II. BÖLÜM ĠSLAM TEFSĠR GELENEĞĠNDE KUR’ÂN KISSALARI 2.1 Kavramsal Çerçeve
2.4. Kıssaların Amacı
Çeşitli maksatlarla Kur‟ân‟ da anlatılan kıssaların amaçlarının ilki veya en önemlisi, „kıssadaki ana temanın‟ ilk hitap çevresine Allah‟ın varlığı ve birliğini kabule yönelik bir hidayet çağrısı ile eş değer olmasıdır.385
Geçmişte yaşamış toplumların başından geçen olayların anlatımı olan kıssaların amaçları arasında, Yüce Allah‟ın, hakka davet olan meşakkatli yolda zorluklar karşısında Hz. Muhammed‟in bir peygamber olarak kendisini yalnızlık duygusuna itmemesi ve
382 Görgün, Kur‟ân Kıssaları‟nın Neliği (Mahiyeti) Üzerine, s.39. 383
Cebeci, Lütfullah, Kur‟ân Sosyolojisi Üzerine Bir Deneme, İslami Araştırmalar, Sayı: 3, Ocak 1987, s.17.
384 Kılıç, Mitoloji Kitab-ı Mukaddes ve Kur‟ân-ı Kerim, s. 169. 385 Öztürk, Kıssaların Dili, 35,36.
üzülmemesi gerektiğini; zira önceki peygamberlerin de benzeri zorluklarla karşılaştıklarını, ancak bu zorlukların onları amaçlarından alıkoymadığını, sebat ederek dirençlerini korumaları neticesinde Yüce Allah‟ın kendilerini başarıya ulaştırdığını anlatarak,386
azmini kuvvetlendirmek ve onu teselli etmek; bunun yanı sıra Kur‟ân‟a muhatap olan herkesin kıssalarda anlatılan olaylar üzerine oluşturacağı tutum ve davranış ekseninde düşünüp doğru tavır takınmalarını ve ibret almalarını sağlamak olduğuda ifade edilmiştir. Zira Kur‟ân-ı Kerîm, toplum kanunlarının değişmezliğini özenle vurgulamış, geçmişi tanımanın gelecek için önemine vurgu yapmıştır.387
Esasen Kur‟ân kıssalarının nakledilmesi, Kur‟ân‟ın indiriliş amaçlarının gerçekleştirilme yöntemlerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Hiç kuşkusuz kıssalar, Kur‟ân‟ın Allah tarafından gelen vahiy olduğunu, Hz. Muhammed‟ inde onun tebliğcisi olduğunu ispat etmektir. Bütün peygamberlerin, İslamı tebliğ ettiklerini göstermek; muhatabın kıssalardan ibret almalarını sağlamak388
; örneğin Kamer suresi389 ve Şuara suresinde390 ifade edildiği gibi peygamberlerini yalanlayan kimi ümmetler ile onların belli başlı suçları bildirmektedir. Ardından bu suçları nedeniyle helak edilmeleri ve bu vesileyle de Yüce Allah‟ın güç ve kudreti hatırlatılır. Geçmiş toplulukların durumlarına ilişkin bilgilerin, ibret maksatlı ifade edilmesinin örneklerinin Kur‟ân‟ da oldukça fazla bir biçimde yer aldığını rahatlıkla ifade edebiliriz. Örneğin Nuh kavmini sapkınlık ve mağrurlukları391; Lut kavmini, fuhuş ve sefahetlari392; Ad kavminin dünyevi güç ve kuvvetleri393
; Semud kavminin dünya nimetlerine perestijleri ve kibirleri394; Medyen halkının ölçü ve tartıya,
alışverişe hile karıştırmaları395; İsrailoğullarının inat ve taasupları, Kur‟ân‟ da ibret
amaçlı anlatılan pasajlardır.
386 el-Hud 11/120; el-Ankebut 29/14-40. 387
Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s.371. 388
Yıldırım, Kur‟ân-ı Kerim‟de Kıssalar, s. 41. 389 el-Kamer 54/9-12.
