Kavram Kazanma

Kavram oluşturma, sadece kavram öğrenme anlamına gelmemektedir. Kavram oluşturma, kavram kazanmanın ön koşuludur. Kavram kazanma, oluşturulan kavramı uygun kural ve ölçütlerle sınıflara ayırma işlemini ifade eder. Kavram kazanma aşamasında mantıklı bir gruplama, geliştirilen bir şema ile birlikte oluşan kavramın niteliğine dayalıdır. Birey, algıladığı özelliklerin ve onlar arasındaki ilişkilerin doğasına uygun olarak mantıksal kuralları ve ölçütleri seçip onları uygular ve kavramı ayrıştırır. Temelde kavram oluşturma, farklılıkları benzerinden ayırıp bu benzerlerden genelleme yapma işlemine dayanırken kavram kazanma ise ayrıştırma işlemine dayalıdır. Kavram oluşturma tanımsal bilgi ile ilgili iken kavram kazanma işlemsel bilgi ile ilgilidir (Ülgen, 2004).

Kavramların oluşturulmasında en önemli nokta, değişik örneklerdeki ortak özelliklerdir. Öğrenci kavramını ele alırsak, planlı bir öğretme ortamı içinde belli amaçlara göre öğrenim görmek, bir öğretenin rehberliği ve kılavuzluğu yoluyla davranış kazanarak bir belge elde etmek için (diploma, derece vs.) çalışmak, bu kavramla ilgili en önemli özelliklerdir denilebilir. Yaş, zaman, kılık, kıyafet öğrenci kavramıyla ilgili olarak doğrudan ilgili özellikler değildir. İlkokul öğrencisi kavramı ele alınırsa yukarıdaki söz konusu özelliklerin yanı sıra ülkemiz için mavi önlük, beyaz

yaka, forma, en az dört yıllık öğrenim ve yaş, doğrudan ilgili özelliklerdir (Fidan, 2012).

Birey yaşam boyu yeni kavramlarla karşılaştığı için veya aynı kavramla farklı düzeylerde ve konumlarda karşılaşabildiği için her defasında genelleme/bütünleştirme ve ayrıştırma işlemini yapar. Dolayısıyla kavram oluşturma ve kavram kazanma belli bir zaman kesitinde öğrenmeyle tamamlanmamıştır. Birey bazen kavramlar arası ilişkilerden yola çıkarak genellemelere gidebilir. Kavram oluşturma bir genelleme, kavram kazanma ise bir ayırt etme olarak ifade edilebilir. Kavram oluşturma, kavram kazanmanın ön şartıdır. Bilimsel kavramların öğrenilmesinde bu iki sürecin birlikte gerçekleşmesi gerekmektedir. Aşağıda kavram oluşturma ve kavram kazanma aşamalarının karşılaştırılması verilmiştir (Çaycı, 2007; Ülgen, 2004):

Tablo-2.2. Kavram Oluşturma ve Kavram Kazanmanın Karşılaştırılması

Kavram Oluşturma Kavram Kazanma

Yöntem Açısından Örneklerden benzer özellikleri

bütünleştirmeyi gerektirir. Genelde, tümevarım yöntemi niteliği taşır.

Kurallara göre gruplamayı gerektirir. Tümdengelim yöntemi niteliği taşır.

Bilgiyi İşleme Açısından Birey benzer özellikleri seçme ve

bütünleştirmede bir strateji geliştirebilir. Bu strateji öğretimle değiştirilemez. Daha çok bireyin kapasitesine dayalıdır. Ancak bilişsel süreçlerdeki gelişmeler kavram oluşturmayı kolaylaştırır.

Kuralları öğrenme ve uygulama, uygun bir öğretimle gerçekleşebilir. Yine uygun bir öğretimle uygun kuralı seçme ve uygulama stratejisi geliştirilebilir.

Sözcükler(terimler) fazla önem taşımazlar. Sözcükler kavramların incelenip gruplanmasında büyük önem taşır.

