SOSYO PSĠKOLOJĠK BOYUTLARI AÇISINDAN KUR’ÂN KISSALAR
3.2.1. Tutumlar ve Ġnançlar
İnsanlar, hareket ve zafiyetlerini -bu hareketler ve zafiyetler ister dini merasimler, ister hayatlarını kazanma yolları, ister başka faaliyet alanları olsun- kendi inançları721 ve tutumlarına göre yönetirler. İnanç ve tutumların fert için böyle büyük ve önemli görülen bir rol oynaması, sosyal davranışı tahlil ederken inanç ve tutumlardan vazgeçilemeyeceğine dair bir delil teşkil etmektedir.722
Ferdin sosyal davranışı, motivasyon, idrak, heyecan ve öğrenme süreçleri çerçevesinde izah ve ifade edilebilir. Mamafih, ferdin sosyal davranışlarını sadece bu temel süreçlere dayanarak, tasvir, tahlil ve tahmin etmeye kalkmak uygun bir yol değildir. Çünkü davranış aynı zamanda içinde faaliyet gösteren bütün bu süreçlerin dinamik bir neticesidir. Hâlihazırdaki uyarıcılar o ana mahsus iradelere değil olumlu ve olumsuz pozisyonlara, istidatlara bağlı bir fonksiyonlardan oluşur. Dolayısıyla daha yüksek bir seviyede psikolojik üniteye dayanmak daha realist bir hareket olur. Bu daha yüksek seviyede ki birimler ise inanç ve tutum denilen duygusal faktörler, idrak ve motivasyon organizasyonlarıdır. İnsanın inanç ve tutumlarının tam bir tasviri, onun çeşitli sosyal durumlardaki davranışı hususunda hayli güvenilir tahmin verebilir.723
Bir inanç, ferdin dünyasında bir yöne ait idrak ve bilgilerin devamlı bir organizasyonudur. Bir inanç o şeyin ifade ettiği manalar bütünüdür, ferdin eşya hakkındaki bilgisinin toplamıdır. Örneğin bir insan ahiretin varlığına inanabilir, bu inancı, onun inancı ile ilişkili birçok bilgiler ihtiva ettiğini gösterir.724
Yüce Allah‟ın
721
Genel bir tabir olarak inanç, bilgi, kanaat ve imanı ifade edecek şekilde kullanılacaktır. İman, bilgi ve kanaat denilen şeyler arasında göze çarpar farklar vardır. Fakat bunları idare eden ortak bir faktörler bütünü ve bunların tasviri hususunda da ortak bir karakteristikler grubu mevcuttur. (Şerif, Sosyal Psikolojiye Giriş, s.572)
722
Şerif, Sosyal Psikolojiye Giriş,s.572; Güney, Sosyal Psikoloji, s. 125.
723 Krech David, Crutchfıeld, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler,s.226; Güney, Sosyal Psikoloji, s. 143,144.
kendilerini denizden geçirdikten sonra, birtakım putlara tapınıp duran bir toplulukla karşılaştıkları zaman İsrailoğulları‟nın "Ey Musa, bize de onların tanrıları gibi bir
tanrı yapıver!" demelerine mukabil Hz. Musa‟nın "gerçekten de siz (eğri doğru nedir) bilmeyen bir toplumsunuz!"725 demesi, onların bu taleplerine olan karşı oluşunu ifade etmesi kadar, Mısırlıların kültürünün esaretleri sırasında İsrailoğulları‟nın inançları üzerinde ne denli derin izler bıraktığı726
hakkında da pek çok bilgiyi içerdiği söylenebilir.
