Muhasebe Giderleri ve Resmi Harcamalar

Vakıfların önemli gider kalemlerinden diğeri muhasebe giderleri ve resmi harcamalardır. Vakıfların muhasebe kayıtları incelendiği zaman 19 farklı şekilde bu giderlerin kaydedildiği anlaşılmaktadır. Bu ifadelerden en fazla kullanılanları harc-ı muhasebe, ihzariyye, kaydiyye, kalemiyye, kalemiyye kâtip ve kalemiyye defteridir. Muhasebe ve resmi harcamalara vakıfların 1 yılda ödedikleri toplam miktar 45.879 akçedir.

233

143

Tablo 40: Vakıfların Yıllık Muhasebe Masrafları ve Resmi Harcamaları

Masraf Türü Sayısı ^Vakıf

Toplam Masraf(Akçe) Ortalama Miktar Harc-ı Muhasebe 71 11.990 168,9 Kalemiyye ve İhzariyye 13 825 63,5

Kalemiyye Defteri, İhzariyye ve

Kaydiyye ^{1 108 108}

Kalemiyye, İhzariyye ve Kaydiyye 5 372 74,4

Kalemiyye Kâtip ve İhzariyye 2 135 67,5

Kalemiyye Kâtip 31 3.185 102,7

İhzariyye ve Kaydiyye 20 830 41,5

Murabaha Tahsili İçin Harc-ı İ'lam ve

Masrafı ^{5 17.295 3.459} Kalemiyye Defteri 7 1.710 244 İhzariyye 19 1.195 62,9 Kaydiyye 10 666 66,6 Kalemiyye 11 760 69 İhzariyye Defteri 1 30 30 Resm-i İhrâc 1 45 45

Menzil İçin Harc-ı Hüccet 1 840 840

Resm-i Adî 1 3.400 3.400

Masârif-i Hüccet 1 3.300 3.300

Harc-ı Muhasebe, Kalemiyye,

İhzariyye, Kaydiyye ^{1 333 333}

Toplam 45.879

Hemen hemen her vakfın muhasebe kaydında kadıya ödenen harc-ı muhasebe gideri yer almaktadır. Kadılara ödenen bu ücret vakıfların muhasebelerini tescil etmeleri sebebiyledir. Bir nev’i günümüzde de ticâri müesseselerin muhasebe defterlerinin onaylatmak için yeminli mali müşavirlere ödedikleri ücretin bu ücrete denk geldiği söylenebilir. Muhasebe harcının yıllık 40 ile 1.200 akçe arasında değişiklik gösterdiği tespit edilmiştir. Vakıfların ödedikleri muhasebe harçlarının önemli oranda değişiklik göstermesinin sebebi vakıfların büyüklüğüdür. Nitekim yıllık 40 akçe muhasebe harcı ödeyen 18 numaralı vakfın nakit sermayesi 250 kuruşken yıllık 1.200 akçe muhasebe

144

harcı ödeyen 47 numaralı vakfın nakit sermayesi 3.062 kuruştur. Ancak 71 vakfın yarıdan fazlasının yıllık ödediği muhasebe haracının 120 akçe olduğu ilgili kayıtlardan anlaşılmaktadır. 71 vakfın 1 yılda ödedikleri toplam muhasebe harcı 11.990 akçe olup ortalaması 169 akçe yapmaktadır.

31 vakfın giderleri arasında yer alan “Kalemiyye Kâtip” giderine ödenen toplam miktar 3.185 akçe olup ortalaması 103 akçedir. “Kalemiyye Kâtip” Osmanlı bürokrasi sistemini oluşturan dairelerden birinin görevlilerini ifade etmektedir. Yani vakıfların muhasebelerinin kayıt işlemlerini yapan görevlilere ödenen ücrettir. Bu gidere ödenen yıllık ücret 51 akçe ile 480 akçe arasında değişmektedir. Bunun sebebi de yine vakıfların büyüklüğüdür. Sadece “Kalemiyye” adı altında ise 11 vakfın toplam 760 akçe ödediği ve ödedikleri ortalama miktarın 69 akçe olduğu anlaşılmaktadır. 7 vakfın ise giderleri arasında “Kalemiyye Defteri” yer almaktadır. 7 vakfın yıllık toplam ödedikleri miktar ise 1.710 akçe olup ortalama vakıf başına 244 akçe düşmektedir.

Vakıfların, muhasebelerinin muhasebe defterine kaydedilmesi karşılığında ödedikleri paraya “Kaydiyye” denmektedir. 10 vakfın muhasebe defterinde müstakil olarak kaydiyye giderinin olduğu ve bunlarının toplamının 660 akçe olduğu tablodan anlaşılmaktadır.

Vakıf mütevellileri verdikleri borçları tahsil edemedikleri durumlarda kadılık makamına başvurmaktaydılar. Kadılık makamı da aleyhine dava açılacak olan kişinin mahkemeye getirilmesi için bir tezkere hazırlamakta ve harç almaktadır. İşte mahkemeye zorla getirilen kimsenin ödediği bu masraflara “İhzariyye” denmektedir.²³⁴ İhzariyye mübaşir ve muhzirin at ve araba masrafından başka yemek, içmek gibi şahsi masraflarını da içermektedir. İncelediğimiz muhasebe kayıtlarında ihzariyye giderine sıkça rastlanılmaktadır. 1 yılda 19 vakfın 1.195 akçe müstakil olarak ihzariyye masrafı olup ortalama vakıf başına 63 akçe düşmektedir. Bunun yanı sıra ihzariye ücreti tahsil edilecek olan borcun miktarına göre 15 ila 480 akçe arasında değişiklik göstermektedir. 1 vakfın da giderleri arasında 30 akçe “İhzariyye Defteri” gideri olduğu tespit edilmiştir. Bazı vakıfların muhasebe kayıtlarında, kalemiyye, kalemiyye kâtip, ihzariyye, kaydiyye, kalemiyye defteri ve muhasebe harcı gibi giderlere ödenen ücret müstakil

234

145

olarak zikredilirken bazılarında ise bu giderlerin birkaçının ücretinin toplu olarak kaydedildiği görülmüştür.

