Vakıf Mülklerde Tasarrufta Bulunan Kişilerdeki Değişiklikler

Muhasebe kayıtlarında, vakıf mülkün kiracısı olarak bir yıl karı koca müştereken zikredilirken diğer yıllarda sadece kadının veya erkeğin adının zikredildiği görülmüştür. Bu sebeple 5 yıl içerisinde her hangi bir yılda karı koca birlikte zikredilmişse o vakfın kiracısı olarak karı koca kabul edilmiştir. Diğer yıllarda sadece kadının veya kocanın adı zikredilse bile kiracı olarak yine karı koca birlikte kabul edilmiştir.

Sahip oldukları mülk sayısında, bu mülklerde mutasarrıf olan kişilerde veya mutasarrıfların ödedikleri kira miktarlarında her hangi bir değişiklik olmayan toplam 14 vakıf vardır.201

14 vakfın sahip olduğu bazı mülklerde mutasarrıf olan kişiler hakkında her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak bu mülklerden alınan kira miktarlarında değişiklik olmadığı için bu tür vakıf mülklere bu kısımda yer verilmiştir. Ayrıca muhasebe kaydı sadece bir yılda tutulan vakıflar da kiracılarında değişiklik olup olmadığı bilinemediği için burada yer almıştır. Bu vakıflardan önem arz ettiğini düşündüğümüz bazıları hakkındaki bilgiler şöyledir:

9 numaralı vakfın 5 dükkân 5 de mukâtâa-i zemini yani mukâtaâ geliri elde ettiği arsası vardır. Beş yıl boyunca vakfın kiracıları da kiracılarından aldığı kira bedelleri de aynı kalmıştır. Ancak vakfın 2 adet mukâtaa-i zemininin kiracılarının kim olduğu bilinmemektedir.

40 numaralı vakfın 5 yıl boyunca yıllık 360 akçe kira getirisi olan mülkünde, vakfın mütevellisi olan Seyyid Hac Mehmet Ağa ikamet etmiştir. Bu örnekten de anlaşıldığı üzere vakıfların mütevellileri de kira bedeli karşılığında vakfa ait olan mülklerde kiracı olabilmektedirler. Vakfiyede, hayır sahibi tarafından bu evde mütevellinin ikamet etmesinin şart koşulmuş olma ihtimali yüksektir. Nitekim pek çok vakfiyede, vakıf kurucu tarafından vakfedilen evlerin bazılarının vakıflarda tevliyet, imamet ve müezzinlik yapan görevlilere şart koşulduğu bilgileri yer almaktadır.202

42 numaralı vakfın 1 adet menzil mukâtaası bulunup tasarruf hakkı vâkıf tarafından mektebin hocasına şart kılınmıştır. 1187/1773 yılında vakfın muhasebesi tutulmadığı

201

3, 9, 24, 37, 39, 40, 41, 42, 50, 53, 63, 64, 71 ve 74 numaralı vakıflar.

202

123

için her hangi bir şey söylemek mümkün değildir. Ancak 1187/1773 yılı muhasebe kaydı hariç diğer yılların kayıtlarında bu mukâtaa-i menzilden elde edilen kira bedeli olan 240 akçe hem gelir hem de gider kalemleri arasına yazıldığı tespit edilmiştir. Burada iki ihtimal söz konusudur; ya vakıf mülkte bizzat mektep hocası kendisi tasarrufta bulunmuş ya da bu mülk bir başkasına kiraya verilmiş ve o kişiden alınan kira bedeli mektep hocasına ödenmiştir. Her iki ihtimalde de bu mukâtaa-i menzilden alınan kira bedeli olan 240 akçenin vakfın gelir ve giderleri arasına dâhil edilmesinin sebebi bu mülkün vakfa ait olduğunu göstermek veya işi resmiyete dökmek için olduğu düşünülebilir.

8 vakfın ise sahip oldukları mülk sayısında, bu mülklerde mutasarrıf olan kişilerde veya istisnai de olsa mutasarrıfların ödedikleri kira miktarlarında değişiklik olduğu tespit edilmiştir.203

Bu grupta yer alan bazı vakıflarla ilgili bilgiler şöyledir:

2 numaralı vakfa ait olan 7 haneden 6’sının kiracıları beş yıl boyunca aynı kalmış, 1 hanenin ise 5 yılda 3 farklı kiracısı olmuştur. Ancak kiracılarda bazı değişiklikler olmasına rağmen vakfın her haneden aldığı kira ücreti 5 yıl boyunca değişikliğe uğramamıştır. İcâreteyn ile kiralanan vakıf mülklerde mutasarrıf olan bazı kişilerde değişiklik olmasına rağmen bu vakfın muaccele geliri elde etmediği gözükmektedir. Bu da mütevellinin izni ile icâreteynli vakıf mülkte tasarruf hakkına sahip olan kişilerin haklarından ferâğ ettikleri şeklinde yorumlanabilir.

