Turizm Ölçeğinde Zaman Etkenli Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Yazını

Hizmet işletmelerini kapsayan FTM ve ZEFTM çalışmalarının sayısı, imalat işletmelerine

göre daha azdır. Diğer taraftan hizmet işletmelerinde yapılmış çalışmaların büyük bir kısmı çoğunlukla sağlık ve finansal işletmeler üzerinde odaklanmaktadır (Raab vd., 2007, s.2; Stefano ve Filho, 2013, s.4). Bazı yazarlara göre FTM ve ZEFTM

sistemleri, özellikle konaklama ve restoran işletmelerinin de aralarında bulunduğu hizmet işletmeleri tarafından kullanılmalıdır (Rotch, 1990; Kaplan ve Anderson, 2004; Szychta, 2010; Terungwa, 2013). Buna rağmen turizm alanında yapılmış araştırmalar ilgili yaklaşımların uygulama oranlarının minimum düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır (Adamu ve Olotu, 2010, s.36; Abu-Eker vd., 2012, s.150). Öyle ki, 2000 yılına gelindiğinde Graham tarafından yapılmış bir araştırma, Avrupa’da FTM yaklaşımını tam olarak benimsemiş tek bir otel işletmesinin dahi bulunmadığını göstermiştir (Pavlatos, 2011, s.40).

FTM ve ZEFTM ile ilgili olarak yapılmış uluslararası turizm alan çalışmaları Tablo 1.4’te özetlenmiştir. Bu tabloda görüldüğü gibi ilgili çalışmaların hepsi son on yıl içinde yapılmıştır. Elbette mevcut yazın bu araştırmalardan ibaret değildir. Ancak tabloda yer alan çalışmaların sonuçlarına bakıldığında, ilgili maliyetleme yaklaşımlarının her ikisinin de turizm işletmelerinde uygulanma oranlarının çok düşük düzeylerde olduğu görülmektedir.

Tablo 1.4 Turizm Alanında Yapılmış Başlıca FTM ve ZEFTM Çalışmaları

Araştırmacılar Kapsam Sonuçlar

Pavlatos ve Paggios (2009)

Yunanistan’da 3,4 ve 5 yıldızlı otellerden oluşan toplam 85 öncü konaklama işletmesinden anket yoluyla veri toplanmıştır.

Katılımcı otellerin sadece %23,5 FTM kullanmıştır. FTM en fazla müşteri

karlılık analizi (%80) için

uygulanmaktadır.

Adamu ve Olotu (2010)

Nijerya’da otel yöneticisi ve muhasebecisinden oluşan toplam 10 katılımcı üzerinden yarı yapılandırılmış mülakat tekniğiyle veriler toplanmıştır.

Katılımcıların büyük bir kısmı GMS kullanmaktadır. FTM kullanan yoktur. Ancak yarısı FTM kullanabileceklerini belirtmişlerdir.

Dalci, Tanis ve Kosan (2010)

Mersin’de 4 yıldızlı bir otel işletmesinde örnek olay araştırması yapılmıştır. ZEFTM yöntemi müşteri karlılık analizinde kullanılmıştır.

Geleneksel FTM’de karlı olmayan bazı

müşteri grupları ZEFTM

uygulamasında karlı olarak

bulunmuştur.

Hajiha ve Alishah (2011)

İran’da bulunan bir otelde alan araştırması yapılmıştır. Müşteri gruplarının maliyet ve karlılıkları ZEFTM ile hesaplanmıştır. Sonuçlar GMS sonuçlarıyla kıyaslanmıştır.

Mevcut maliyet sistemlerinin ZEFTM kadar doğru ve güvenilir müşteri karlılık verileri sağlamadığı bulunmuştur.

Kostakis, Boskou ve Palisidis (2011)

Atina’da bulunan geleneksel bir Yunan restoranın 6 menü kalemi kapsamında sadece üç arka kısım faaliyet dikkate alınmıştır.

Hesaplanması zor olan maliyet sürücülerinin etkin bir şekilde ölçülmesi amacıyla üç tekniğin entegre edildiği bir FTM modeli test edilmiştir.

Abu-Eker vd. (2012)

Ürdün’de tesadüfî örnekleme ile seçilen 23 işletmedeki katılımcılardan anketle veriler toplanmıştır. Toplam 112 anket analize dâhil edilmiştir

FTM sistemini kullanan işletme yoktur. 23 işletmenin 19’u GMS kullanmakta, kalan 4’ü ise FTM düzeyine ulaşmayan farklı sistemleri uygulamaktadır.