390 eş-Şuara 26/11-190.
391 el-A‟raf 7/59; el-Hud 11/25-28 eş-Şuara 26/105-111. 392
el-A‟raf 7/80-82; en-Neml 27/54-55. 393 el-A‟raf 7/65-70.
394 el-Kamer 54/23-26.
Kıssaların nirengi noktalarından birisini de kıssalar yoluyla “ibret alma” oluşturmaktadır. Ders ve ibret içerikli mesajlarla amaçlanan, Cenabı Allah‟ın muradını ortaya koymak olduğundan, tarihen yaşanmış olayların kendisinden ziyade işaret ettiği mefhuma değer atfedilmiş dolayısıyla bu amaca hizmet etmeyecek ya da en azından onun muradını gölgeleyebilecek zaman, mekân ve şahıs gibi unsurlar önemsenmemiştir.Bu sebeple bir kıssa zikredildiği zaman, onun zımnında bir veya daha fazla ibret söz konusudur. “Parmağın kendisine işaret ettiği ay” mesabesindeki bu ahlaki gaye, muhatabı daha dinamik bir hedefe yöneltmekte; bir anlamda, bizâtihi gâye olmayı aşarken, doğru yola ileten ve irşad eden işaretler yerine geçmektedir. Arzu olunsun diye, sebepleriyle birlikte nimetleri, diğer yandan da, vesilelerinden kaçınılsın diye, illetleriyle birlikte azab ve acıların zikredilmesi suretiyle, ibret ve öğüt alınması arzulanan bütün kıssalar, daima uhrevi bir geleceğe, yani ebediliğe dönüşe doğru yönlendirilmiş örnek bir tarih ile, derinlikten yoksun, profan bir tarih görüşü arasındaki gerilimi de ifade eder. Şunu da belirtmek gerekir ki, peygamberler tarihi, basit ahlaki modeller önermemektedir; onlar uhrevi bir gaye ve hedefi takviye ederler ve böylece harikulâde olana doğru açılan bir bilince yönelirler.396
Diğer taraftan Yüce Allah‟ın peygamberlerine ve seçkin kullarına ihsan etmiş olduğu nimetlerin kıssalar vasıtasıyla bildirmesi de kıssaların anlatılış amaçlarındandır. Buralarda nimetlerin bildirilmesi ana gayelerdendir. İbrahim, Yunus, Davud, Süleyman, Zekeriyya, Yahya peygamberin kıssalarında olduğu gibi. Böylece Yüce Allah kendisine olan bağlılığı karşılıksız bırakmayacağını bildirmek suretiyle İlahi vahye muhatap olanları da onlara benzemeleri yönünde özendirmiştir.397
Şeytanın aldatmasına karşı insanoğlunu uyarmak ve şeytanla arasındaki düşmanlığı belirtmek de kıssaların amaçlarındandır. Hz. Adem ile İblis arasında geçen kıssa Kur‟ân‟ da pek çok ayette tekrarlanmak suretiyle bütün insanların benliğinde ve kainatta her an devam ettiği vurgulanmaktadır. Bir diğer amaç da tekil konuların arka planındaki genel prensipleri ortaya çıkarmaktır. Hz. Adem‟in
