Mütevelli

Vakfın işlerini vakfiye şartları, şer’i hükümler ve mer’i mevzuat çerçevesinde yürütmekle görevli kimseye mütevelli denmektedir. Vâkıfın şartıyla mütevelli olan

240

151

kişiye “meşrut mütevelli”, hâkim tarafından görevlendirilen kişiye de “mansub mütevelli” denmektedir. Mütevelli olma ehliyetine sahip ve şartlara uygun bir şekilde tayin edilen mütevelli, her hangi bir hıyanet, suiistimal, ihmal veya görevini kötüye kullanma gibi durumlar tahakkuk etmediği müddetçe görevinden ihraç edilememektedir. Ancak saydığımız bu tür durumlar tahakkuk ederse mütevelli vâkıfın kendi dahi olsa azledilmektedir.²⁴¹ Mütevellinin kendi isteğiyle bu görevinden çekilmesi veya vefat etmesi de mütevellilik görevini sona erdiren durumlardır.

Mütevelli seçiminde kişinin güvenilir, mütedeyyin, istikamet üzere olan, haramdan uzak duran, görevini en güzel şekilde yerine getiren kişilerden olması vâkıflar tarafından istenmektedir.²⁴² Mütevellilerin genelde bizzat vakıf kurucuları, vâkıfın çocukları, torunları veya kendisinin tayin ettiği kişiler olduğu vakfiyelerden anlaşılmaktadır. Yani vakfiyelerde ilk mütevelli olan kişiden sonra kimlerin veya hangi özelliklere sahip kişilerin mütevelli olacağı da bildirilmektedir. Genelde, tevliyet görevi için ilk olarak hayır sahibi kendini tayin etmekte, kendinden sonra soyundan gelenlere nihayet vakıf kurucunun soyundan gelen kişilerin nesli kesilince de hâkimin uygun gördüğü kişinin bu göreve tayin edilmesini şart koşmaktadır.243

İncelediğimiz muhasebe kayıtlarında mütevellilerin genelde imam, müezzin veya hoca gibi toplum nezdinde itibarı olan ve dini hizmetleri yerine getiren kişilerden oluştukları gözükmektedir. Pek çok vakfın mütevellisinin aynı zamanda mütevelliliklerini yaptıkları camii veya mescit vakıflarının imamları oldukları ve bu görevlerin her birinden ayrı ayrı maaş aldıkları tespit edilmiştir. Mesela 1 numaralı vakfın mütevellisi olan Hüseyin Efendi imametten 2.160 akçe, tevliyetten 360 akçe, ihlashanlıktan 360 akçe, yasinhanlıktan 720 akçe, mülkhanlıktan 360 akçe ve nebehanlıktan 360 akçe maaş almıştır. Vakıfta İmam Hüseyin Efendi’den başka görevli bulunmamakta, vakfın 1 yılda ödediği 4.320 akçe vazife ücretinin hepsini Hüseyin Efendi almaktadır.

241

Nazif Öztürk, “Mütevelli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. 32. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006, s. 217-219.

242

Rumeli Mahkemesi 21, vr. 27b-1, “…Vâkıf-ı mezbûr evkāf-ı merkūmenin, emânet ve diyânet ile ma‘rûf, istikāmet ve siyânet ile mevsûf harâma meylinden emîn olunan, edâ-i hizmetinde kusûr etmeyen mütevellî re’yi ile istiğlâl-i şer‘î ile istiğlâl edilmesini şart etti…”

243

Balat Mahkemesi 2, vr. 38b-1. “…Tevliye, tebdîl, tağyîr, taklîl ve teksîri müddet-i hayâtınca kendisine şart etti. Kendisinden sonra ise sadece tevliyeyi oğullarının en sâlihine, sonra nesilleri kesilinceye kadar oğullarının oğullarının en sâlihine, sonra erkek akrabalarından en sâlihine, sonra nesilleri kesilinceye kadar erkek akrabalarının evlâdının en sâlihine, sonra hâkimin münâsib göreceği kimesneye şart etti…”; İstanbul Mahkemesi 12, vr. 105a-1.

152

Bunun sebebi de daha önce ifade ettiğimiz üzere vakfın küçük bir vakıf olması ve ihtiyaçlarını tek bir görevlinin yerine getirebiliyor olmasıdır. 6 numaralı vakfın mütevellisi olan Hoca Ali Efendi hocalıktan 2.520 akçe, tevliyetten 1.080 akçe ve cibayetten 720 akçe maaş almıştır. Hoca Ali Efendi vakfın hem mütevellisi hem hocası hem de cabisidir. Vakıfta Ali Efendi’den başka görevliler de bulunmakta ancak Ali Efendi birden fazla görevi kendisi yerine getirmekte ve vakfın 1 yılda ödediği toplam maaş miktarı olan 8.280 akçenin 4.320 akçesini Hoca Ali Efendi almaktadır. 12 numaralı vakfın mütevellisi olan Mehmet Efendi tevliyetten 1.440 akçe, hocalıktan 1.080 akçe, imametten 1.440 akçe, cibayetten 720 akçe, ihlashanlıktan 1.440 akçe, yasinhanlıktan 360 akçe ve nebehanlıktan da 360 akçe maaş almıştır. Vakfın imamı, cabisi, hocası ve cüzhanı olan Mütevelli Mehmed Efendi vakfın 1 yılda ödediği toplam maaş miktarı olan 11.160 akçenin 6.840 akçesini kendisi almıştır. Görüldüğü üzere vakıfların mütevellileri aynı zamanda başka görevleri de yerine getirmekte ve her görevden ayrı maaş almaktadırlar. Ayrıca Mehmed Efendi bu vakıf haricinde 5 farklı vakıfta da mütevellilik yapmaktadır.