İnanç ve tutumlar umumiyet itibariyle ferdin şahsiyet yapısındaki merkezi karakteristiklerle bağlantılı oldukları zaman büyük önem taşırlar. Keza iyi yapılanmış ve genelleşmiş diğer gruplarla ve insanlarla aynileşme ihtiyacına dayanmış olmaları halinde de önemlidir. Yeni teşekkül etmiş, değişme halinde olan, başkalarının hücumuna uğrayan veya yeni gelişen diğer inanç ve tutumlarla apaçık bir mantıki ahenksizlik içinde bulunan tutumlar daha dikkati çekebilir.727
Tutumlar, inançlarla ortak olarak temel psikolojik süreçler ve davranışlar arasında aracı entegrasyonlar halinde bulunurlar. Daha belirgin manada bir tutum, motivasyon, heyecan ve idrak süreçleriyle öğrenme sürecinin ferdin dünyasının bir yönüne göre devamlı bir organizasyonudur. Bütün tutumlar tutum objesi hakkında önceden sahip olunan inançlarla karışır. Fakat bunun aksine, bütün inançlar tutumların birer parçası değildir. Motivasyonel kuvvetler inançların teşekkülünde bir rol oynayabilmekle beraber, inançlar gerek motivasyonel bakımdan gerekse heyecan bakımından nötrdürler. Fakat tutum şeklinde ortaya çıktıkları zaman, hususi dinamik baskılara maruz kalırlar. Bir tutum objesi belli şartlar altında ekseriya, belli hedefi olan, arzu edilen bir hareket ve faaliyet olarak görülür. Örneğin; Firavun zihniyetine dair tutumu olan bir müslüman, Firavun‟u “kötü” olarak idrak eder. Müslümanın görüşü, Firavun zihiniyetine yönelik olarak bir şeyler yapmayı ilham edebilir. Bu
725
el-Araf 7/138
726 Mevdudi, Tefhimu‟l-Kur‟an, II/88.
727 Krech, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler,s.246; Hogg, Sosyal Psikoloji, s. 192,193; Güney, Sosyal Psikoloji, s. 136.
tutum objesi artık nötr olmaktan uzaktır. Tutumlara dinamik, devamlı, teşvik edici ve güdücü karakteri veren taraf da budur.728
Tutum objeleri ancak belli şartlar altında istek karakteri arzettiğine göre bu şartlar hangisinde nispeten daha kolay bir şekilde karşılanırsa o tutum daha çok dışa vurulur. Tersine bu şartları daha az yerine getiren bu tutumlar dışa vurulma bakımından zayıftır.729 Her iki tutumda birey için önemli olabilir. Örneğin bir insan çok belirgin bir sosyal tutuma730
ve buna karşılık pek dışa vurulmayan bir dini tutuma sahip olabilir. Ancak bazı hususi ve etkili olayların çıkışında bu dini tutumları ifade fırsatı bulur- gayet dinamik bir cennet veya cehennem tasviri karşısında veya bağlı bulunduğu din tahkir edildiğinde-bu şartlar altında, eğer onun dini tutumu önemliyse hayatının geri kalan kısmında çok önemli bir harekete geçebilir.731 İmana ermiş olanlara Yüce Allah, Firavun'un kötü emellerine ve onun kötü sonuna ortak olmak istemeyen732 karısının kıssasını örnek vermiştir. Firavun‟un zulmunden kurtulmak isteyen eşi Asiye733
Yüce Allah‟a şöyle yakarmıştır: "Ey Rabbim!" "Senin katında
(olan) cennette benim için bir köşk inşa et; beni Firavun'dan ve yaptıklarından koru ve beni şu zalim halkın elinden kurtar!”734
Heyecan objesi kendi başına değil, ancak bütün psikolojik saha çerçevesinde tanımlanabilir. Her heyecan objesi aynı derecede bir gerginlik yaratmaz ve aynı heyecan unsurları çerçevesinde idrak edilmez. Tutum denilen devamlı organizasyonun objesi de ancak belli hedefi olan veya istenen bir faaliyet veya bir heyecanı ihtiva eder.735 Yüce Allah‟ın Hz. Musa‟yı ve kardeşini, “İkiniz birlikte
doğruca Firavun'a gidin; çünkü o gerçekten her türlü ölçüyü aşmış bulunuyor!”736
emrine “onun bize düşmanca davranmasından yahut azgınlık(ta devam) etmesinden
728 Güney, Sosyal Psikoloji, s. 136; Krech David, Crutchfıeld, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler, s.229
729
Krech, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler,s.245.
730 Sosyal Tutum: Toplum kurallarına uygun davranış. (Hogg, Sosyal Psikoloji, s.174. ) 731 Krech, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler,s.246
732 Mevdudi, Tefhimu‟l-Kur‟an, VI/411. 733
el-Kurtubî, el-Cami‟ li Ahkâmi‟l- Kur‟ân, X/6682. 734 et-Tahrim 66/11
735 Krech David, Crutchfıeld, Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler,s.229 736 et-Taha 20/43
korkarız”.737 şeklinde cevap vererek gerginliklerini ve korkularını, Firavun‟un düşmanca tavrına, azgınlık ve tutumuna bağlayarak738
, gerekçesiyle ifade etmişlerdi. Korku ve gerginliğin doğması bu tutumun sevkedici bir kuvvet olarak karakterize edilmesi durumunu doğurmuştur.