Bu araştırmada nitel araştırma yöntemi desenlerinden olan olgu bilim/fenomenoloji deseni uygulanmıştır. Yaşanılan dünyada olgular kavramlar, algılar, deneyimler, olaylar, yönelimler ve durumlar gibi birçok şekilde karşımıza çıkmaktadır. Olgu bilim çalışmaları farkında olunan ancak derinlemesine ve ayrıntılı bir anlayışa sahip olunmayan olgulara odaklanmaktadır. Olgu bilim, tümüyle yabancı olmadığımız ve aynı zamanda da tam anlamını kavrayamadığımız olguları araştırmak için uygun bir zemin oluşturur. Böylelikle bir olgunun daha iyi tanınmasına ve anlaşılmasına yardımcı olacak sonuçlar sağlayacak örnekler, açıklamalar ve yaşantılar ortaya konulabilir. Bu açıdan hem bilimsel literatüre hem de uygulamaya önemli katkılar sağlayabilir (Büyüköztürk ve diğerleri, 2014; Yıldırım ve Şimşek, 2006).
Fenomenolojik yaklaşımda bireysel evren araştırılmakta ve araştırmacı, katılımcının kişisel (öznel) tecrübeleri ile ilgilenerek bireyin olaylara yükledikleri anlamları ve algılamalarını incelemektedir. Doğal olarak her bireyin algılayışı farklı olduğu için ortaya değişik anlamların çıkması muhtemeldir. Buna karşılık bu yaklaşımda genelleştirme yapmaktan çok olgulardaki gerçekliğin tanımlanması amaçlanmaktadır. Tümevarımsal tanımlayıcı bir araştırma yöntemi olan olgu bilimdeki amaç birey tecrübelerini de kapsayarak tüm olgunun göründüğü gibi tanımlanmasıdır (Akturan ve Esen, 2013)
Fenomenolojik bir çalışmada insanların tecrübe ettikleri şeyi nasıl betimledikleri ve o şeyi nasıl tecrübe ettiklerine yoğunlaşılır. Dolayısıyla insanların fenomeni algılamalarını, betimlemelerini, yargılamalarını, anlamlandırmalarını nasıl yaptıkları ve fenomen hakkında ne hissettikleri; hem bireysel olarak hem de paylaşılan anlam olarak deneyimi bilince nasıl dönüştürdüklerini keşfetme üzerine odaklanılır
(Patton, 2014). Burada amaç katılımcıların yaşam dünyalarına yönelik bir bakış açısı kazanmak ve onların yaşanmış deneyimleriyle yapılandırdıkları bireysel anlamları tespit etmektir (Johnson ve Christensen, 2014). Sonuç olarak olgu bilim çalışmaları hem teorik olarak hem pratik olarak yararlı bilgiler sunmaktadır (Aydın, 2015).
Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin 5., 6., ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda yer alan tarih kavramlarına olan bakış açılarını belirlemeyi amaçlayan bu çalışmada metaforlar yoluyla veri toplama, yarı yapılandırılmış görüşme ve doküman analizinden oluşan nitel araştırma teknikleri beraber kullanılmıştır. Bir araştırma sorusunu aydınlatmak amacıyla mülakat, gözlem ve doküman analizi gibi çok farklı yöntemsel kombinasyonlar kullanılabilir. Çeşitleme, zenginleştirme olarak da adlandırılan üçgenleme (triangulation) yöntemi, çeşitli yöntemlerin (görüşme, gözlem ve doküman analizi gibi) bir araya getirilmesiyle araştırma desenini güçlendirici bir role sahiptir. Ayrıca aynı fenomene farklı yollarla bakmaya imkân tanıdığı için değil, aynı zamanda elde edilen sonuçlara olan güveni güçlendirerek inanılırlığa katkı sağladığından dolayı veri analizinde önemli bir yeri vardır. Çeşitleme, nitel araştırmalarda geçerliğin ve güvenirliğin sağlanmasında kullanılan önemli stratejilerden biridir. Araştırmanın kapsamını genişleterek ve daha fazla zaman ve çaba gerektirmesine rağmen araştırma sonuçlarının inandırıcılığı ve genellenebilirliği konusunda önemli katkılarda bulunur. Yöntem üçgenlemesi, bir programı veya problemi çalışmak için çoklu yöntemlerin kullanılmasını sağlar ve farklı veri toplama yöntemleri tarafından oluşturulan bulguların tutarlılığının kontrolüne izin verir (Patton, 2014; Guion, 2002: 2; Yıldırım ve Şimşek, 2006; Büyüköztürk ve diğerleri, 2014)
Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’na göre öğrencilere 4. sınıflar için toplam 91 kavram, 5. sınıflar için 121 kavram, 6. sınıflar için 124 kavram ve 7. sınıflar için de 121 kavramın verilmesi ön görülmüştür (MEB 2005a, 2005b). Yapılacak çalışma kapsamında programda geçen bütün bu kavramlar incelenmiş ve sosyal bilgiler derslerinde tarih konularında kazandırılması düşünülen tarih kavramlarına ait aşağıdaki tablo-3.1. elde edilmiştir.
