Mesleki ve Sosyal Açıdan Borçlular

Para vakıflarından borç alan kişilerin veya para vakıflarının borç verdikleri kişilerin hangi oranda hangi zümreye veya mesleğe ait oldukları hakkında bir değerlendirme yapmak pek mümkün gözükmemektedir. Çünkü para vakıflarının muhasebelerinin tutulduğu hüccetlerde bütün borçluların mesleki ve sosyal durumları hakkında malumat bulunmamaktadır. Genellikle borçluların adları ve hangi mahalle veya köyde oturduklarına dair bilgiler yer almaktadır. Ancak bazı hüccetlerde kişilerin lakapları, meslekleri ve sıfatları hakkında bilgiler yer almaktadır. Fakat bu tür bilgilerin yer aldığı hüccetlerin sayısı fazla değildir. İlgili hüccetlerde borçlu olan kişilerin arasında gerek reaya gerek askeri zümre mensubu olmak üzere her kesimden insanların bulunduğu görülmektedir. Aynı şekilde çeşitli meslek sahiplerinin de para vakıflarından borç

73

aldıkları bunların arasında devlet görevlilerinin de bulunduğu bilgisi aynı hüccetlerde yer almaktadır.

Muhasebe kayıtlarında kişiler için zikredilen sıfatlar genellikle, hâce, çelebi, hacı, halife, hoca, seyyid, bey, usta, efendi, molla, beşe, ağa, çavuş, hafızdır. Bu sıfatlardan çelebi, halife, molla, hafız, hoca, hâce, efendi gibi sıfatlar kişilerin ilim ile meşgul olduklarını, çavuş, bey, ağa gibi sıfatlar kişilerin idare ile meşgul olduklarını göstermektedir. Pek çok hüccette yer alan usta sıfatı kişilerin zanaat ehli olduklarını, seyyid sıfatı ise Hz. Peygamber soyundan geldiklerini gösterir.109

Aşağıdaki tabloda devletin belli kademelerinde ve vakıflarda görev yapıp vakıflardan borç aldığını tespit ettiğimiz kişilerin mesleklerine yer verilmiştir. Ayrıca bu sınıflardan hiçbirine dâhil olmayan papaz da diğer kısmına eklenmiştir.

Tablo 18: Vakıflardan Borç Alan Kişilerin Meslekleri (Yönetici Sınıf, Vakıf Görevlileri ve Diğer)

Meslekler

Yönetici Sınıf Sayı Vakıfla İlişkili Meslekler Sayı Diğer Sayı

Kadı 6 Mütevelli 63 Papaz 1

Çûkadâr 2 Hoca 5

Zaim 3 Müezzin 11

Baltacı 1 İmam 18

Saray Bekçisi 1 Cabi 1

Mübaşir 1 Hatip 1 Çavuş 1 Türbedar 1 Müderris 1 Kayyumbaşı 1 Sancakbaşı 1 Kayyum 1 Paşa 1 Kâtip 1 Subaşı 1 Genel Toplam 123

Aşağıdaki tabloda ise “Tüccar ve Zanaatkâr” olarak adlandırdığımız halkın her türlü ihtiyacını temin eden ve hizmet sunan mesleklere yer verilmiştir.

Tablo 19: Vakıflardan Borç Alan Kişilerin Meslekleri (Tüccar ve Zanaatkârlar)

