Ön yargı ve Ayrımcılık

Ön yargının iki temel öğesi vardır. Birincisi, bir kişi ya da gruba karşı olumsuz bir duygunun var olmasıdır. İkincisi ise kişileri tanımadan onları bir grubun üyesi olarak değerlendirmek, yani kalıp yargılara sahip olmaktır. Buna göre ön yargıda hem duygusal hem de düşünsel unsurlar mevcuttur. İnsanlar bu iki öğenin etkisinde kalarak ayırt edici bazı davranışlarda bulunur. Bir başka ifade ile aynı şartlar altında aynı şekilde davranılması gereken iki kişiye farklı farklı davranılmasıdır.228

Ön yargı genelde bir tutum olarak ele alınmıştır. Temelinde mantıksızca sevmek ya da sevmemek vardır. İnsanların ön yargıları başka insanlar ve gruplar hakkındaki fikir, davranış ve tavırlarından ibarettir. Ön yargı kavramı belirli bir durum hakkında önceden bir yargıya varmak anlamına gelmektedir.229

İnsanların çevresindeki kişi ya da nesneler hakkında toplayıp yorumladığı bilgiler neticesinde oluşur. İlk karşılaşmalarda izlenimler hemen oluşur ve bunların etkisi uzun süre

226 _{Allport, Sosyal Psikoloji, s. 91; C.B. ve J.R, Sosyolojinin Unsurları, s.31.} 227

Göksu, Sosyal Psikoloji, s. 159.

228 _{Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005, s. 543.}

229 _{Aronson, Elliot, Social Animal, W.H. Freeman and Company, New York, 1991, s. 288; Güney,} Sosyal Psikoloji, s. 152.

devam edebilir. Ön yargı süreci bilinçli düşünceler sayesinde fark edilmeden oluşur ve devam eder.230

Ön yargı terimi diğer insanları bağlı oldukları grup kimliklerine göre değerlendirmeyi içeren bir tutumu ifade eder. Başka bir deyişle belirli bir gruba ve o grubun üyelerine karşı oluşan dogmatik kanaatlerden ibaret olduğu için ön yargılarda önceden verilen kararlar oldukça etkilidir. Bu yönüyle de toplumsal yaşamda sosyal farklılaşmaya zemin hazırlayan önemli bir eğilimi oluşturur.231

Ön yargı, toplumsal davranışın sık sık tüyler ürperten şiddet davranışlarına neden olan yıkıcı yönlerinden biri olabilmektedir. Böylesi durumlarda ön yargı, hedef bir gruba yönelik olumsuz duygulardan beslenmektedir. 232 İnsanları sırf grup üyelikleri nedeniyle dezavantajlı gruba koyup ona göre davranmaya ayırımcılık denir. Ön yargı duygusal, ayrımcılıksa davranışsaldır.233

Ön yargı öncelikle grup üyeliği temelinde değerlendirilir. Duygusal boyut üzerine kuruludur ve ek olarak bir de peşin hükme dayalıdır.234

Kişi çevrenin etkisi olmadan bir ön yargıyı çok zor oluşturur. Yani kişi kendi bireysel tecrübelerine dayanarak ön yargılar oluşturmaz. Bir grup başka bir gruba veya kişilere karşı ön yargılı olduğu zaman, o grubun üyesi olan kişi de ön yargılı olmaya başlar.235

Grup düşmanlığının bilişsel bileşeni olarak adlandırılan kalıp yargılar, belirli bir grup ya da toplumsal kategorideki insanlar tarafından paylaşılan özelliklere ilişkin inançlardır.236

Yapılan çalışmalarda aşırı ön yargılı insanların, geleneksel kalıp yargılarını tanımaya ve devam ettirmeye oldukça eğilimli kişiler oldukları ifade edilmektedir.237 Kalıp yargıların azda olsa bir doğruluk olasılığı da vardır. Kalıp

230

Matthew, Mc Kay ve Diğr., İletişim Becerileri, Çev., Özgür Gelbal, Hyb Yayıncılık, İstanbul, s. 191

231 _{Güney, Sosyal Psikoloji, s. 153.} 232 _{Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 179.} 233 _{Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 179.} 234

Şerif, Muzaffer, An Outline of Social Psycholgy, s.339; Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 182. 235 _{Güney, Sosyal Psikoloji, s. 152.}

236 _{Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 179.}

yargılarla ilgili çok yalın bir kural, kalıp yargıların bilişsel, ön yargıların ise duygusal oluşudur. Gerçekte ise her ikisi de bir biliş ve duygu karışımını yansıtmaktadır.238

Ön yargının etkileri yıkıcı ve yaygındır. Kamuya ilişkin tercihleri de etkilemektedir. 239 Örneğin müslümanlar hakkında ön yargılı ve fazla olumsuz tutuma sahip bir grup, onlarla ilgili insan haklarını destekleme programlarına ve müslümanlar için yaşam standartlarını iyileştirme amaçlı öteki çabalara destek çıkma olasılığı en düşük olanlardır.