46 ve 51 numaralı vakıfların mütevellileri hariç geri kalan 79 vakfın mütevellisisin erkek olduğu tespit edilmiştir. 46 ve 51 numaralı vakıfların mütevellileri ise bayandır. Ümmü Gülsüm Hatun 46 numaralı vakıftan tevliyet ücreti olarak 3.060 akçe maaş almaktadır. Ancak 51 numaralı vakfın mütevellisi Ümmü Gülsüm Hatun olmasına rağmen kendisi tarafından görevlendirilen Kaimmakam Cabi İbrahim Efendi tevliyet görevini yerine getirmektedir. Görüldüğü üzere bayanların da mütevelli olmasının önünde her hangi bir engel bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra bu görevin mütevellilerin yardımcıları olan kaimmakamlar tarafından da yürütülmesi mümkündür.

1 yılda müstakil olarak vakıf mütevellilerinin aldıkları toplam maaş 99.558 akçe olup idari kadroya ödenen toplam maaş miktarı içerisinde %56’lık bir paya sahiptir. Yani vakıflardan kişi başı en fazla maaş alan idari görevliler, ortalama 1.464 akçe ile vakıfların mütevellileridir. Vakıflarda görevli olan kişilerin maaş miktarlarının yaptıkları görevlere ve görev yaptıkları vakıfların büyüklüğüne göre değişiklik gösterdiğini ifade etmiştik. Mütevellilerin vakıflardan aldıkları yıllık maaşlar 228 akçe ile 6.000 akçe arasında değişiklik göstermektedir. Ancak mütevellilerin birden fazla vakıftan ve birden fazla görevden maaş aldıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Mesela 3 numaralı vakıftan tevliyet ücreti olarak 228 akçe alan İmam Hafız Mehmed Efendi 6

153

vakfın mütevellisi olup yaptığı bütün görevlerden bir yılda 13.574 akçe ücret almıştır. Öyleyse sadece tevliyet ücretine itibar edip mütevellilerin çok az maaş aldıklarını söylemek pek tutarlı olmayacaktır. 23 numaralı vakfın mütevellisi sadece bir vakıfta ve sadece mütevelli olarak görev yapmış bunun karşılığında da yıllık 360 akçe maaş almıştır. Fakat incelediğimiz kayıtlarda yer almasa bile bu vakfın mütevellisinin Üsküdar Vakıfları dışında başka vakıflarda da görev yapmış veya başka bir işte çalışmış olma ihtimali yüksektir. Zira yılda 360 akçe ile geçinmesi mümkün değildir.

2 vakfın muhasebe kaydında mütevelli ile cabiye ödenen maaş toplu olarak yazılmıştır. Bu sebeple bizde tabloyu oluştururken kayıtta olduğu gibi mütevelli ve cabiye ödenen 1.620 akçeyi ayrı bir başlık altında zikrettik. 22 numaralı vakfın kaydında ise tevliyet, imamet, hitabet ve meşihat görevleri için ödenen 6.840 akçe toplu bir şekilde yazılmıştır. Ancak toplu şekilde yazılan bu vazife ücretini ayıramadığımız için diğer tablosuna dâhil etmekle beraber burada zikretmeyi de uygun gördük. Ancak mütevellilerin yıllık aldıkları ortalama ücret olan 1.464 akçeye bakacak olursak bu vakfın toplu olarak ödediği vazife ücreti arasında, mütevelliye ortalama maaş miktarı kadar ödeme yapıldığı tahmin edilebilir.