109

74

Tüccar ve Zanaatkârlar

Meslek Adı Sayı Meslek Adı Sayı Meslek Adı Sayı

Kuyumcu 4 Abacı 1 Kaşıkçı 1

Boyacı 2 Dülger 1 Sahaf 3

Kumcu 1 Sarraf 1 Keresteci 1

Kürekçi 5 Helvacı 1 Kalaycı 3

Samancı 1 Arakiyyeci 2 Sepetçi 1

Yemenici 2 Kavukçu 4 Terlikçi 1

Usta 7 Tülbentçi 1 Döşemeci 1

Hancı 6 Tuğlacı 1 Ebe 1

Kahveci 13 Kasap 4 Arpacı 5

Nalbant 3 Köseci 1 Sütçü 2

Şerbetçi 1 Debbağ 3 Kayıkçı 9

Tellal 1 Leblebici 1 Dellal 1

Meyhaneci 2 Avcı 1 Attar 5

Berber 10 Sucu 2 Yağcı 3

Çorbacı 5 Dökmeci 1 Mismarcı 1

Bahçıvan 19 Hamamcı 2 Mücellid 1

Ekmekçi 2 Münadi 1 Taşçı 1

Mezarcı 2 Keçeci 1 Yastıkçı 5

Bostancı 20 Marangoz 1 Haffaf 1

Muhallebici 1 Börekçi 1 Semerci 1

Pazarbaşı 2 Kethüda 1 Arabacı 1

Bakkal 17 Dolapçı 1 Yoğurtçu 1

Terzi 8 Kebeci 1 Merkepçi 1

Hammal 4 Nakkaş 1 Çiçekçi 1

Genel Toplam 224

Tablolar oluşturulurken çalışmamızı yaptığımız 1184-88/1770-74 yılları arasındaki muhasebe kayıtlarından tespit edebildiğimiz bütün meslekler tablolara dâhil edilmiştir. Yani bir vakfın 1184/1770 yılı muhasebe kayıtlarında yer almayan bir meslek sonraki yıllarda yer alıyorsa o meslek de tablolara dâhil edilmiştir. Ancak her hangi bir meslek sahibi beş yıl boyunca vakıftan borç almışsa bu kişinin mesleği sadece bir defa sayılmıştır.

75

Vakıflardan borç alıp da meslekleri hakkında bilgi edinebildiğimiz borçluların meslekleri 4 sınıfa ayrılarak incelenmiştir. Ancak “Tüccar ve Zanaatkâr” grubuna dâhil olan meslek sayıları çok fazla olduğu için bu gruba ayrı bir tablo hazırlanmıştır.

“Yönetici” grubunda muhasebe kayıtlarında tespit edebildiğimiz yöneticilere ait olan mesleklere yer verilmiştir.

“Vakıflarla İlişkili Meslekler” grubunda adından da anlaşıldığı gibi vakıf ve mülhakatlarında görev yapan mütevelli, cabi, kâtip gibi meslek sahiplerine yer verilmiştir. Bu vakıf bir cami vakfı ise camide görev yapan imam, müezzin, hatip, kayyum gibi görevliler, mektep vakfı ise bu mektepte hocalık yapan görevlilere yer verilmiştir.

“Tüccar ve Zanaatkâr” grubunda ise vatandaşın her türlü ihtiyacını gideren esnaflar, çarşı pazarda görev yapan, halka hizmet sunan meslek sahiplerine yer verilmiştir. Zanaat sermayeden çok nitelikli emeğe dayalı; öğrenimin yanı sıra el becerisi ve ustalık gerektiren mesleğe verilen addır. Bu tür mesleklerin erbabına zanaatkâr denir. Osmanlı da zanaatkârların bir kısmının bilfiil üretim ile bir kısmının ise hizmet ile topluma katkı sağladıkları anlaşılmaktadır. Bu sebeple bugün hizmet sektörü diye adlandırdığımız meslekler bu grup altına dâhil edilmiştir.

Meslek çeşitleri için oluşturduğumuz bu tablolara bakarak hangi meslek sahiplerinin para vakıflarından daha çok sayıda borç aldıkları hakkında çok sağlıklı bilgiler elde etmek mümkün değildir. Çünkü muhasebe kayıtlarında kişilerin çoğunluğunun meslekleri hakkında her hangi bir bilgi yer almamaktadır. Mesleği hakkında her hangi bir bilgi verilmeyen bu kişilerin de bir meslek sahibi oldukları aşikârdır. Ancak para vakıflarından borç alan kişilerin meslekleri hakkında genel bir bilgi edinmek maksadıyla bazı değerlendirmeler yapmak mümkündür.

Tablolarda da görüldüğü üzere para vakıflarının borç verdikleri kişiler arasında hemen hemen toplumun her kesiminden kişiler bulunmaktadır. Buradan para vakıflarının, kişileri mensup oldukları zümreye veya mesleğe göre her hangi bir ayrıma tabi tutmadıkları ve hizmet ettikleri kitlenin çok geniş bir kitle olduğunu söyleyebiliriz. Para vakıflarının ortaya çıkmasındaki asıl gaye halkın ihtiyaç duyduğu borcu/krediyi faize ve tefecilerin elinde düşmeden temin etmektir. Nitekim para vakıflarının hizmet ettiği

76

kitlenin çok geniş olması bu kurumların halkın ihtiyaçlarına cevap verdiğinin ve teveccühünü kazandığının bir göstergesidir.

