Nitel araştırmalarda veriler gözlem, görüşme ve dokümanlar aracılığıyla toplanır. Toplanan verilerin ayrıntılı olarak betimlenmesi gerekir. Özellikle de durum çalışmalarında araştırma sorularına tek bir veri kaynağına dayanarak cevap aramak yeterli olmayacağı için çoklu veri toplama yöntemlerinin kullanılması yöntemsel çeşitliği sağlayarak araştırmanın geçerlik ve güvenirliğini artırmaktadır (Creswell, 2013; Yin, 2017; Yıldırım ve Şimşek, 2013, Akar, 2016). Yin (2017) durum çalışmalarında, çoklu veri kullanımının gerekliliğini; araştırmacının kültürel ve kişisel bakış açısı, katılımcıların gözlemcinin varlığından etkilenerek doğal davranamamaları, gözlemcinin aynı anda her durumu gözlemleyememesi gibi nedenlerle tek bir veri kaynağına bağlı kalınmama olarak özetlemiştir.
79
Durum çalışmalarında yaygın olarak kullanılan veri toplama araçları dökümanlar, arşiv kayıtları, görüşmeler, doğrudan gözlemler, katılımcı gözlem, öğrenci ürünleri ve fiziksel ürünlerdir (Uzuner, 1999; Yin, 2003; Şimşek ve Yıldırım, 2013). Bu araştırmada veri toplama araçları kişisel bilgi formu, katılımcı günlükleri, araştırmacı günlüğü katılımcı gözleme ilişkin video kayıtları ve yarı-yapılandırılmış görüşmelerdir. Araştırmanın veri toplama araçları aşağıda açıklanmıştır.
3.3.1. Kişisel Bilgi Formu
Kişisel bilgi formu uygulama öncesi katılımcılara uygulamak üzere katılımcıları daha yakından tanımak ve daha iyi betimleyebilmek için hazırlanmıştır. Ayrıca gerektiğinde bulguları yorumlamada kişisel bilgi formundaki verilerden yararlanılmıştır. Bu form; cinsiyet, mezun olunan lise türü, sınıf öğretmenliğini seçmedeki istek durumları, üniversite sınavındaki tercih sırası, akademik ortalama, daha önce düşünme eğitimi dersi ya da kursu alıp almamaları ve eleştirel düşünür olarak kendilerini hangi düzeyde buldukları, güncel bilgilere ulaşmada hangi bilgi kaynaklarını kullandıkları ve kullanma sıklıklarına yönelik sorulardan oluşmuştur. Kişisel Bilgi Formu Ek A’da verilmiştir.
3.3.2. Katılımcı Gözlem
Araştırmada gözlem türü olarak, katılımcı gözlem benimsenmiştir. Patton' a (2015) göre gözlem stratejilerini birbirinden ayıran en önemli özellik gözlemcinin çalışılan ortamda katılımcı olarak yer alma derecesidir. Yin (2003) katılımcı gözlemi, araştırmacının pasif bir gözlemci olmadığı özel bir gözlem modu olarak tanımlamaktadır (s.120). Merriam (2013) ise katılımcı gözlemi araştırmacının genellikle katıldığı ancak, faaliyetlere tamamen kendini vermediği bir faaliyet olarak tanımlamaktadır. Glesne (2012), katılımcı gözlemin en önemli getirisinin araştırma ortamı, katılımcı ve davranışların daha iyi anlaşılmasını sağlamak olduğunu belirtmektedir. Araştırmacının sürece katılmadaki rolüne göre tam katılımcı, katılımcı olarak gözlemci, gözlemci olarak katılımcı ve tam gözlemci olarak sınıflandırılmaktadır (Uzuner, 1999; Yin, 2003; Merriam, 2013; Patton, 2015). Patton (2015) katılım derecesini tam katılımcı olmakla pasif izleyici olma arasında değişen bir doğru ile açıklarken; Uzuner (1999), katılımcı gözlemde araştırmacı rolünü sembolik olarak, beyazdan siyaha doğru bir renk geçişi ile derecelendirmiştir. Beyaz bölümde, araştırmacı ortama katılmadan ve onun bir parçası olmadan sadece dışarıdan bir gözlemci olarak kayıt tutma rolüne sahiptir. Siyah bölümde ise araştırmacı gözlem yapacağı ortama girerek o kültürün veya grubun bir üyesi gibi olur ve gözlemlerini tam katılımcı olarak yapar. Ortalarda ise grinin tonları durumu görülür. Örneğin açık gride araştırmacı gruba katılır ama grubun üyesi olmadan grup üyeleri tarafından kabul edilmiş bir kişi rolündedir.