Çoğunlukla haklılığı ispatlanmamış bir tutumu ifade etmek için kullanılan ön yargı240 daha açık bir tanımla, gerekli inceleme yapılmadan, bilgi edinilmeden ya da herhangi bir konuda yetersiz, hatta düşsel kanıtlara dayanılarak ulaşılan yargı ve kanaatleri241 ifade etmesinden ötürü ön yargı sürecinde çok az bilgi ile gereğinden fazla ya da abartılı değerlendirmeler yapılır. Bu değerlendirmeler elbetteki gerçeği yansıtmaz. Zira yapılan değerlendirmeler duygu, düşünce ya da kişinin kendi dünya görüşüne göre yaptığı değerlendirmelerdir.242

1.2.7.1. Ön Yargıların Temel Özellikleri

Ön yargı, en temel özelliği olan insanları belirli bir sınıflandırmaya tabi tutmasından ve ön yargının konusu hakkında basmakalıp yargılar oluşturmasından dolayı insanlar arasında sosyal uzaklık yaratmaktadır. İnsanların kafasında, ön yargılardan dolayı tutum nesnesine karşı olumsuz düşüncelerin oluşmasıyla beraber tutum nesnesinden uzaklaşma fikride belirir. Örneğin; bir insanın önyargı nesnesi olan diğer bir insanla aynı oda da dahi bulunmak istememesi, böyle bir uzaklaşma fikrinden kaynaklanmaktadır.243

Ön yargılar, insanlar arasında düşmanlık duyguları da yaratırlar. Özellikle azınlık bir grupla çoğunluk bir grup arasında tehlikeli boyutlara ulaşabilen sosyal

238

Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 183.

239 _{Şerif, Muzaffer, An Outline of Social Psycholgy, s. 341; Taylor, Sosyal Psikoloji, s. 182.} 240 _{Clifford, T. Morgan, Psikolojiye Giriş, Çev., Hüsnü Arıcı ve Diğr., H.Ü.P.B.Y., Ankara, 1984,} s. 367.

241

Can Baysal, Ayşe, Sosyal ve Örgütsel Psikolojide Tutumlar, Avcıol Yayım, İstanbul, 1981, s. 24-28.

242 _{Güney, Sosyal Psikoloji, s. 152.}

çatışmalara neden olabilmektedir.244

Ön yargılı insanlar kendi düşünceleri doğrultusunda hareket ederler ve insanlar arasında ayrım yaparak ve ön yargılı davranırlar. Algılanan benzerlik ve farklılığın da ön yargının oluşmasında etkisi olduğundan, insanlar kendilerine benzeyenleri çekici bulup onlardan hoşlanmış benzemeyenleri ise olumsuz değerlendirmiş ve onlara karşı mesafe normu geliştirmişlerdir. Böyle olunca da mevcut farklılık ne kadar çok ise ön yargının şiddeti de o kadar yüksek olmuştur.245

Ön yargıların oluşması ve uzun süre devam etmesine neden olan bazı temel kaynaklar da mevcuttur.246 Bunlar:

a. Ġhtiyaçlar

Ön yargıların uzun süre değişmemesinin nedenlerinden biri, önyargıların insanların bazı ihtiyaçlarını gidermeleridir. Üstünlük duygusu, ön yargıların giderdiği ihtiyaçların başında gelmektedir.247

Örneğin; Firavun ve hanedanının kendileri ile Müslümanlar arasında sosyal bir ayrım yapmalarının temelinde, Firavun ve hanedanının kendilerini müslümanlardan üstün görme düşüncesi248 yatmaktadır.

b. Engellenmenin Yarattığı Saldırganlık

Ön yargıların oluşmasında ve devam etmesinde rolü olan faktörlerden biri de engellenmenin yarattığı, saldırganlıktır. Ekonomik, sosyal ve diğer yönlerden engellemelerle karşılaşan bir kişi veya grup bu engellemelerin yarattığı saldırganlık duygularını bulabildiği uygun bir nesneye yöneltir. Bulduğu bu nesne ise genellikle hakkında ön yargıları olan nesnedir.249

244 _{Güney, Sosyal Psikoloji, s. 154.} 245 _{Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s. 545.} 246

Clifford, Psikolojiye Giriş, s. 370-371. 247 _{Clifford, Psikolojiye Giriş, s. 370} 248 _{el-Kasas 28/39;17/78}

c. Olayların Çarpıtılarak Algılanması

Yaşanan olayların ve aktarılan bilgilerin yanlış algılanması da insanların ön yargılara sahip olmasında etkilidir. İnsanlar kendilerine uygun bilgileri seçip algılayarak nesneler veya kişilerle ilgili tutum oluştururlar. Bu seçicilik sayesinde insanlar tutumları ve olguları arasındaki çelişkilerin yaratabileceği rahatsızlıkları ortadan kaldırırlar. İşte ön yargıların devamlılığını sağlayan da insanların ön yargılarına uygun bilgileri seçip algılaması, aykırı gelen bilgileri ise algılamamasıdır. Dolayısıyla ön yargılı kişiler, olmasını istedikleri veya görmek istediklerini algılarlar.250

d. Toplumsal Engeller

Bilişsel ve davranışsal öğelerle karşılıklı olarak gelişen ön yargı bireyin tutum ve davranışlarını güçlü bir biçimde etkilemektedir. Belli gruplara karşı kalıp yargı ve ön yargıların belki de en güçlü belirleyicisi toplumsal öğrenmedir.251

Ön yargılı tutumlar genellikle hedef aldıkları grupların beklentilerine uygun bazı sonuçlar çıkarırlar. Bir grubun kendilerini diğer bir gruptan üstün görerek onların belli sosyal haklar elde etmelerine engel olabilmeleri örnek olarak verilebilir.252 Ayrımcılık, dış grup düşmanlığının davranışsal bileşenidir ve bireylere yönelik olumsuz davranışlardan oluşur. Baskın gruplar var olan hiyerarşiyi değiştirmenin niçin mümkün olmadığını açıklamak için de meşrulaştırıcı sözde doğruları üretirler.253