20 vakfın yıllık “ihzariyye ve kaydiyye” gideri 830 akçe, 13 vakfın yıllık ”kalemiyye ve ihzariyye” gideri 825 akçe, 5 vakfın yıllık “kalemiyye, ihzariyye ve kaydiyye” gideri 372 akçe, 2 vakfın yıllık “kalemiyye kâtip ve ihzariyye” gideri 135 akçe, 1 vakfın yıllık “kalemiyye defteri, ihzariyye ve kaydiyye” gideri 108 akçe ve 1 vakfın yıllık “harç-ı muhasebe, kalemiyye, ihzariyye ve kaydiyye” gideri 333 akçedir. Vakıfların muhasebeleri tutulurken bazen her giderin ücretinin müstakil olarak yazıldığı bazen de benzer giderlerin ücretlerinin bir başlık altında yazıldığı gözükmektedir. Bu sebeple çalışmamızı yaparken, muhasebe kayıtlarında yer alan gider kalemlerini olduğu gibi yansıtmak amacıyla bu giderleri kayıtlarda ifade edildiği şekliyle aktardık.

Vakıf mütevellileri borçlarını ödemeyen borçluları mahkemeye vermeleri sonucunda bazı masraflarla karşı karşıya kalmaktaydılar. Günümüzde mahkemeye ödenen ücretin Osmanlı da “Harc-ı i’lam” olarak adlandırıldığını söylemek mümkündür. 5 vakfın verdikleri borçları tahsil edebilmek maksadıyla ödedikleri “harc-ı i’lam” bedeli 17.295 akçe olup ortalama vakıf başına 3.459 akçe düşmektedir. 8 numaralı vakıf Mehmet Ağa zimmetinde bulunan 431 kuruş ve Süleyman Beşe zimmetinde bulunan 116 kuruşu tahsil etmek için 6.600 akçe, 25 numaralı vakıf vefat eden Fatma Hatun ve Bulgurlu’lu Hüseyin zimmetinde bulunan alacaklarını tahsil için 1.140 akçe, 57 numaralı vakıf Arpacı İsmail zimmetinde bulunan alacağını tahsil için 4.695 akçe, 54 numaralı vakıf alacağını tahsil için 720 akçe, 62 numaralı vakıf da alacağını tahsil için 4.140 akçe masraf yapmıştır. Vakıfların alacaklarını tahsil için ödedikleri bedellerin değişiklik göstermesi tahsil edilecek olan alacağın miktarına göre değişiklik göstermektedir. Sadece 5 vakfın gider kalemleri arasında mahkemeye ödenen harç bedelinin bulunması para vakıflarının borçlarını tahsil etmede başarılı olduklarının göstergesidir. Para vakıflarının verdikleri borçları ve elde ettikleri murabahaları genelde sıkıntısız bir şekilde tahsil etmelerindeki en büyük etkenlerin teminatsız borç vermemeleri ve vakfiyelerde şart koşulduğu üzere sadece borcunu ödeyebilecek imkâna sahip olan dürüst kişilere borç vermeleri olduğunu söylemek mümkündür. Bu da mütevellilerin vakfiyelere uygun hareket ettiklerini göstermektedir. Mütevelliler borç verirken

146

borçlulardan ya borcuna denk sayılabilecek bir rehin veya borcunu ödemediği durumda bu borcu ödeyecek bir kefil talep etmekteydiler. Bazı durumlarda her iki teminatı birlikte de aldıkları da sabittir. Böylece borcunu ödemeyen kişilerden bu borçlar ya alınan rehinlerin satılmasıyla ya da kefillerden tahsil edilmesiyle temin edilmekteydi. 62 numaralı vakfın muhasebe kaydında vakfa ait olan menzillerin mahlûl olmalarından elde edilen gelirlerden vakfın mütevellisine, cabisine ve kâtibine 3.400 akçe resm-i adî ödendiği gözükmektedir.235

54 numaralı vakfın giderleri arasında satın aldığı menzil için “harc-ı hüccet” adı altında 840 akçe ödediği yazmaktadır. Bu giderin satın alınan menzilin artık vakfa ait olduğunu belirtmek üzere kadı tarafından tanzim edilmiş belgeye verilen ücret olduğu anlaşılmaktadır. Bu harcın günümüzde tapu masrafı olarak ödenen ücret olduğu söylenebilir. Ayrıca başka bir vakfın da giderleri arasında 3.300 akçe masârif-i hüccet yer almaktadır.

28 numaralı vakfın giderleri arasında 45 akçe resm-i ihrâç ücretinin olduğu gözükmektedir. Vakfa ait mülklerde sakin olan kiracının çıkarılması için bu ücretin ödendiği tahmin edilebilir.

Sonuç olarak vakıfların hemen hemen hepsinde yer alan muhasebe giderleri ve resmi harcamaların vakıfların önemli gider kalemlerinden biri olduğunu söylemek mümkündür. Bu işlerin icra edildiği kurum olan kadılık makamı incelediğimiz vakıfların muhasebe giderlerinden ve resmi harcamalarından 1 yılda 45.879 akçe gelir elde etmiştir.