Cinsiyet Açısında Borçlular

Vakıflar borç verirken kişiler arasında cinsiyet ayrımı veya sınırlaması yapmamışlardır. Böyle bir sınırlama ve ayrım olduğuna dair her hangi bir kayda rastlanmamaktadır. Dolayısıyla kadınların da erkekler gibi ihtiyaç duydukları borçları vakıflardan alabilmeleri imkân dâhilindedir.

Tablo 16: Cinsiyet Açısından Borçlular

Cinsiyet İşlem

Sayısı

Aldıkları Kuruşlar

Kişi Başına Düşen Ortalama Kuruş Erkek 569 40.402 71 Kadın 157 8.697,5 55 Erkek+Bayan 9 1.341 149 Cinsiyeti Tespit Edilemeyenler ^{2 307 154} Toplam 737 50.748 69

Tabloda 67 vakıf yer almakta ve bu 67 vakfından 23’ünün sadece erkeklere borç verdiği103

, 1’inin de sadece kadınlara borç verdiği¹⁰⁴, geri kalan 43 vakfın ise hem kadın hem de erkeklere borç verdiği tespit edilmiştir. Ancak buradan bazı vakıfların erkeklerden başka kimseye bazılarının da kadınlardan başka kimseye borç vermediği sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü 1184/1770 yılında sadece erkelere borç veren 2 numaralı vakıf 1185/1771 yılında bayanlara da borç vermiştir. Aynı şekilde 1184/1770 yılında sadece bayanlara borç veren 35 numaralı vakıf 1185/1771 yılında erkeklere de borç vermiştir. Yani prensip olarak her vakıf hem bayan hem de erkeklere borç verebilmektedir. Bunun önünde her hangi bir engel bulunmamaktadır. Fakat mütevelli

103

1, 2, 4, 5, 7, 11, 15, 16, 17, 18, 29, 30, 44, 45, 52, 53, 55, 56, 65, 69, 70, 71, 81 numaralı vakıflar sadece erkeklere borç vermişlerdir. Ancak bu vakıfların diğer yıllarda bayanlara da borç vermiş olma ihtimali yüksektir.

104

68

sadece bayanlara vermeyi tercih etmiş olabilir. Bunu da engelleyen her hangi bir sınırlamanın olmadığı anlaşılmaktadır.

Bayanların vakıf kurucuları arasında önemli bir oran teşkil etmelerinin yanında vakıflardan borç alan bayanların da bir hayli fazla olduğu tablolar incelendikten sonra daha iyi anlaşılmaktadır. Muhasebe kayıtlarını incelediğimiz 81 vakfın 12’sinin kurucusu bayandır.105

Vakıflardan borç alan toplam 737 kişinin 157’sinin ise bayan olduğu görülmektedir. Yani vakıftan borç alan bayanların toplam borç alan kişilere oranı %21’dir. Bu bayanlar arasında gayrimüslim bayanlar da dâhildir. Ancak çoğunun Müslüman bayanlar olduğunu söyleyebiliriz. Şöyle ki vakıftan borç alan Müslüman bayanların aldıkları kuruş miktarı 6.853,5 iken gayri müslim bayanların aldıkları kuruş miktarı 1.844’tür. Bu sonuçtan da vakıflardan borç alan bayanların çoğunun Müslüman bayanlar olduğunu anlaşılmaktadır.

Bayanların ister Müslim ister gayrimüslim olsunlar ortalama kişi başına aldıkları borç miktarı yaklaşık 55,5 kuruştur. Bazı bayanların ortalama olarak verdiğimiz bu rakamdan çok daha fazla miktarda borç aldıkları da vakidir. Mesela 32 numaralı vakıf Aişe Hatun’a muâmele-i şer’iyye ile rehin alarak 300 kuruş borç vermiştir. Yine 37 numaralı vakıf istiğlal ile Şerife Hatun’a 250 kuruş, Hatice Hatun’a ise muamele-i şer’iyye ile rehin alarak 193 kuruş borç vermiştir. Gayrimüslim bayanların da vakıflardan nispeten yüksek miktarda borç aldıkları muhasebe kayıtlarında yer almaktadır. Mesela 43 numaralı vakıf Zeble? adlı nasrani bir kadına istiğlal ile 300 kuruş, 8 numaralı vakıf da Maltepeli Yaneli’ye 265 kuruş istiğlal ile borç vermiştir.

Vakıfların mütevellileri arasında bayanların da olduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır. 46 ve 51 numaralı vakıfların mütevellileri bayandır. Ancak bu iki vakfın da nakit sermayeleri olmamakla birlikte sahip oldukları gayrimenkullerden elde ettikleri gelirleri vardır. 68 numaralı vakfın da mütevellisi bayandır. Bu vakfın nakit sermayesi mevcut fakat bu sermayesini kimlere borç verdiği hakkında her hangi bir bilgi mevcut değildir. Bütün bu açıklamalardan da anlaşıldığı üzere pek çok bayan vakıflardan borç almıştır. Vakıflarla borç ilişkisine giren bayanlardan yüksek sayılabilecek miktarlarda borç alanlar da bulunmaktadır. Bu bayanların aldıkları borçlarla ev, bahçe gibi gayrimenkul

105 2,19, 33, 35, 40, 46, 55, 64, 69, 76, 77 ve 81 numaralı vakıfların muhasebe kayıtlarında, bu vakıfları bayanların kurdukları yazmaktadır.

