Bu araştırmada CoRT 5 düşünme programının sınıf öğretmeni adaylarının eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerine nasıl katkı sağladığını anlamak amacıyla nitel araştırma desenlerinden durum çalışması kullanılmıştır. Görgül bir araştırma yöntemi olan durum çalışması “olgu ve bağlam arasındaki sınırların kesin hatlarıyla belirgin olmadığında güncel bir olguyu gerçek yaşam bağlamında irdeler” (Yin, 2009, s.18). Durum çalışması deseninin en büyük özelliği bir ya da birkaç durumun derinlemesine araştırılmasıdır. Durum çalışmasında bir duruma ilişkin etkenler (ortam, bireyler, olaylar, süreçler vb.) bütüncül bir yaklaşımla araştırılır ve ilgili durumu nasıl etkiledikleri ve ilgili durumdan nasıl etkilendikleri üzerine odaklanılır (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Punch (2014) ise, diğer nitel araştırma yaklaşımlarında olduğu gibi durum çalışmasının olayların derinlemesine, doğal ortamında, karmaşıklığını ve bağlamını dikkate alarak anlamayı hedeflediğini belirtir. Deneysel, tarama ya da tarihsel araştırmalardan farklı olarak, durum çalışmasında veri toplama ya da analiz için tek bir yönteme bağlı kalınmaz. Durum çalışmasında araştırmacılar hipotez test etmek yerine vakaya (duruma) yoğunlaşarak o olguya ilişkin önemli faktörlerin etkileşimini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır (Merriam, 2013).
Yin’e (2009) göre bir durum çalışması, betimleme, açıklama ve keşfetme amaçlı yapılmaktadır. Bu sınıflamada temel ayrım araştırma sorusunun türüdür. Araştırmacının amacı bir olguyu kavramsallaştırıp, betimlemekse betimleme amaçlı durum çalışmasını tercih etmelidir. Eğer araştırmacı “neden” ve “nasıl” soruları ile olgular arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmayı amaçlamış ise açıklama amaçlı durum çalışması yapmalıdır. Keşfetme amaçlı durum çalışması ise “ne” sorusu temel alınarak, olguya ilişkin var olan bilgi zayıf ve kavramsal çerçevenin tam oluşmadığı durumlarda, araştırılacak olguyu keşfetmek için kullanılır. Gall, Gall ve Borg (1999) Yin’in belirttiği durum çalışmalarından farklı olarak değerlendirme amaçlı durum çalışmasından söz etmektedir. Araştırmacı değerlendirme amaçlıdurum çalışması yapıyorsa üzerinde çalıştığı durumu betimlemesi, açıklaması ve bir yargıya varması gerekir (Gall, Gall ve Borg, 1999, akt. Ersoy, 2006).
Bu araştırmada, sınıf öğretmeni adaylarına beceri temelli bir düşünme eğitimi programı uygulanmıştır. Uygulanan bu programın sınıf öğretmeni adaylarının eleştirel düşünme becerileri ve eğilimlerine etkisini ortaya çıkarabilmek için betimlenmesi gerekir.
73
Bu amaçla öncelikle araştırmada CoRT 5 düşünme programının eleştirel düşünmeyle ilişkisini ortaya çıkaracak eleştirel düşünme göstergeleri aranmıştır. Daha sonra CoRT 5 düşünme programının öğretmen adaylarının eleştirel düşünme beceri eğilimlerini ne tür katkılar sağladığı araştırılmıştır. Bu nedenle araştırma betimleme amaçlı durum çalışması olarak gerçekleştirilmiştir.
Durum çalışmaları araştırma sistematiği açısından da değişik desenlere ayrılmaktadır. Yin (2009) durum çalışmalarını öncelikle tekli ve çoklu durum çalışması olarak sınıflamaktadır. Yin’e göre (2009) tekli durum çalışmasının kullanılmasında beş tür gerekçe bulunmaktadır. Birinci gerekçe iyi formüle edilmiş bir kuramın test edilebileceği kritik bir durumun incelenmesidir. İkincisi genel standartlara uymayan, aşırı veya özgün durumların, üçüncüsü ise temsil gücü yüksek veya tipik olan durumların araştırılmasıdır. Dördüncü gerekçe bir fenomeni gözlemleme ve analiz etme fırsatı bulunduğunda ortaya çıkar. Tekli durum çalışmasının kullanılmasında son gerekçe ise durumun boylamsal çalışma olarak ele alınması ile ilgilidir. Eğer birden fazla durum incelenecekse bu durum çalışması çoklu durum çalışmasıdır.