Tablo-3.1. 4., 5., 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Bulunan Tarih Kavramları No KAVRAMLAR SINIF 4 5 6 7 1 Bağımsızlık 2 Barış 3 Bildirge (Beyanname)
4 Birinci elden kaynak
5 Cumhuriyet 6 Demokrasi 7 Devlet 8 Egemenlik 9 Gelenek 10 Göç
11 İkinci elden kaynak
12 Kanıt 13 Kâşif 14 Kronoloji 15 Lâiklik 16 Millet 17 Millî egemenlik 18 Millî kültür 19 Ortak miras 20 Saltanat 21 Savaş 22 Teşkilât 23 Ticaret 24 Tören 25 Vakıf 26 Vatan
Bu kavram giriş düzeyinde verilecektir. Bu kavram geliştirme düzeyinde verilecektir. Bu kavram, pekiştirme düzeyinde verilecektir.
Tablo 3.1 incelendiğinde 26 kavram görülmektedir. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nda sosyal bilgiler derslerinde öğrencilere öğretmenleri tarafından bu kavramların bir kısmının giriş, bir kısmının geliştirme ve bir kısmının da pekiştirme düzeyinde verilmesi ön görülmüştür. Giriş düzeyinde verilecek kavramların sadece 4. ve 5.sınıfta bulunması ve birçok kavramın 6. ve 7. sınıflarda verilmemesi, buna dayalı olarak da 8. sınıfa kadar bu kavramları öğrencilerin unutabilmesi riski bulunmaktadır. Ayrıca söz konusu kavramların araştırmaya dâhil edilmek istenmesi durumunda toplam 26 kavramın her biri için öğrencilerin metafor formlarını doldurması, resim- karikatürleri çizmesi ve görüşme sorularını cevaplama oranını oldukça düşürecektir.
Bu durum zaman ve maliyet yönünden de ekonomik olmadığı için giriş düzeyinde verilecek kavramlar araştırma kapsamına dâhil edilmemiştir. Bu nedenden dolayı çalışmada söz konusu kavramlar yerine 5., 6. ve 7. sınıflar için geliştirme ve pekiştirme düzeyinde öğrencilere verilecek ortak kavramlar ele alınmıştır. Bu kavramlar “Cumhuriyet, Demokrasi, Devlet, Egemenlik, Gelenek, Kanıt, Kronoloji, Milli Egemenlik” olmak üzere sekiz tanedir (MEB 2005a, 2005b). Kaldı ki 4. sınıflarda bu sekiz kavramdan cumhuriyet kavramı geliştirme düzeyinde, diğer yedi kavram ise giriş düzeyinde zaten verilecektir. “Egemenlik” ve “Milli Egemenlik” kavramlarının birbirlerine çok yakın ve benzer olmasının yanı sıra öğrenciler tarafından da karıştırılabileceği hususu göz önüne alınmış ve bu nedenden dolayı “Egemenlik” kavramı çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Sonuç olarak yedi kavram çalışma kapsamına dâhil edilmiştir.