396 Kılıç, Mitoloji Kitab-ı Mukaddes ve Kur‟ân-ı Kerim, s. 170. 397 Yıldırım, Kur‟ân-ı Kerim‟de Kıssalar, s. 44.
meleklere üstün gelişi, Allah‟ın ona bütün isimleri öğrettiği398
cüz‟ i hadisesine dayandırmaktadır. Ancak gerçekte bu olay genel bir kanunun habercisidir. Yüce Allah insana sınırsız yetenekler verdiğini, böylece onun, Allah‟ın halifesi olmaya hak kazandığını bildirmektedir. Keza, İblis‟in Adem‟e secde etmemesi399
tekil gaybi hadise Kur‟ân‟da değişik bağlamlarda tekrar edilmektedir.400
Bu da insanlık dramında müşahede edilen genel bir gerçeği ifade etmektedir. Kur‟an meleklerin Hz. Adem‟e secde ettiklerini bildirmekle kainatın maddi nevilerinin olduğu gibi onlara müvekkel olan manevi temsilcilerinin de insana inkiyad ettiğini anlatmaktadır. Ayrıca şeytanın Adem‟in üstünlüğünü kabul etmediğini bildirmesiyle de İnsanoğlunun fıtratını bozan, onları yanlış yollara sürükleyen bütün olumsuzlukların, kendisinin gelişimine engel unsurlar olduğu hatırlatılmaktadır. Böylece Kur‟ân yalnız Adem ile İblis‟in münferit bir hadisesini anlatıyor görünürken, gerçekte bütün kainatla ve bütün insanlıkla konuşmaktadır.401
Kur‟ân kıssalarında gözetilen amaçlar arasında Hz. Peygamberin ve müminlerin felaket ve sıkıntılara karşı dayanma gücünü artırmak 402
onları teselli etmek, dua, sabır ve tevekküle teşvik etmek, Allah‟ ın peygamberlerine seçkin kullarına ihsan ettiği nimetleri hatırlatmak gibi hususlar da yer alır.403
Bazen de kıssaya kendisinde bildirilecek olayların hikmet ve sebebi açıklanarak başlanmaktadır.404
Ayrıca, kıssada önemli görülen sahne ortaya konduktan sonra; gerisi ve bağlantılar muhatabın muhayyilesine bırakılmaktadır.
Kur‟ân kıssalarında gözetilen amaçlar Kur‟ân‟ın indiriliş amaçlarıyla örtüşmektedir. Bu bakımdan Araf, Hud, Enbiya, Şuara gibi surelerde anlatılan peygamber kıssaları Allah‟ın birliği, O‟na itaat ve kulluk temelinde odaklanmıştır. Ashab-ı-Karye, Ashab-ı Kehf, harab olmuş kasabaya uğrayan kişiye ait405 kıssalarda ise ahiret inancı, cennet ve cehennem konuları işlenmiştir. Bu sebeple hepsinin
398
el-Bakara 2/31. 399 el-Bakara 2/34. 400 el- Araf 7/11; 17/61,62.
401 Yıldırım, Kur‟ân-ı Kerim‟de Kıssalar, s. 44-47. 402
Hud, 11/102
403 Şengül, “Kıssa”, DİA, s.499 404 el-Kasas 28/2-6
Allah‟ın birliği ve ahiret inancı ile iyiliği emir, kötülükten alıkoymak gibi temel amaçlarda birleştiğini göstermek de kıssaların ana gayelerindendir. Bunun yanısıra kıssaların sonunda bildirilen406
ibret ve ders alınmasını sağlamak da kıssaların temel amaçlarındandır.407
Bu bağlamda geçmiş toplulukların başına gelen felaketlerin anlatılmasıyla aynı davranışı sergileyenlerin aynı akibete uğrayacakları gibi çok temel ve naif bir gerçeğe vurgu yapmak kıssalar bağlamında temel amaçlardandır. Dolayısıyla erdeme ve ahlaki olgunluğa kılavuzlama ve nihai olarak Kur‟an ahlaklı bir toplum oluşturmanın, kıssaların amaçlarından olduğunu ifade edebiliriz.