Tabloda, “Yönetici” grubunda yer alan kişi sayısının 19, bu sınıfta yer alan kişi sayısının diğer meslek gruplarında yer alan toplam kişi sayısına oranının ise %5,5 olduğu gözükmektedir. Para vakıflarında borç alan kişiler arasında paşa, çavuş, çûkadâr, zaim, kadı, subaşı, müderris, baltacı, mübaşir, sancakbaşı gibi yönetici ve askeriye sınıfına dâhil olan önemli kişilerin bulunması dikkat çekicidir. Buradan para vakıflarının üst düzey yönetici veya askeriye mensubu kişilere de kredi sağladıkları, bu kişilerle işlem yapmanın önünde her hangi bir engelin bulunmadığı sonucuna ulaşmak mümkün gözükmektedir. Ancak vakıflardan borç temin eden, saydığımız bu meslek sahiplerinin sayısının az olması bu durumun istisnai olduğunu göstermektedir. Bu grup içerisinde toplam 6 kişi ile en fazla borç alan mesleğin kadılık sonra da 3 kişi ile zaimlik olduğu diğer mesleklere mensup olan kişilerin ise birer ikişer kişi oldukları gözükmektedir.

“Tüccar ve zanaatkâr” sınıfında yer alıp para vakıflarından borç alan kişilerin meslekleri üzerinde genel bir değerlendirme yapacak olursak bu grupta yer alan kişilerin sayısının diğer gruplara nazaran bir hayli fazla olduğu gözükmektedir. Bu grupta yer alan ve para vakıflarından borç alan kişi sayısı 224 olup %64,5 gibi yüksek bir orana sahiptir. Bunun sebebi bu grubu oluştururken sınırlarını geniş tutmamızdır. Nitekim her türlü ticâri faaliyetle uğraşan, esnaflık yapan, tarımla iştigal eden, hizmet sunan meslek sahipleri ve zanaatkârlar bu gruba dâhil edilmiştir. Tabloda tüccar ve zanaatkâr gruba dâhil olup nispeten yüksek sayıda mensubu olan meslekler şöyledir: En fazla sayıda borç alan meslek sahipleri zirai faaliyetlerle uğraşan bostancılar ve bahçıvanlardır. 20 adet bostancı ve 19 adet bahçıvan para vakıflarından borç almışlardır. Esnaflık yapan kişiler arasında en fazla sayıda vakıflardan borç alan meslek sahiplerinin 17 kişiyle bakkalların, 13 kişiyle kahvecilerin, 9 kişiyle kayıkçıların, 8 kişiyle de terzilerin olduğu görülmektedir. Bakkalcılık ve terzilik yapan kişilerin yarısından fazlasının gayrimüslimlerden oluştuğu ilgili kayıtlarda belirtilmiştir. Buradan bakkalcılık ve terziliğin gayrimüslimlerin genelde tercih ettikleri meslekler olduğu çıkarımında bulunabiliriz. Para vakıflarından bir gayrimüslim meyhanecinin borç aldığı tablodan anlaşılmaktadır. Para vakıflarının bu tür faaliyetleri finanse etmeleri ilginçtir. Bu kişilerin vakıflardan aldıkları bu paraları işleri haricinde bir alanda kullanmış olma

77

ihtimalleri yüksektir. Aksi takdirde İslami esaslara uyması zorunlu olan ve devlet tarafından denetlenen para vakıflarının böyle gayrimeşru bir işi finanse etmesi mümkün gözükmemektedir.

Meslekleri hakkında bilgi elde edebildiğimiz kişiler arasında 4 kuyumcu ve 1 sarraf bulunmaktadır. Osmanlı da yüksek gelir elde eden kişiler olan ve genelde kişilere borç veren kuyumcu ve sarrafların da para vakıflarından borç almış olmaları dikkat çekicidir. Tablodaki meslek gruplarına bakıldığı zaman genelde esnafın ve zanaatkârların çoğunlukta olduğu görülmektedir. Para vakıflarından borç alanlar arasında esnafın önemli bir yer tutması küçük çaplı da olsa üretimin de finanse edildiğine bir işaret olabilir. Ancak esnaf olarak kaydettiğimiz kişilere verilen borcun/kredinin genelde düşük miktarlarda olması esnafın da üretimden ziyade küçük çaplı işlerini yürütmek için bir nev’i tüketim için borç aldıkları şeklinde yorumlanabilir.