10 numaralı vakfın muhasebe kaydı 5 yıl boyunca tutulmuştur. Ancak 1184/1770 ve 1185/1771 yılında vakfın hiçbir mülkü yoktur. Vakfın mütevellisi, vakfa 1186/1772 yılında iki adet, 1188/1774 yılında da iki adet menzil satın almıştır. Böylece vakfın 1188/1774 yılında 4 adet menzili olmuştur. 1186/1772 yılında satın alınan menziller 3 yıl boyunca aynı kişilere aynı fiyata icâreteyn ile kiralanmışlardır. 1188/1774 yılında satın alınan menzillerden biri icâreteyn ile diğeri ise icâre-i vahide ile kiraya verilmiştir. Bu 2 menzil araştırmamızın son yılı olan 1188/1774 yılında satın alındığı için doğal olarak kiracılarında ve kira miktarlarında bir değişiklik olup olmadığı bilinmemektedir. 11 numaralı vakfın 17 adet gayrimenkulü bulunup bunlardan 14’ü menzil, 3’ü ise mukâtaadır. Vakfın kiracılarından Hatice Hatun hariç diğer 16 kiracı ve ödedikleri kira bedeli 5 yıl boyunca aynı kalmıştır. Hatice Hatun beş yıl boyunca aynı evde kiracı

203

124

olmakla beraber yıllık ödediği kira bedeli 1184/1770 yılından sonra 660 akçeden 360 akçeye düşmüştür.

15 numaralı vakfın muhasebe kaydı 4 yıl tutulmuş, 1188/1774 yılında tutulmamıştır. Vakfın 1184/1770 yılında biri bakkal biri de kasap olmak üzere 2 dükkânı varken diğer yıllarda sadece kasap dükkânından elde edilen gelir kayıtlarda gözükmekte, bakkal dükkânından elde edilen 6.600 akçe kira bedeli gözükmemektedir. Vakfın muhasebe kayıtlarında kasap dükkânına ne olduğu, niçin kira geliri alınamadığı hakkında her hangi bir bilgi mevcut değildir. Kasap dükkânından 4 yıl boyunca aynı miktarda kira alınmasının yanında bu kasap dükkânında kimin kiracı olduğuna dair bir bilgi muhasebe kayıtlarında yer almamaktadır.

20 numaralı vakfa ait olan 14 haneden 11’i, 5 yıl boyunca aynı kişiler tarafından kiralanmıştır. Ancak 3 hanenin kiracılarında değişiklik olmuş, 1 hane de bu 5 yıllık müddet içerisinde 3 farklı kişi diğer 2 hanede ise 2 farklı kişi kiracı olmuştur. Bununla beraber vakıf hanelerin kira miktarları 5 yıl boyunca artış göstermemiştir. Yine aynı vakıfta icâreteyn ile kiraya verilmiş 1 hanede 5 yıl boyunca 3 farklı kişinin, 2 hanede ise 2 farklı kişinin tasarrufta bulunmasına rağmen sadece 1187/1773 yılında 1 haneden muaccele geliri elde edilmesi, diğer hanelerin mutasarrıflarının bu haklarından ferâğ ettiklerinin göstergesi olabilir.

Bazı vakıfların muhasebe kayıtlarında vakfa ait olan gayrimenkullerin sayısı ve bunlardan elde edilen kira miktarları tek tek veya toplu bir şekilde verilmekte ancak bu gayrimenkulleri kiralayan kişiler hakkında her hangi bir bilgi verilmemektedir. Bir başka şekilde ifade edecek olursak; Bazı vakıfların muhasebe kayıtlarında ya “icârat ve mukâtaât” başlığı altında şu kadar haneden, şu kadar akçe şeklinde vakfın yıllık kaç akçe kira geliri elde ettiği ya da şu dükkândan şu kadar, bu haneden şu kadar akçe yıllık kira geliri elde ettiği şeklinde kira gelirleri yazılmaktadır. Bu iki tür kayıtta ortak olan nokta hiçbir şekilde bu vakıf mülklerin kiracıları hakkında bilgi bulunmamasıdır.204

