Bu araştırmada aşağıda detaylı olarak açıklanan farklı veri toplama araçları kullanılarak çalışma grubundaki öğrencilerin 5.,6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda yer alan tarih kavramlarını nasıl algıladıkları ayrıntılı bir biçimde betimlenmeye çalışılmıştır.
3.3.1. Metaforlar Yoluyla Veri Toplama Formu
8. sınıf öğrencilerinin, 5., 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda yer alan tarih kavramlarını nasıl algıladıklarını incelemek ve analiz etmek amacıyla, metaforları ortaya çıkarmaya yönelik ilgili araştırmalarda (Ablak, 2017; Akkaya, 2012; Aydın, 2010; Çepni, 2013; Gedikli, 2014; Karaşahinoğlu, 2015; Kelleci, 2014; Kılcan, 2013; Kılcan ve Akbaba, 2013; Öztürk, 2007; Saban, 2004; 2008; 2009) kullanılan metaforlar yoluyla veri toplama formu kullanılacaktır (Bkz. Ek-1). Formun uygunluğu konusunda daha önce çalışmalarında metafor yöntemini kullanan öğretim üyesi bir uzmanın görüşü alınmış ve metaforlar yoluyla veri toplama formu ilgili literatür taraması sonucunda araştırmacı tarafından hazırlanmıştır. Katılımcılardan çalışma kapsamındaki yedi kavrama yönelik olarak bir metafor üretmeleri ve bu metaforu kullanma gerekçelerini belirtmeleri istenmiştir.
Metaforların, bilimsel bilginin oluşturulması ve yorumlama yoluyla dünyanın kavranması süreçlerinde önemli bir yeri vardır. Bir durumu betimleme ve bir süreci hızlandırma veya iyileştirme amacıyla kullanılan metaforlar, nitel bir veri toplama yöntemi olarak kullanılması halinde daha çok betimleyici rolü ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla metaforlar betimleme amacıyla kullanıldığında bir durum, olay ve kavram mevcut haliyle betimlenmekte ve resmedilmektedir. Mecazı merkeze alan veri toplama çalışmaları, süreç olarak açık uçlu sorulara dayalı bireysel ya da odak grup görüşmelerine dayalı çalışmalardan çok farklı olmadığı gibi toplanan verilerin doğası gereği o çalışmalardan daha kolay ve pratik bir veri toplama yöntemidir. Bu durumun yanı sıra mecazlar çalışılan konu, olgu, olay ve durum hakkında çok sağlam ve zengin bir resim, görsel bir imge sunarlar (Morgan, 2006; Yıldırım ve Şimşek, 2006).
Formun birinci bölümünde katılımcılardan araştırma kapsamındaki yedi kavramla ilgili (Örneğin “Cumhuriyet …. benzer. Çünkü ……”) cümlesini tamamlayarak cumhuriyetle ilgili düşüncelerini yansıtan metaforlar oluşturmaları istenmiştir. Katılımcıların yapılan benzetmelere ilişkin geçerli bir gerekçe ileri sürmeleri istendiği için yarı yapılandırılmış cümlelerin tamamlanması yoluna gidilmiştir. Yıldırım ve Şimşek’ in (2006) de belirttiği gibi mecazın kendisi tek başına betimsel ya da görsel gücünü yeteri kadar ortaya çıkartamayacağı için bu sorunun arkasından “niçin” ya da “neden” sorusu da mutlaka sorulmalıdır. Mecazların asıl gücü, bu “sıfat”larla ilgili sorulardadır. Her birey, aynı mecaza farklı anlamlar yükleyebilir. Dolayısıyla yüklenen bu farklı anlamları ya da bir mecazı kullanırken hangi amaçla kullanıldığı ancak “niçin” sorusunun yanıtıyla elde edilebilir.
3.3.2. Doküman İncelemesi
Doküman inceleme, araştırmanın konusu ile ilgili bilgi içeren materyallerin analizidir. Tek başına bir veri toplama yöntemi olabildiği gibi diğer veri toplama yöntemleri ile birlikte de kullanılabilir. Görüşme ve gözlem yöntemlerinin yanı sıra araştırmanın geçerliliğini artırmak amacıyla çalışılan araştırma problemine yönelik yazılı ve görsel materyaller ve malzemeler araştırma kapsamına dâhil edilebilir.
Böylelikle “verinin çeşitlendirilmesi” amacına da hizmet etmiş olacaktır (Aktaş, 2015; Yıldırım ve Şimşek, 2006).
Çocuklar, dile getirmekte güçlük çektikleri duygu, düşünce ve gereksinimlerini çizgi yoluyla kolayca dışa vurabilirler. Çocuk çevresinde gördüğü birçok ayrı unsuru çizme, boyama, inşa etme gibi etkinliklerin yer aldığı karmaşık süreçte anlamlı bir bütünlüğe dönüştürür. Çizdiği resimler, kendisinden bir parçadır. Çizdiği resim onun düşünüşünü, duyuşunu ve görüşünü yansıtır (Savaş, 2014).