Vakıflarla ilişkili görevlerde çalışıp para vakıflarından borç alan kişilerin sayısı 103 olup %29,7’lik bir orana sahiptir. Bu meslek grubu üzerinde genel bir değerlendirme yapacak olursak şunları söyleyebiliriz: Para vakıflarından en fazla sayıda borç alan meslek sahipleri vakıfların yöneticileri olan mütevellilerdir. Mesleği hakkında bilgi edinebildiğimiz 347 kişiden 63’ü vakıfların mütevellileridir. Bu mütevellilerin hemen hemen hepsi kendilerinin görevli oldukları vakıflardan borç almışlardır. Mütevellilerin dışında toplam 18 imamın, 11 müezzinin, 6 kadının, 6 hocanın, 1’er cabi, hatip, kayyum, kayyumbaşı, kâtip ve türbedarın 5 yıl içerisinde para vakıfları ile işlem yaptıkları tespit edilmiştir.

Genelde vakıflar ve mülhakatları bünyesinde çalışan meslek sahiplerinin diğer meslek sahiplerine nispeten daha fazla sayıda para vakıflarından borç aldıklarını görmekteyiz. İmam, müezzin, hoca, halife, hatip, kayyum, kayyumbaşı gibi ilmi ve dini faaliyetler yürüten kişilerin de para vakıflarından borç alması insanların bu kurumlara olan güvenlerini gösterebilir. Tabloda bir papazın da görülmesi dikkate şayandır. Borca ihtiyacı olan herkese hizmet sunan para vakıflarının kapısının herkese açık olduğunun en güzel en güzel örneklerinden biri olarak bir papazın para vakıflarında borç alması gösterilebilir. Böyle bir işlemin önünde dini, hukuki veya örfi her hangi bir engel bulunmamaktadır.

78

Tablo 20: Her Meslek Grubunda Görev Yapan Kişi Sayısı ve Oranı

Meslek Grubu Sayı Oran

Yönetici Sınıf 19 5,5%

Vakıflar İlişkili Meslekler 103 29,7%

Diğer 1 0,3%

Tüccar ve Zanaatkâr 224 64,6%

Toplam 347 100%

Tablodan 5 yıl içerisinde vakıflardan borç alıp da mesleklerini tespit edebildiğimiz 347 kişinin 94 ayrı meslekte çalıştığı anlaşılmaktadır. Bu da vakıfların ayrım yapmadan toplumun her kesimine borç verdiklerini göstermektedir. Tabloda yer alan 4 grupta yer alan mesleklerin sayılarına bakacak olursak durum şöyledir: Yönetici grubunda 11 ayrı meslek, vakıflarla ilişkili meslekler grubunda 10 ayrı meslek, tüccar ve zanaatkârlar grubunda 72 ayrı meslek ve diğer grubunda da 1 meslek bulunmaktadır.

Sonuç olarak vakıflardan borç alan kişilerin %65 oranıyla tüccar ve zanaatkâr olduğu anlaşılmaktadır. Bunun sebebi daha önce de ifade ettiğimiz gibi bu grubun sınırlarının çok geniş tutulmasıdır. Tüccar ve zanaatkârların oranının diğerlerine nispeten yüksek çıkması yani para vakıflarından borç alan kişilerin arasında tüccar ve zanaatkârların bulunması para vakıflarının küçük çaplı da olsa üretimi finanse ettiğini söylemememize imkân sağlamaktadır. Vakıfların çeşitli hizmetlerini yerine getiren kişilerin de vakıflardan %30 oranıyla borç aldığını görmekteyiz. Vakıflarda görev yapıp da borç alan kişilerin başında mütevelliler sonra imamlar sonra da müezzinler gelmektedir. Para vakıflarında borç alan kişiler arasında dini faaliyetleri yerine getiren görevlilerin bulunması sistemin toplum nezdinde ne kadar güvenilir olduğunun göstergesidir.

79

2. BÖLÜM: VAKIFLARIN GAYRİMENKULLERİ VE BU