devlet ve hükümet başkanlarının katılımıyla gerçekleştirilmiştir.248 AGİT, günümüzde 55 üyeli ve statü olarak global BM teşkilatı prensipleri doğrultusunda faaliyet gösteren ve güvenlik, çevre, bilim ve teknoloji, demokrasi ve insan hakları gibi temel konuların tartışılıp, ilke olarak, konsensüs ile kararların alındığı yüksek seviyeli politik bir Avrasya forumu haline gelmiştir.
İstanbul Zirvesi'nde Avrupa Güvenliği için İstanbul Şartı, AKKA Uyarlama Anlaşması, AKKA'nın Adaptasyonuna İlişkin Nihai Senet, Güven ve Güvenlik Arttırıcı Önlemlere İlişkin Viyana Belgesi ve İstanbul Zirve Belgeleri imzalanmıştır.
Yüzyılın son büyük toplantısı olma özelliğine de sahip AGİT Zirvesindeki en önemli tartışma konularından biri, Avrupa'da yaşanabilecek güvenlik sorunları karşısında AGİT'in görev çerçevesini çizen Avrupa Güvenlik Şartı'nda uluslararası toplumun iç çatışmalara müdahale etmesini kolaylaştıran yaklaşım olmuştur. 21.
yüzyılın eşiğinde, AGİT üyesi ülkeler Devlet veya Hükümet Başkanları, üye devletlerin birbirleri ile barış içinde ve bireylerin bu toplulukların özgürlük, refah ve güvenlik içinde yaşayabileceği hür demokratik ve daha fazla bütünleşmiş bir AGİT bölgesi yaratılması için taahhütlerini kararlılıkla açıklamışlardır. Bu taahhüdü yerine getirebilmek için birtakım yeni adımlar atılmasına karar verilmiştir. Bu amaçla:
- AGİT ile diğer uluslararası teşkilatlar ve kurumlar arasında işbirliğini geliştirmek ve bu sayede uluslararası toplumun mevcut kaynaklarını daha etkin kullanabilmek için İşbirliğine Dayalı Güvenlik Platformu oluşturulmasına,
- AGİT'in barışı koruma operasyonlarındaki rolünü geliştirmeye ve böylece
247 KASIM, s. 316.
248 KARAOSMANOĞLU, Fatih, İnsan Hakları Amaçlı Türk Dış Politikası: Bir Faktör Olarak AGİT İnsan Hakları Normları, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası (Derleyen: İdris Bal), Alfa Yayınları, İstanbul, 2001, s. 71.
Teşkilatın güvenliğe ilişkin kapsamlı yaklaşımının daha iyi yansıtılmasına,
- AGİT'in yardım ve geniş çaplı sivil alan operasyonlarına ilişkin taleplere daha çabuk yanıt verebilmesini teminen Yardım ve İşbirliği Süratli Uzman Takımlarının oluşturulmasına,
- Hukukun üstünlüğünün sürdürülmesini sağlamak amacıyla polis faaliyetleri yürütebilmek için yeteneklerin genişletilmesine,
- AGİT alan operasyonlarının planlanması ve konuşlandırılması amacıyla bir Harekât Merkezi oluşturulmasına,
- AGİT Daimi Konseyi altında Hazırlık Komitesini kurarak, AGİT içinde siyasi danışma sürecinin güçlendirilmesine karar verilmiştir.
Zirvede kabul edilen Şartın “Ortak Sorunlarımız” başlığı altında yer alan ifadelere göre; son on yılda AGİT bölgesinde kayda değer gelişmeler sağlanmış, ancak devletler arasındaki uyuşmazlıklar ve çatışmalar henüz ortadan kalkmamıştır.
Avrupa'nın bölünmüşlüğü ortadan kalkmış, ancak yeni riskler ve sorunlar ortaya çıkmıştır. Paris Şartı imzalandıktan sonra, devletler içinde ve devletler arasındaki çalışmalar tüm AGİT devletlerinin güvenliğe yönelik belirgin bir tehdit oluşturmaktadır. Geçmiş deneyimler, AGİT ilkelerinin ihlâl edilmesi sonucunda çatışmaların ortaya çıktığını göstermektedir. Buna bağlı olarak, güvenlik ve barış sağlanabilmesi için devletler arasında güven oluşturulmalı ve işbirliği sağlanmalıdır.