204

Bu şekilde kira geliri olan vakıflar ve kira geliri elde ettikleri mülkler ile bilgiler şu şekildedir; 4 numaralı vakıf 1 dükkândan yıllık 1.440 akçe, 12 numaralı vakfı 12 odadan yıllık 4.320 akçe, 22 numaralı vakıf 14 haneden yıllık 8.580 akçe, 28 numaralı vakıf üç menzil ve bir bahçeden yıllık 540 akçe, 29 numaralı vakıf iki kepenk dükkândan yıllık 360 akçe, 30 numaralı vakıf 3 menzilden yıllık 1080 akçe, 31 numaralı vakıf 2 mahzenden yıllık 1.440 akçe, 32 numaralı vakıf 9 menzilden yıllık 3240 akçe, 33 numaralı vakıf 5 menzilden yıllık 1.560 akçe, 46 numaralı vakıf 39 menzilden yıllık 14.400 akçe, 51 numaralı vakıf 15 hane, 17 menzilden yıllık 11.580 akçe, 56 numaralı vakıf 15 menzilden yıllık 3.300 akçe, 57 numaralı vakıf 1 menzilden 360 akçe, 59 numaralı vakıf 2 dükkândan yıllık 4.440 akçe, 64 numaralı vakıf 1 mukâtaa-i arsadan 360 akçe, 68 numaralı vakıf 5 dükkân 6 menzilden yıllık 3.240 akçe, 73 numaralı vakıf da 2 dükkân bir mahzenden yıllık 34.920 akçe kira geliri elde etmiştir.

125

Bütün bu açıklamalardan sonra vakıf mülkleri kiralayan kişilerin genelde bu mülklerde uzun süre tasarrufta bulunduklarını, bunun yanında ödedikleri kira miktarlarında da bir artış olmadığını söylemek mümkündür. Vakıf mülklerde mutasarrıf olan kişilerin genelde aynı kişiler olmasının sebebi vakıf mülklerin %92,5 oranıyla icâreteyn usulü ile ve %5 oranıyla mukâtaa usulü ile kiralanmasıdır. İcâreteyn ve çift kiralı mukâtaa akitlerinin uzun süreli akitler olduğu, bu gayrimenkullerde mutasarrıfların kayd-ı hayat tasarrufta bulundukları daha önce açıklanmıştı. Bu sebeple araştırmamızı yaptığımız 5 yıllık süre zarfında vakıf mülklerde mutasarrıf olan kişilerin çok az değişiklik göstermesinin tabi bir durum olduğu söylenebilir. Buna ilaveten 52 numaralı vakfın kayıkhanesinde 4 yıl boyunca aynı kişi icâre-i vahide ile mutasarrıf olduğu tespit edilmiştir. Nitekim daha önce de ifade ettiğimiz üzere İbn Abidin, icâre-i vahideli vakıf mülklerin 3 yıldan fazla süreyle kiraya verilmesinin caiz olmadığını söylemiştir.205

Her ne kadar icâre-i vahide ile vakıf mülklerin uzun süre kiralanmaması gerekse de vakıfların menfaatleri gereği bazı istisnaların olduğu anlaşılmaktadır. İcâre-i vahide ile kiralanan diğer 7 mülkte kimin kiracı olduğu hakkında her hangi bir bilgimiz olmadığı için bir şey söylemek mümkün değildir.

1184-88/1770-74 yılları arasında ister icâreteynli ister mukâtaalı ister icâre-i vahideli vakıf mülklerin kira miktarlarının hiç artmamış olması bu tarihler arasında enflasyonun sıfır veya çok düşük olduğunun bir göstergesidir. Zira vakıf mülklerden alınan kira bedeli en az ecr-i misl kadar olmak zorundadır. İcâreteyn akdi yapıldığı zaman ecr-i misl düşük olup daha sonraki senelerde enflasyon veya başka sebeplerle kira miktarlarında artış meydana gelse dahi vakıf mütevellilerinin, mutasarrıflardan kira bedelini ecri-i misle yükseltmelerini talep etme hakları, mutasarrıfların kira miktarını yükseltmeye yanaşmaması durumunda ise akdi feshetme yetkileri bulunmaktadır.206

Sonuç olarak araştırmamızı yaptığımız 1184-88/1770-74 yılları arasında Üsküdar Para Vakıflarının gayrimenkullerinde kiracı olan kişiler genelde aynı kalmış, ödedikleri kira miktarları ise yükselmemiştir.