80
Durum çalışmalarında asıl araştırma aracı, gözlem yapan araştırmacıdır. Bu araştırmada araştırmacı katılımcı olarak gözlemci rolünü üstlenmiştir. Katılımcı gözlem ile toplanan verilerin geçerliliğini artırmak amacıyla video kayıtları kullanılmaktadır. Böylece araştırmacının gözlem sırasında bir başka uzmandan yardım almasına gerek kalmamaktadır (Ersoy, 2006). “Olayların analiz edilmesi ve mikro analizlerinin yapılmasına olanak verdiğinden dolayı video kayıtları nitel araştırmalar için paha biçilemez olarak görülmektedir” (Glesne, 2012 s.110). Paterson, Bottorff ve Hewat'a (2003) göre "temel veri kaynağı olarak katılımcı gözlem tekniği kullanıldığında, video kayıtları; 1. Yalnızca katılımcı gözlemiyle gözlenemeyen verileri toplama, 2. Araştırma sürecini belgeleme ve gözlemci etkilerini kontrol etme, 3. Araştırmanın yöntemi biçimlendirme ve 4. Gözlem çalışmasının geçerliliğini artırmada destek sağlamaktadır” (s. 329).
Katılımcı gözlemde kullanılan video kayıtları için öncelikle pilot uygulama başlamadan önce deneme çekimleri yapılmıştır. Deneme çekiminin amacı öğretmen adaylarının ve araştırmacının sınıf ortamında dersin kamera ile kaydının yapılmasına alışmaları ve doğal ortamın yakalanabilmesini sağlamaktır. Pilot uygulamada yapılan çekimlerde uygulama yapılan gruptan bir gönüllü öğretmen adayı yardımcı olmuştur. Kendi arkadaşları tarafından video çekimlerinin yapılması, öğretmen adaylarının daha rahat davranmalarını sağlamış ve kısa sürede kameraya alıştıkları gözlemlenmiştir. Ancak zaman zaman yakın çekimlerle diyalogların dinlenmesi gerektiği durumlarda dikkatin dağıldığı görülmüştür. Tez izleme komitesinde bu durum tartışılmış ve asıl uygulamada kamera sabit bir noktaya kurularak çekimler yapılmıştır. Uygulama sürecinde her hafta CoRT 5 düşünme programı uygulamasında kamera kayıtları alınmış ve kayıtlar araştırma verisi olarak kullanılmıştır. Ders bitiminde videolar harici diske kaydedilmiş ve korunmuştur.