Sosyal bilgiler dersi kavramlar açısından oldukça zengindir ve bu kavramlar birçok disiplin alanlarına göre tasnif edilmiştir. Bu bağlamda örnek verilecek olursa demokrasi ve milli egemenlik kavramları siyaset bilimi; gelenek ve kanıt kavramları antropoloji disiplini; kronoloji kavramı tarih disiplini ile ilişkili (Doğan, 2007) iken bir başka çalışmada demokrasi ve milli egemenlik kavramları vatandaşlık disiplini; cumhuriyet ve devlet kavramları hem vatandaşlık hem tarih disiplini; gelenek kavramı sosyoloji disiplini, kronoloji kavramının tarih disiplini ile ilişkili olduğu ifade edilmiştir (Ünlü, 2011). Literatürde bu ve buna benzer çalışmalarda kavramların tasnifinde farklılıklar görülebilmektedir.
Kavram listesinde yer alan kavramlarla listede yer almayan kavramların birbiriyle çok yakından ilişkili olmasından dolayı gerek içerikte gerekse öğrenme- öğretme etkinliklerinde ve değerlendirme durumlarında hep bir arada yer verilmiştir (Doğan, 2007).
Görüldüğü üzere sosyal bilgiler derslerinde verilecek olan kavramların birçok bilim dalları ile ilişkili olmalarının sonucunda tasnif açısından kesin ve keskin çizgilerle birbirinden ayrılması doğal olarak farklı olabilmektedir. Ancak bu çalışma kapsamında belirlenen kavramların tümü tarih disiplini ile doğrudan veya dolaylı
olarak ilişkili olmasının yanı sıra Tarih ve sosyal bilgiler ders kitaplarında çok sık kullanılan kavramlar olmasından dolayı tarih disiplini şemsiyesi altında incelenmiştir.
2005 yılında yapılandırmacı yaklaşım anlayışında uygulamaya konulan Sosyal Bilgiler Programı zamanla bazı değişikliklerle 2017 yılına kadar kullanılagelmiştir. Programların, yaşanılan dönemin ve zamanın şartlarına göre değiştirilmesi, geliştirilmesi ve yenilenmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu çalışmanın yapılması sürecinde 2005 programı yürürlükte olduğu için doğal olarak bu program ele alınmıştır. Millî Eğitim Bakanlığı program değişikliğine giderek 2017 yılında hazırlanan Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programı’nı 2018-2019 eğitim öğretim yılından itibaren tüm sınıf düzeylerinde yürürlüğe koymuştur.
Tay (2017), “2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ile 2017 Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programının Karşılaştırması” adlı çalışmasında iki programı karşılaştırmış ve şu bulgulara ulaşmıştır; i. 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı bir vizyona sahipken 2017 yılı Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programı’nda vizyona karşılık gelen temel bir felsefe yer almaktadır, ii. 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı tematik anlayışa sahip iken, 2017 yılı Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programı tematik gibi görünse de ünite anlayışına sahip olduğu görülmüştür, iii. her ikisinde hedeflerin yer aldığı, 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nda toplam olarak 174 kazanım yer alırken; 2017 yılı Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programı’nda ise toplam olarak 136 kazanımın yer aldığı görülmüştür,
iv.2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı genel anlamda 9 öğrenme alanı
çerçevesinde oluşturulmuşken, 2017 yılı Sosyal Bilgiler Dersi Taslak Öğretim Programı’nın tamamının 7 öğrenme alanı çerçevesinde oluşturulduğu ve ayrıca bazı öğrenme alanlarının isimlerinin değiştirildiği görülmüştür.
2005 yılındaki programda dört yıl süresince öğrencilere kazandırılacak kavramlar tek tek listelenmiş, ayrıca bu kazanımların hangi sınıf düzeyinde giriş, geliştirme ve pekiştirme boyutları ile kazandırılacağı belirtilmiş iken 2017 yılı taslak öğretim programında ise kavramlar ile ilgili olarak kavram öğretiminin önemli olduğuna yönelik “….ilgili temel kavramları öğrenir” şeklinde açıklamaların verildiği
tespit edilmiştir (Tay, 2017). Yeni programa bakıldığında önceki programda öğretilmesi hedeflenen kavramların hangisinin ya da hangilerinin programdan çıkarıldığına dair bir bilgi verilmemiştir. Dolayısıyla bu çalışma kapsamında belirlenen kavramlar hem günlük hayatta hem de ders kitaplarında çok sık kullanılan sosyal bilgiler ve tarih dersinin temel kavramlarıdır.