İlgiyi odaklaştırmayla formlaştırılır, bellekte orijinal kavramlar olarak saklanır.

İşlemsel kurallarla kritik özellikler formlaştırılır. Ondan çıkan anlamla kritik özelliklerin bir sınıfı, kavramsal bilgi olarak kodlanır.

Gelişim Dönemi Açısından Daha çok okul öncesi dönemde kavram

oluşturmada önem kazanır, yaşam boyu devam eder.

Daha çok formal eğitimde –okul döneminde- aşamalı olarak organize edilmiş eğitim programlarında üst düzeydeki kavramların öğrenilmesinde önem kazanır. Öğrenme Açısından

İnsanın yaratılış özelliklerinden biridir. Beceri kazanma ile veya öğretimle direkt bir bağı yoktur.

Formal eğitimle geliştirilir ve öğrenmeyle kazanılır.

Önem Açısından Okul öncesi dönemlerde sıkça kullanılır ve

hayat boyu sürer. Çünkü öğrenmenin sonu yoktur.

Genellikle okul dönemlerinde formal eğitimde kullanılır ve daha sonra öğrenilecek kavramlar için oldukça önemlidir.

Kaynak: Çaycı, 2007, ss. 13-14; Ülgen, 2004, ss. 122-123

Kavram öğrenmede genel olarak somut düzey, tanıma düzeyi, sınıflama düzeyi ve soyut düzey olmak üzere aşamalı dört düzey bulunmaktadır. Bu dört düzeye ilişkin kavram öğrenmenin zihinsel işlemleri aşağıdaki gibi özetlenebilir (Senemoğlu, 2005);

i. somut düzey: Objenin algılanabilen çevresine dikkat etme, objeyi diğer objelerden

ayırt etme, ayırt edilen objeyi aynı kapsam ve durumda bir başka zamanda da gördüğünde hatırlama, ii. tanıma düzeyi: Objenin algılanabilen çerçevesine dikkat etme, objeyi diğer objelerden ayırt etme, ayırt edilen objeyi hatırlama, objeyi farklı ortam ve durumlarda gördüğünde de aynı obje olduğuna ilişkin genelleme yapma,

genelleme yapılan objeyi hatırlama. Somut düzeyde çocuk sadece objeyi görerek kavramı öğrenebilirken tanıma düzeyinde beş duyu organları ile öğrenebilir ve kavramı birden fazla algısal temelle depolayabilir, hatta kavramın adını da öğrenerek kodlama yoluyla saklayabilir, iii) sınıflama düzeyi: Objenin bir sınıfına yönelik en az iki örneğin fazla belirgin olmayan özelliklerine dikkat etme, her bir örneği örnek olmayandan ayırt ederek bu örnekleri hatırlama, farklı bir kapsam ve durumda karşılaşılan her bir örneğin aynı örnek olduğu genellemesine varma, aynı sınıfa ait olan en az iki örneğin eşdeğer olduğu genellemesini yapma ve genellemeyi hatırlama. Bu düzeyde kavramın en az iki örneğinin tanıma düzeyinde öğrenilmesi, kavramın ilk kez öğrenilmesi için gereklidir. Bu düzeye özgü olan yeni işlem; iki ya da daha fazla objenin eşdeğer olduğunun genellenmesidir. Bireyler kavramla ilgili çok sayıda doğru örnekleri ve örnek olmayanları vererek üst sınıflamasını yapabilmekte ancak bunları değerlendirmede kavramın belirleyici özelliklerini kullanamayabilir. Ayrıca bireyler, sınıflamaların temellerini daha açık bir şekilde görmekle birlikte, kavram öğrenme henüz tamamlanmamıştır, iv. soyut düzey: Kavram örneklerini doğru olarak tanıma, kavramın adını verme, kavramın tanımlanan özelliklerini ayırt etme, kavramın toplumca kabul edilmiş tanımını verme, kavram örneklerinin aynı seviyedeki benzer kavram örneklerinden nasıl farklılaştığını açıklama aşamalarından oluşmaktadır.