Salem-Mhamdia ve Ghadhab (2012)

Tunus’ta 11 menü kalemi olan alakart bir restoran işletmesinde örnek olay araştırması yapılmıştır.

Restoranlarda değer analizi ile birlikte

FTM karar alma süreçlerini

geliştirmektedir.

Basuki ve Riediansyaf (2014)

Dört yıldızlı bir otelin odalar bölümü kapsamında örnek olay çalışması yapılmıştır. ZEFTM ve İşletmenin

mevcut maliyet sistemleri

karşılaştırılmıştır.

ZEFTM sonucunda kapasite maliyet tutarları daha doğru ve esnek olarak belirlenmiştir. Böylece ZEFTM’nin otel işletmelerinin hizmet maliyetlemesinde kullanılabileceği anlaşılmıştır.

Tablo 1.4’te de yer aldığı üzere, Yunanistan örneği dışında FTM kullanım oranları hayal kırıklığı yaratacak düzeydedir. Bu sonuçlar daha önce paradoks olarak adlandırılan uygulama yetersizliğinin turizm alanında çok daha belirgin olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Restoran işletmelerinde FTM uygulamalarına ilişkin ilk çalışma Raab ve Mayer (2004) tarafından yapılmıştır. 2002 yılında ABD’nin en iyi 100 restoranının finansal denetçisine yönelik olarak yapılan bu çalışmada, sadece 1 katılımcının FTM yöntemini kullandığı, aynı şekilde yine 1 katılımcının ise gelecekte kullanmayı düşündüğü bulgulanmıştır.

ZEFTM yaklaşımının kullanıldığı alan çalışmalarına bakıldığında, FTM gibi uygulamaların daha çok otel işletmeleri üzerinde odaklandığı görülmektedir. Otel işletmesi ölçeğinde yapılmış bu çalışmalarda ise müşteri karlılık analizi konusu ön plana çıkmaktadır (Dalcı vd., 2010; Terungwa, 2013). Bununla birlikte uluslararası yazında, söz konusu yöntemin seyahat ve yiyecek-içecek işletmeleri gibi diğer turizm işletmelerinde kullanımıyla ilgili herhangi bir çalışmaya ulaşılamamıştır.

Ulusal FTM ve ZEFTM yazınında elde edilen sonuçlar genel olarak uluslararası yazınla benzerlik göstermektedir. Aynı şekilde ulusal turizm yazınında da ilgili yöntemlerin kullanıldığı çalışma sayısı oldukça sınırlıdır. Sınırlı sayıdaki bu çalışmalar kapsam ve sonuçlarıyla birlikte Tablo 1.5’te verilmektedir. Tabloda görüldüğü üzere ulusal ölçekte FTM ve ZEFTM yöntemlerinin kullanımı, özellikle son beş yıl içinde gerçekleşmiştir. Bu sonuç, ilgili yöntemlerin ulusal ölçekte nispeten daha geç bir şekilde yaygınlaşmaya başladığını açıkça göstermektedir.

Tablo 1.5’te en dikkat çeken çalışmalardan biri, ZEFTM yönteminin bir seyahat işletmesinde kullanımına ilişkin çalışmadır. Bu çalışma, özellikle örneklem alanı olarak ilk defa farklı bir turizm işletmesinin seçilmiş olmasıyla ön plana çıkmaktadır. Çalışma sonunda, ZEFTM yönteminin otel işletmeleri gibi seyahat işletmelerinde de özellikle müşteri karlılık analizinde yararlı bir şekilde kullanılabileceği ortaya koyulmuştur.

Ulusal turizm yazında ilgili çalışmaların büyük kısmı konaklama işletmelerini, çok az bir kısmı ise seyahat işletmelerini (sadece bir tane) kapsamaktadır. Bununla birlikte yiyecek içecek hizmeti veren turizm işletmelerinde, ZEFTM ve geleneksel FTM sisteminin kullanıldığı tek bir çalışmaya dahi ulaşılamamıştır.

Tablo 1.5 Ulusal Turizm Alanında Yapılmış Başlıca FTM ve ZEFTM Çalışmaları

Araştırmacılar Kapsam Sonuçlar

Ören ve Tetik (2012)

Bir seyahat işletmesinde örnek olay incelemesi yapılmıştır. İşletmenin bir yıllık periyottaki faaliyet bilgileri kullanılmıştır.

Seyahat işletmelerinde FTM ve ZEFTM uygulama sonuçları arasında farklılık olduğu belirlenmiştir.