Yüce Allah‟ın mevcudu belirli bir düzen, vasıf ve kabiliyetlerle donanmış olarak yaratmıştır. İnsana düşen mevcudun bu alanlarını yaratılış düzenleri içinde kavramak olarak durmaktadır. Manevi alan söz konusu olduğunda, iki meselede kendisini göstermektedir. Birincisi kendi manevi dünyamızı tenzili hidayete tabi olarak kurmak biçiminde; ikincisi ise içinde yaşadığımız manevi dünyayı kendisine ittiba ile kavrayacağımız unsurlar şeklinde yani „kıssalarla‟ verilmiştir.408
Kıssalar günümüz insanı için de bir müjde ve ikaz amacı taşımaktadır. Kıssaların günümüz insanı için ihtiva ettiği amaçları, biri somut diğeri de soyut amaç olarak iki kategoride ele alınabilir. Somut amacı kısaca tarihten ibret almak; soyut amacı ise tarih bilinci kazanmak olarak ifade etmek mümkündür.409
Bütün bunların yanı sıra, Kur‟ân‟ın insanın yaşamında gerçekleştirmek istediği en temel amaçlar olduğundan hareketle, kıssaların da insanlara gönderilmesindeki temel amaçların, genel hatlarıyla, insanın canını, inancını, malını, neslini ve aklını korumak suretiyle yaşamlarında fıtrata uygun bir varoluşun sergilenmesi olarak da ifade edilmiştir. Bu yönüyle kıssalarla, Kur‟an‟ın temel amaçları muhataba edebi ve etkili bir tarzda aktarılması hedeflenmiştir. Bir başka açıdan Kur‟an‟da kıssa tekniği özellikle model olay ve örnek kişilikler etrafında hayattan bir kesit ve yukarıda bahsi geçen beş tümel ilkenin tikel uygulamaları olarak işlev görmektedir. Bu da kıssaların
406 eş-Şuara 26/103, 121, 139, 174; Âli-İmran 3/49; el-Yusuf 12/111. 407
Şengül, “Kıssa”, DİA, s.499.
408 Görgün, Kur‟ân Kıssaları‟nın Neliği (Mahiyeti) Üzerine, s.29.
409 Eyüpoğlu, Osman, Günümüze Bakan Yönleriyle Peygamber Kıssaları, XI. Kur‟ân Sempozyumu, Fecr Yay., Ankara, 2009, s.115.
beş tümel amacın muhataba etkili bir tarzda iletilmesinin yanı sıra fert ve toplumlar için de fıtrata uygun hayat modelleri oluşturmaları anlamına gelmektedir.410
Kıssalar „lisanda varlığı‟ olan birimler olarak bize ulaştığından; biz önce onları zihnimizde varlıklar haline getirir; daha sonra içinde yaşadığımız gerçeklikten onlara nelerin tekabul ettiğini tayin ederek teşhise çalışırız. Bu husus sadece tekil olgular veya şahıslar için geçerli değildir; daha geniş ilişki düzenleri, yani sistemler içinde geçerlidir. İçinde yaşadığımız „sistem çağının enstürmanlarını kendi nokta-i nazarımızdan tayin ve teşhis edebilmek, yani onları tanımlayabilmek için kıssalar bizlere gerekli imkânı da sağlamaktadır.411
Kısaca ifade etmek gerekirse, 80‟ i aşkın konu ve 1600‟ e yakın ayeti ihtiva eden Kur‟an kıssalarını, belirli bir zamanla sınırlamak Kur‟an‟ın vermek istediği amaçla örtüşmez. Muhtevaları itibariyle evrensel gerçeklikleri ifade eden412
kıssalarda anlatılan olaylar her asrın insanına ihtiyaç hissedebileceği mesajları içermektedir, diyebiliriz.413
.
410 Yavuz, Ömer Faruk, Kur‟ân‟ın Temel Amaçlarının İfade Edilmesinde Bir Anlatım Tekniği Olarak “Kıssa”nın Rolü, (Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, cilt: 6 sayı: 1 Ocak – Nisan 2009), s.133-136.
411 Görgün, Kur‟ân Kıssaları‟nın Neliği (Mahiyeti) Üzerine, s.32-33. 412 Polat, Çağdaş İslam Düşüncesinde Kur‟ân‟a Yaklaşımlar, s.178. 413 Kaya, Kur‟ân-ı Kerim Kıssaları ve Düşündürdükleri, s. 56.
III. BÖLÜM