Bu düzeyde zihinsel işlemler iki maddede ele alınmaktadır (Senemoğlu, 2005): Tümevarım işlemleri; tanımlanan özellikleri ya da özelliklerle ilgili kuralları denenceleştirme ve bu denenceleri hatırlama, örnekleri ve örnek olmayanları kullanarak denenceleri değerlendirme, kavram henüz sınıflama düzeyinde öğrenilmişse kavramın tanımını yapma; öğrenilmemişse kavramı anlama, kavrama ait örnekleri ve örnek olmayanları, kavramın belirlenmiş özelliklerinin varlığı ya da yokluğu bakımından analiz etme. İkinci madde olarak alma(tümdengelim) işlemleri, kavramın adı, tanımı, kavrama ait örnek olan ve örnek olmayanların görsel ve sözel betimlemelerini içeren bilgiyi özümleme, bilgiyi hatırlama, kavrama ait örnekleri ve örnek olmayanları kavramın belirlenmiş özelliklerinin varlığı ya da yokluğu bakımından analiz etme süreçlerinden oluşmaktadır.

Soyut düzeyde etkili kavram öğrenmeyi sağlamak için tümevarım ve tümdengelim işlemlerinin iyi bir kombinasyonu oluşturulmalıdır. Aksi halde öğrencilere, denenceyi bağımsız olarak test ettirip kavramın özelliklerini çıkarmalarını beklemek zaman israfına yol açabilir. Ayrıca kavram örneklerini ve örnek olmayanları vermeden sadece sözel bilgiyi öğreterek yetinmek, kavramı anlamadan ezberlemeye neden olabilmektedir. Aşağıda çeşitli aşamalarda öğrenilen kavramların kullanımlarına yönelik şema verilmiştir (Senemoğlu, 2005):

Şekil-2.1. Çeşitli Aşamalarda Öğrenilen Kavramların Kullanımları

Kaynak: Senemoğlu, 2005, ss. 518-519

Kavram öğretiminde dikkat edilmesi gereken ilkeler bulunmaktadır (Erden ve Akman, 2015); i. En iyi örneğin seçilmesi başarıyı artırır. Dolayısıyla kavram öğretiminde verilen örneklerin sırası önemlidir. Mantıklı ve akılcı olarak yapılan bir sıralama rastgele bir sıralamadan daha etkili olmaktadır, ii. kavramların kritik özellikleri öğrencilere mutlaka öğretilmelidir, iii. kavramla ilgili öğrencilerin verdikleri örneklerin doğruluğu hakkında kendilerine bilgi verilmeli, başka bir deyişle dönüt-düzeltme yapılmalıdır, iv. Kavramların daha iyi anlaşılabilmesi için resim,

Soyut Düzey

Sınıflama Düzeyi

Tanıma Düzeyi

Somut Düzey

• Kavramların örneklerini tanıma ve örnek olmayanları ayırt etme, • İlkeleri anlama,

• Problem çözmede kavramları kullanma,

• Taksonomik ve diğer hiyerarşik ilişkileri anlama

Kavramı basit problem çözmede kullanma

şema, grafik, tablo gibi görsel araçlardan yeterince yararlanılmalıdır. Bunlar öğrencilerin zihinlerinde imajların oluşmasını sağlayarak kavramın somutlaşmasına ve kavramlar arasındaki bağlantıların kurulmasına yardımcı olmaktadır.

Erden ve Akman (2015), hangi yaklaşım kullanılırsa kullanılsın kavram öğretimindeki aşamaları şu şekilde sıralamaktadır; i. Yapılacak işlem ve hedeflerden öğrencilerin haberdar edilerek öğrenmeye hazır hâle getirilmesi, ii. Kavramların örneklerinin ve örnek olmayanlarının verilmesi ve örneklerin model, numune ve görsellerinin gösterilmesi, iii. kavramın kazanılıp kazanılmadığının kontrol edilmesi,

iv. transferin sağlanması.