Güven oluşturulması ve işbirliği sağlanması için de mevcut araçlar güçlendirilmeli, ayrıca yeni araçlar oluşturulmalı, ağırlıklı olarak kişi hakları ve azınlık hakları dâhil olmak üzere, insan hakları ve temel özgürlükler üzerinde çaba harcanmalı, uyuşmazlıklar barışçıl yollarla çözümlenmelidir.249
Şartın Ortak Temellerimiz başlığı altında, Birleşmiş Milletler Şartı'na, Helsinki Nihai Senedi’ne, Paris Şartı'na ve diğer AGİT belgelerine bağlı olunduğu vurgulanmış, bu belgelerin AGİT devletleri için ortak temeller oluşturduğu ve devletlere eşit ve iyi niyet ilkesine uygun olarak uygulandığı ifade edilmiştir. Ayrıca, tüm AGİT devletlerinin bu ilkelerin uygulanması konusunda vatandaşlarına karşı sorumlu olduğu hatırlatılmıştır. Ayrıca, AGİT'in Birleşmiş Milletler Şartı'nın 8. Bölümüne göre, bir bölgesel anlaşma olduğu teyit edilmiştir. AGİT uyuşmazlıkların barışçıl yollarla
249 ODMAN, s. 54–55.
çözümlenmesi ve çatışmaların önlenmesi için danışmalarda bulunulması, karar alınması ve işbirliği sağlanması konularında kendi bölgesinde bir temel teşkilat olarak değerlendirilmiş, erken uyarı, uyuşmazlıkların ve çatışmaların önlenmesi, kriz yönetimi ve çatışma sonrası rehabilitasyon konularında kilit bir araç olduğu vurgulanmıştır.250
Şartın “Ortak Müdahalelerimiz” ana başlığı altında Diğer Kuruluşlarla İşbirliğine Dayalı Güvenlik Platformu başlığını taşıyan alt bölümde yer alan kararlarda, günümüzde karşılaşılan risk ve tehditlerle bir devlet veya tek bir teşkilat ile karşı konulamayacağı vurgulandıktan sonra, son on yıl içinde AGİT ve diğer uluslararası kuruluşlar arasında işbirliği bağlantılarının güçlendirilmesi için önemli adımlar atıldığı açıklanmış, uluslararası topluma ait kaynaklardan en etkin biçimde yararlanabilmek için bu işbirliğinin daha da güçlendirileceği taahhüt edilmiştir. Bu nedenlerle ve ortaklık ruhuna uygun olarak, İşbirliğine Dayalı Güvenlik Platformunun oluşturulmasına karar verildiği; AGİT çatışmaların önlenmesi, kriz yönetimi ve çatışma sonrası rehabilitasyon faaliyetlerinde etkinliğin sağlanması açısından süratli konuşlanmanın önemli olduğu vurgulanmıştır. Hazırlık ve plânlama çalışmalarında da etkinlik sağlanması gereği üzerinde durulmuş ve bu nedenle de, Çatışmaları Önleme Merkezi’nde bir Harekât Merkezi oluşturulmasına karar verildiği açıklanmıştır. Merkez'de, AGİT operasyonlarının her türü ile ilgili konularda uzmanların yer alacağı, Merkez'in çekirdek kadrolardan oluşacağı, gerekli durumlarda ise, sayılarının artırılabileceği Merkez'in çekirdek kadrosunun AGİT devletleri ve mevcut Sekreterlik tarafından sağlanacağı belirtilmiştir.251
Zirve’de ağırlıklı olarak Kosova, Makedonya ve Bosna- Hersek'teki duruma dikkat çekilmiş, Kosova ile ilgili olarak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 1244 sayılı kararının tam olarak uygulanmasının önemi vurgulanmıştır. Çeçenistan'daki çatışmalarla ilgili olarak da Rusya Federasyonu'nun toprak bütünlüğünün tanındığı ve her çeşit terörizmin kınandığı belirtilirken, AGİT normlarına uyulmasının gerekli olduğu sivillerin karşı karşıya olduğu zor şartların düzeltilmesi için uluslararası kuruluşların insani yardım sağlamasına yönelik uygun şartların oluşturulması gerektiği belirtilmiştir. Politik çözümün gerekli olduğu vurgulanmış ve AGİT'in bu konuda yardım edebileceği belirtilmiştir.252
250 ODMAN, s. 54–55.
251 ODMAN, s. 57.
252 KASIM, s. 316.
İstanbul Zirvesi, gerek AGİT'in kurumsallaşması gerekse bundan sonra nasıl bir süreç izleyeceği açısından oldukça önemli, geniş katılımlı bir zirve olmuştur. Daha önceki zirvelerde alınan kararlar burada son şeklini almıştır.