Bazı vakıf mütevellilerinin birkaç vakfın mütevellisi oldukları görülmektedir. Bu şekilde birden fazla vakfın mütevellisi olan kişilerin genelde birbirine yakın veya aynı vakfın mülhakatlarından olan vakıflarda da görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Örnek verecek olursak Evliya Hâce Mescidi Vakfı, Evliya Hâce Mescidi mülhakatından Saliha Hatun Vakfı, Evliya Hâce Mahallesi Bedeli Avarız Vakfı ve Evliya Hâce Mahallesi Fatıma Mektebi Vakfı’nın mütevellisi Seyyid Osman Efendi’dir.244

Yine Tenbel Hâc Mehmed Mahallesi Avârız Vakfı, Tenbel Hâc Mehmet Mahallesinde Karakadı Alâeddin Mescidi Vakfı, Karakadı Mescidinde Hac Mustafa Vakfı ve Karakadı Mescidinde Hac Osman’ın Minber Vakfı’nın mütevellisi Seyyid Hafız Mustafa Efendidir.245

Görüldüğü üzere bu vakıflar birbirlerine yakın veya birbirlerinin parçası olan vakıflardır. Bu şekilde birbirinin parçası olan vakıfların mütevellileri genelde aynı kişilerdir. Birden fazla vakıfta görev yapan mütevelliler, görev yaptıkları vakıflar ve 1 yılda yaptıkları bütün görevlerden aldıkları toplam ücretler ile ilgili tablo şöyledir:

244 Üsküdar Mahkemesi 488, vr. 9a-2, 11a-1, 11a-2, 11a-3.

245

154

Tablo 44: Birden Fazla Vakıfta Görev Yapan Mütevelliler ve Yaptıkları Bütün Görevlerden Aldıkları Yıllık Toplam Ücretler

Vakıf No

Vakıf Sayısı

Mütevelli'nin

Adı ^{Yaptığı Görevler}

Toplam Miktar (Akçe) 2, 3, 12, 13, 14, 69 6 İmam Hafız Mehmed Efendi

Tevliyet, İmamet, Cüzhanlık, Hocalık, Cibayet, Kitabet, Yasin, İhlas, Nebe ve

Amnerarrasulühanlık

13.574

6, 7, 8 3 İmam Ali

Efendi Tevliyet, İmamet, Cibayet ve Hocalık 15.480

10, 11 2

Molla Mehmed İbn

Hâc Ali ^{Tevliyet 3.600}

16, 17,

18 ³ İbrahim Ağa Tevliyet 2.820

19, 20,

21 ³

İmam Mehmed Emin Efendi

Tevliyet, Ferraş ve Abkeş, Amenerrasulühan ve

Cüzhan ^3.384 24, 25, 26, 27 ⁴ Seyyid Hafız Mustafa Efendi

Tevliyet, İmamet, Cibayet, Ferraş, Tevliyet ve

Cibayet ^8.460

28, 33,

34, 35 ⁴

Seyyid Osman

Efendi Tevliyet, İmamet, Hocalık, İhlashan ve Cüzhanlık 7.300

31, 32 2 ^Mehmed

Efendi ^{Tevliyet, Nezaret, Kitabet ve Cibayet 3.600}

37, 38 2 İmam Molla

Ali ^{Tevliyet 4.320}

47, 70 2 Hâc Ahmed

İbn Mustafa ^{Tevliyet 6.000}

54, 55 2 Osman Efendi Tevliyet 5.400

74, 75 2

Mustafa Efendi İbn

Mehmed

Tevliyet, İmamet, Yasinhan, Nebehan, Cüzhan 3.420

76, 77 2 Mehmed Ağa Tevliyet, Cibayet 5.400

78, 79 2 ^Molla

Mehmed ^{Tevliyet 440}

Tabloda yer alan 39 vakfı 15 mütevelli yönetmiştir ve genelde yönettikleri bütün vakıflardan yaptıkları hizmetler karşılığında ücret almışlardır. Tabloda mütevellilerin aldıkları ücret sadece tevliyet ücreti değil mütevellilerin yaptıkları imamlık, kâtiplik, hocalık, cabilik, ferraşlık, abkeşlik veya cüzhanlık görevlerinden aldıkları ücretler de bu rakama dâhildir. Yani tabloda yer alan maaş miktarı vakıfların her bir mütevelliye yaptıkları bütün görevlerden dolayı ödedikleri toplam paradır.

155

Son olarak muhasebe kayıtlarını incelediğimiz 81 vakıftan 71’inin tevliyet ücreti ödediği gözükmektedir.246

10 vakfın muhasebe kaydında ise mütevelliye ücret ödendiğine dair her hangi bir bilgi yer almamaktadır. Ancak bunun sebebi mütevellinin aynı vakfın bir bölümü olan vakıfta da mütevellilik yapması ve oradan tevliyet ücreti almış olmasıdır. Nitekim tevliyet ücreti ödemeyen 11, 31, 34, 49, 70, 75 ve 79 numaralı vakıfların mütevellileri bu vakıfların bir bölümü olan başka vakıflarda görev yapmakta ve oradan tevliyet ücreti almaktadırlar. 45 ve 60 numaralı vakıfların kayıtlarında vazife ücretleri hiç yer almamaktadır. 66 numaralı vakfın ise mütevellisi vefat etmiş ve yerine bir başkası tayin edildiği için vakfın muhasebe kaydı tam olarak tutulmamış sadece yeni mütevelliye borçlulara ait olan senetler teslim edilmiştir. Bu sebeple 66 numaralı vakfın mütevellisine ücret ödenip ödenmediği, ödendiyse ne kadar ödendiği hakkında her hangi bir bilgiye sahip değiliz.