69

almış olabilecekleri hatıra gelmektedir. Ancak kayıtlarda vakıflardan niçin borç alındığına dair bilgiler bulunmamaktadır.

Üsküdar Vakıflardan borç alan kadınların sayısının Kanuni Döneminde çok düşük olduğu Özcan’ın çalışmasındaki ilgili tablolara bakıldığında anlaşılmaktadır.106

18. Yüzyılda ise bu sayının arttığı görülmektedir. O zaman 18 yüzyılda ister Müslim ister gayrimüslim olsun pek çok bayanın ticâri hayatta kendine bir yer bulduğu ve ekonomi çarklarının arasına dâhil olduğu sonucuna varabiliriz.

Ticâri hayatın temel taşı olan erkeklerin vakıflardan bayanlara oranla daha fazla ve daha yüksek miktarlarda borç alması çok tabidir. Vakıfların işlem yaptıkları kişilerden 568’inin erkeklerden oluştuğu tablo incelendiğinde görülmektedir. Oran olarak bakacak olursak %77 gibi bir oranla karşılaşılmaktadır. Para vakıflarından borç alan erkekler arasında küçümsenmeyecek kadar gayrimüslimin bulunduğu da göz önünde bulundurulmalıdır. Vakıflardan borç alan Müslüman erkeklerin aldıkları toplam kuruş miktarı 32.694, gayrimüslim erkeklerin aldıkları kuruş miktarı ise 7.708,5’dir. Müslüman erkeklerin aldıkları toplam kuruş miktarı gayrimüslim erkeklerin aldıkları toplam miktardan yaklaşık 5 kat daha fazla olduğu görülmektedir. Erkeklerin ister Müslim ister gayrimüslim olsun kişi başına düşen kuruş miktarı ise 71 kuruştur. Buradan erkeklerin bayanlara göre daha yüksek miktarlarda borç aldıkları anlaşılmaktadır.

Kayıtlarda borç işlemi yapan bazı kişilerin cinsiyeti hakkında malumat bulunmamaktadır. İki işlemde vakfın verdiği borcun cinsiyeti hakkında her hangi bir bilgi yazmamaktadır. 9 numaralı vakfın zimem tablosunda “i’lam-ı şer’i gayr-i merbûh 207 kuruş” şeklinde bir borç işlemi yer almaktadır. Burada kimin elinde vakfın parasının zayi’ olduğu hakkında her hangi bir bilgi olmadığı için bu işlemi cinsiyeti belli olmayan kısmına ekledik. Bir diğer işlem ise 47 numaralı vakfın zimem tablosunda bulunana işlemdir. Bu işlemde karye reayası adı altında 100 kuruş borç verilmiştir. Ancak karye reayasının kim veya kimler olduğu hakkında her hangi bir bilgiye sahip olmadığımız için bu işlemi de cinsiyeti belli olmayan kısmına ekledik. Cinsiyeti belli olmayan kısmında bulunan bu iki işlem toplam 307 kuruştur.

106

70

Erkek ve bayanların ortaklaşa vakıflardan borç aldıkları da vakidir. 9 vakfın zimem kayıtlarında erkek ve bayanın birleşerek vakıftan borç aldıkları görülmektedir.107

Erkek ve bayanların ortaklaşa bir şekilde vakıftan borç aldıkları toplam miktar 1.341 kuruştur. Bu 1.341 kuruşun 627 kuruşunu gayrimüslim erkek+bayanlar, geri kalan 714 kuruşunu ise Müslüman erkek+bayanlar borç almışlardır. Ortalamaya vurduğumuz zaman da her erkek+bayanın aldığı borç miktarı 149 kuruş çıkmaktadır. Burada ortalamanın yüksek çıkmasının iki kişinin ortaklaşa borç almasından kaynaklanmış olma ihtimali düşünülebilir. Ancak erkek ve bayanların ortaklaşa düşük miktarda borç aldıkları da vakidir.

Genelde erkek ve bayanın vakıflardan ortaklaşa borç almaları durumunda bu kişilerin karı-koca, ana-oğul, baba-kız veya abi-kardeş gibi akraba oldukları muhasebe kayıtlarında anlaşılmaktadır. Örnek verecek olursak; 10 numaralı vakıf, …kızı Amine ve oğlu Mustafa’ya 21 kuruş, 25 numaralı vakıf Fatıma ve eşine 40 kuruş, 48-49 numaralı vakıf Hammal İsmail ve Validesi Aişe’ye 128 kuruş, 54 numaralı vakıf ise Emrullah ve kız kardeşleri Hanife ve Rabia Hanım’a 400 kuruş borç vermiştir. 54 numaralı vakıfta bir borcu ortaklaşa 3 kişinin aldığını görmekteyiz. Bu şekilde birleşerek borç almanın önünde her hangi bir engel olmadığını bu örnekten anlaşılmaktadır. Gayrimüslimlerde de ortaklaşa borç alan erkek ve bayanların genellikle akraba oldukları anlaşılmaktadır. 77 numaralı vakıf İstifan ve zevcesine 202 kuruş, 76 numaralı vakıf Maruke ve zevcesi Gül’e 400 kuruş borç vermiştir.

Sonuç olarak vakıfların borç verirken cinsiyet ayrımına veya sınırlamasına gitmedikleri, kendilerinden borç isteyen herkesin erkek, bayan veya her ikisi ortaklaşa olsun ihtiyaçlarını giderdikleri anlaşılmaktadır.