3.3.3. Araştırmacı Günlüğü
Günlükler nitel araştırmada önemli bir veri kaynağıdır. Günlüklerin amacı nitel araştırmada yansıtma rolünün anlaşılmasını desteklemektir (Engin, 2011). Araştırmacı katılımcı gözlem tekniğinde aynı zamanda temel veri kaynağı durumundadır. Araştırmacı, sadece uygulama esnasında değil araştırmaya karar verdikten itibaren araştırmanın sonuna kadar düzenli olarak günlük tutmuştur. Araştırmacı programın uygulayıcısı olarak katılımcılarla etkileşime girmiş aynı zamanda bu durumu gözlemleyerek yaşadığı deneyimleri günlüklerinde yansıtmıştır. Araştırma sürecinde alan notları tutulmuştur. Karşılaşılan durumlara yönelik el yazısıyla hatırlatıcı küçük notlar alınmış ve daha sonra bu notlar genişletilerek günlük yazılmıştır. Araştırmacı süreç boyunca toplam 65 adet
81
günlük yazmıştır. Araştırmacı günlüğüne ait veriler sürecin izlenmesinde yol gösterici olmuştur. Raporlaştırma aşamasında ise günlükten alıntılar yoluyla uygulama süreci doğal bir şekilde yansıtılmaya çalışılmıştır. Araştırmacı günlüğüne ilişkin örnek Ek B'de yer almıştır.
3.3.4. Katılımcı Günlükleri
Araştırmada deneysel uygulama boyunca her ders bitiminde, öğretmen adaylarının o günkü CoRT 5 düşünme programı uygulamasına ilişkin ne yaptıklarını düşünmeleri ve görüşlerini günlük tutarak yazmaları istenmiştir. Pilot uygulamada günlüklerin yazımı ve toplanması konusunda sorunlar yaşanmıştır. Bu sorunları gidermek için öğretmen adaylarına yazacakları günlükte neler olacağı, günlüğün araştırma için nasıl bir önem taşıdığı anlatılmıştır. Katılımcı günlüklerin sorular biçiminde oluşturulduğu form için nitel araştırma deneyimi olan ve düşünme becerileri üzerine çalışmış iki uzmandan görüş alınmıştır. Forma gerekli düzeltmelerden sonra son şekli verilmiştir (Ek C). Katılımcılardan uygulama sürecinde düzenli olarak günlükleri yazmaları istenmiş ancak günlüklerini eksik yazanlar olmuştur. Katılımcıların uygulama sürecinde yazmış olduğu 180 tane günlük analiz edilmiştir. Ek D'de katılımcı günlüklerine ilişkin bir örnek yer almaktadır.
3.3.5. Yarı-yapılandırılmış Görüşmeler
Yarı-yapılandırılmış görüşme, araştırmacının görüşme sorularını önceden hazırladığı ancak görüşme sırasında oluşturulan soruların yeniden düzenleyebildiği bir veri toplama aracıdır (Ekiz, 2003). Bu araştırmada deneysel uygulama sonrasında son-testlerin ardından iki haftalık süreçte yarı-yapılandırılmış görüşme formu kullanılarak bireysel görüşmeler yapılmıştır. Görüşme formunda yer alan soruların hazırlanmasında Yıldırım ve Şimşek’in (2013) belirttiği; kolay anlaşılabilecek, mantıklı, alternatif, açık uçlu, çok boyutlu olmayan ve yönlendirmekten kaçınma ilkeleri dikkate alınmıştır. Hazırlanan görüşme formunu içerik geçerliği için nitel araştırma ve düşünme becerileri eğitiminde uzman iki öğretim üyesinden görüş alınarak forma son biçimi verilmiştir (Ek E).
Yarı-yapılandırılmış görüşmeler araştırmacının çalışma ofisinde 21 öğretmen adayıyla bireysel görüşmeler şeklinde gerçekleşmiştir. Yarı-yapılandırılmış görüşme için araştırmacının ofisinin seçilme nedeni ortamın sessiz, sakin ve öğretmen adayının rahat edebileceği bir ortam olmasıdır. Görüşmeler katılımcıların izni alınarak ses kayıt cihazı ile kaydedilmiştir. Görüşmeler sohbet ortamında, gerekli durumlarda sondalar verilerek gerçekleştirilmiştir. Katılımcılarla gerçekleştirilen görüşmeler ortalama 15 dakika
82
sürmüştür. Görüşme verileri hiçbir değişiklik yapılmadan metne dökülmüştür (Ek F). Toplamda analiz edilmek üzere 116 sayfa görüşme dökümü elde edilmiştir.