Bekçioğlu ve Köroğlu (2012)

Araştırma örnek olay incelemesi olarak Marmaris’te 4 yıldızlı bir otel işletmesi dikkate alınmıştır.

FTM ile elde edilen maliyetlerle ZEFTM yöntemi uygulanarak elde edilen maliyetler arasındaki farklar ortaya konulmuştur.

Tanç (2012)

Araştırma 2012 yılında Kapadokya bölgesinde bulunan toplam 68 otel işletmesini kapsamaktadır. Veriler anket yoluyla toplanmıştır.

İşletmelerin büyük bir kısmında %65 tam maliyetleme kullanırken

sadece %8,8’i FTM yöntemini

kullanmaktadır.

Altuntaş (2014) İstanbul Avrupa yakasında faaliyet gösteren 5 yıldızlı 16 otelden anket kullanılarak veriler toplanmıştır.

Katılımcıların %37,5’i (6 işletme) FTM uyguladıklarını belirtmiştir. Bu işletmelerin FTM yararlanma süreleri ise en eski 4-5 yıl öncesine dayanmaktadır.

Sarı ve Çam (2014)

Türkiye’de faaliyet gösteren turizm işletme belgeli 3, 4 ve 5 yıldızlı otellerden oluşan 153 konaklama işletmesinden anket yoluyla veri toplanmıştır.

Katılımcı işletmelerin önemli bir kısmı %38,6’sı (59 işletme) FTM sistemi kullanmıştır.

Ulusal turizm yazını kapsamında ayrıca Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tez veri tabanı da incelenmiştir. Bu amaçla 2013’te FTM ve ZEFTM konusunda yapılan tez taraması sonucunda toplam 98 adet çalışma olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmaların 75’i genel işletme alanında yazılmış olmakla birlikte, turizm işletmeleri üzerinde yapılmış çalışma sayısının 7 adet olduğu görülmüştür. Söz konusu bu çalışmalara ilişkin genel bilgiler ise Tablo 1.6’da özetlenmektedir.

Tablo 1.6'da görüldüğü üzere FTM konusunda 4, ZEFTM konusunda ise sadece 3 adet lisansüstü tez çalışması bulunmaktadır. İlgili çalışmaların tez türüne bakıldığında özellikle ZEFTM konusunun tamamen doktora düzeyinde çalışıldığı anlaşılmaktadır. Diğer taraftan konaklama ve seyahat işletmeleri üzerinde FTM ve ZEFTM konusunda yapılmış oldukça sınırlı sayıda tez çalışması olmasına karşın, restoran örnekleminde yapılmış tek bir çalışmaya dahi ulaşılamamıştır. Bu nedenle yiyecek içecek işletmelerinde özellikle ZEFTM uygulamalı tez çalışmalarına ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.

Tablo 1.6 Turizm Alanında FTM ve ZEFTM Konusunda Yapılmış Lisansüstü Tez Çalışmaları Yılı Türü Çalışmanın Adı/Yazarı

2006 Yüksek

Lisans Tezi

Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Yöntemi Ve Seyahat Acentaları Uygulaması. (Mahmut Akif Çetin / Kocaeli Üniversitesi).

2007 Doktora

Tezi

Konaklama İşletmelerinde Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Ve Uygulama. (Tuncay Soyaltın / İstanbul Üniversitesi).

2007 Doktora

Tezi

Sürece Dayalı Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sisteminin Karlılık Analizinde Kullanılması.

(Levent Koşan / Çukurova Üniversitesi).

2008 Yüksek

Lisans Tezi

Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Sistemi Ve FTM Sisteminin Otel İşletmelerinde Kullanılması.

(Lütfi Mustafa Şen / Sakarya Üniversitesi).

2010 Yüksek

Lisans Tezi

Faaliyet Tabanlı Maliyetleme İle Beş Yıldızlı Bir Otel İşletmesinde Örnek Uygulaması.

(Ramazan Bozkurt / Süleyman Demirel Üniversitesi).

2011 Doktora

Tezi

Müşteri Karlılık Analizinde FTM ve ZEFTM Yöntemlerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi: Seyahat Acentası Örnek Olayı.

(Veli Erdinç Ören / Akdeniz Üniversitesi).

2012 Doktora

Tezi

Stratejik Maliyet Yönetimi Kapsamında Sürece Dayalı Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Yönteminin Analizi ve Bir Otel İşletmesinde Uygulama. (Çağrı Köroğlu / Adnan Menderes Üniversitesi).

Kaynak: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/, 22.01.2013.

1.4.3. Restoran Menüleri Ölçeğinde Zaman Etkenli Faaliyet Tabanlı Maliyetleme