Çocuğun bize kendini yansıtması ve olaylar hakkındaki duygu ve düşüncelerini ifade etmesinde, yalın bir anlatım aracı olan resmin önemi büyüktür. Çocuk resimlerinin çocukların psikolojik durumlarını, kişilerarası stilleriyle ilgili bilgilerini ve çeşitli duyguları sergileyerek iç dünyalarını yansıttığı bilinmektedir. Çocuklar resim yapmayı keşfetmek, problem çözmek ya da fikir ve gözlemlere görsel bir biçim vermek amacıyla kullanabileceği gibi; resim anlatımı yoluyla kendilerinin birçok farklı yönünü temsil eden ve içlerinde hem bilinçli hem de bilinçsiz anlamlar taşıyan benzersiz kişisel beyanlarını anlatırlar (Malchiodi, 2013; Yavuzer, 2000). Çocuklar somut düşünme evresinden soyut düşünme evresine ortaokul altıncı sınıflarda geçmeye başlar. Bu durum kaybettiği imgelerle düşünme yeteneğini yeniden kazanmaya başladığını gösterir. Geometrik çizgilerden uzaklaşan çocuklar, artık çizgilerin özgünleştiği ve düşüncenin ifade biçimi olarak geri geldiği bir döneme doğru geçiş yapmaktadırlar. 13-14 yaşlarına geldiklerinde resim yapmaya devam eden çocukların resimlerindeki ayrıntılar artar, renk ve desene daha çok dikkat edilir. Perspektifin tam ve etkin bir şekilde kullanıldığı görülür ve soyut imgeler üretilmeye başlanır (Savaş, 2014). Kayıtlar, fotoğraflar veya metinler gibi materyalleri içeren dokümanların araştırmacı tarafından yorumlanması gerekmektedir. Dolayısıyla araştırmacı dokümanları sadece analiz etmekle kalmamakta, ayrıca onları yorumlayarak yeniden oluşturmaktadır. Özellikle görsel verilerin kelimelere dökülerek yorumlanmasında araştırmacı dikkatli olmalıdır (Akturan, 2013).
Yazılı ve görsel dokümanların incelenmesi daha kapsamlı ve zengin bir çıkarım sağlaması açısından oldukça önemlidir. Araştırma sürecinde araştırmacı
fotoğraf çekmek, katılımcılara çizim yaptırmak, video kaydı almak gibi görsel verileri topladıysa dikkat etmesi gereken üç husus vardır (Suzuki ve diğerleri, 2007): i. araştırmacının görsel verileri ortaya çıkarmadan ya da kullanmadan önce katılımcıları tanıması, anlaması, onlarla ilişki kurması, ii. katılımcıların, kendi çizimleri gibi, ürettikleri görsel veriyi açıklaması veya yorumlaması, iii. gözlem, görsel veri toplama, derinlemesine görüşme gibi diğer veri toplama teknikleriyle birlikte kullanılması gerekmektedir.
Öğrencilerin tarih kavramlarına yönelik geliştirdikleri metaforlara ait çizdikleri görsellerden (resimler ve karikatürler) oluşan dokümanlar, araştırmanın bir diğer veri toplama aracıdır. Metaforlar yoluyla veri toplama formunun ikinci kısmında katılımcılardan araştırma kapsamındaki yedi kavramla ilgili algılarını yansıtan bir resim/karikatür çizmeleri ve ihtiyaç duymaları halinde çizdikleri resmi/karikatürü açıklamaları istenmiştir.
3.3.3. Yarı Yapılandırılmış Görüşme Formu
Her bir tarih kavramına ilişkin çalışma grubundaki katılımcılarla gerçekleştirilmiş olan yarı yapılandırılmış görüşme formu araştırmanın son veri toplama aracıdır (Bkz. Ek-2). Yarı yapılandırılmış görüşme tekniği, yapılandırılmış görüşme tekniğinden biraz daha esnek olup, araştırmacı önceden sormayı planladığı soruları kapsayan bir görüşme protokolü hazırlar. Dolayısıyla araştırmanın amacı çerçevesinde görüşme yapılan bireylerden bilgiler elde etmek amacıyla birtakım soruların yer aldığı görüş formu kullanılır ve bu formlar aracılığıyla elde edilen bilgiler arasındaki benzerlik ve farklılıklar saptanarak karşılaştırılabilir. Yarı yapılandırılmış görüşmeler hem sabit seçenekli cevaplamayı hem de ilgili alanda derinlemesine gidebilmeyi birleştirdiği gibi görüşmede görüşülene kendini ifade etme imkânını vermesi, analizlerin kolaylığı ve gerek duyulduğunda derinlemesine bilgi sağlama gibi avantajları vardır. Bu tür görüşmede soruların ifade şekli esnek olup, dilin düzeyi ayarlanabilir ve görüşme süresince sorular yeniden sıralanabilir (Aktaş; 2015; Berg ve Lune, 2015; Büyüköztürk ve diğerleri, 2014;Türnüklü, 2000).