Yin (2009) tekli ve çoklu durum çalışmalarını analiz birimlerine göre bütüncül ve iç içe geçmiş durum çalışmalarıyla sınıflandırarak dört tür desenden söz etmektedir. Bu desenler (Yıldırım ve Şimşek, 2013):
Bütüncül Tek Durum Deseni: İçerisinde sadece bir analiz biriminin incelendiği durumlarda kullanılır.
İç İçe Geçmiş Tek Durum Deseni: Tek bir durum içinde birden çok analiz birimine yönelmede kullanılan desendir.
Bütüncül Çoklu Durum Deseni: Birden fazla tek başlarına ayrı bir bütün olarak algılanan durumların, ilk başta kendi içinde bütünsel olarak ele alınıp daha sonradan birbirleriyle karşılaştırmasının yapıldığı desendir.
İç İçe Geçmiş Çoklu Durum Deseni: Birden fazla durumun söz konusu olduğu, kendi içinde de ayrı alt birimlere ayrılarak çalışıldığı ve sonrasında durumlar arasında karşılaştırmanın yapıldığı desendir.
Araştırmada CoRT 5 düşünme programı uygulamasının öğretmen adaylarının eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerini etkisini incelemek amacıyla durum çalışması desenlerinden bütüncül tek durum deseni benimsenmiştir. Araştırmada bütüncül tek durum desenini tercih etmede şu belirleyiciler dikkate alınmıştır: 1) Öğretmen adaylarına CoRT 5 düşünme programı uygulamasının, eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerini nasıl etkilediği,
74
incelenen durum olarak belirlenmiştir. 2) CoRT 5 düşünme programının eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerine katkı sağlaması doğrulanmaya ya da çürütülmeye çalışılmıştır. 3) Türkçe alanyazında CoRT 5 düşünme programı uygulamasının öğretmen adaylarının eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerine etkilerinin incelendiği çalışmaların olmaması kendine özgü bir durum olarak değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bu araştırma betimleme amaçlı bütüncül tek durum deseni olarak belirlenmiştir.
Durum çalışması yaparken izlenecek aşamalar sekiz başlık altında sıralanabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2013, s.317):
Araştırma sorularının geliştirilmesi
Araştırmanın alt problemleri geliştirilmesi
Analiz biriminin saptanması
Çalışılacak durumun belirlenmesi
Araştırmaya katılacak bireylerin belirlenmesi
Verinin toplanması ve toplanan verinin alt problemlerle ilişkilendirilmesi
Verinin analiz edilmesi ve yorumlanması aşaması
Durum çalışmasının raporlaştırılması
Araştırma sorularının geliştirilmesi: Durum çalışmalarında “nasıl” ve “niçin” (veya neden) soruları en temel sorulardır. Bu soruların yanında ne sorusu da araştırma desenine dahil edilebilir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu bağlamda beceri temelli düşünme programının uygulandığı bu araştırmanın problem cümlesi "CoRT 5 düşünme programının sınıf öğretmeni adaylarının eleştirel düşünme becerileri ve eğilimlerine etkisi nasıldır?" biçiminde belirlenmiştir.
Araştırmanın alt problemleri geliştirilmesi: Araştırmanın problem cümlesi genel bir alana işaret eder. Bu genel alan alt alanlara bölünmedikçe araştırma problemine ilişkin yanıt bulmak güçleşebilir. Alt problemler bu genel alana işaret eden problem cümlesine ayrıntılı yanıtlar bulmayı sağlar (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu nedenle, araştırmada durum araştırması sürecinde problem cümlesine uygun olarak şu alt sorulara yanıt aranmıştır:
CoRT 5 düşünme programı eğitimi alan sınıf öğretmeni adaylarında eleştirel düşünmeye ilişkin ortaya çıkan göstergeler nelerdir?
CoRT 5 düşünme programı eğitimi sınıf öğretmeni adaylarının eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerine ne tür katkılar sağlamaktadır?
75
Analiz biriminin belirlenmesi: İyi belirlenmiş bir araştırma problemi, analiz biriminin ne olması gerektiği konusunda fikir vermelidir. Analiz birimi çalışmaya konu olan birey ya da bireyler olabilir. Bu araştırmada analiz birimi dördüncü sınıfta öğrenim gören 21 sınıf öğretmeni adayıdır.
Çalışılacak durumun belirlenmesi: Bu aşamada problem, alt problemler ve analiz birimini belirleyen araştırmacı, araştırma probleminin en iyi çalışabileceği durumları seçer. Araştırmacı, hangi durumların araştırma problemine uygun olup olmadığına öncelikle dikkate almalıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Araştırmada ele alınacak durumun özel olması gerekir. Çalışılacak durumu belirleme de farklı ilkeler olabilir. Anket ve görüşmelerden yararlanarak veriler elde edip bu veriler ışığında özel bir durum belirlenebilir. Okul, sınıf gibi ortamlarda ön inceleme için gözlem yapılırken özel bir durum ortaya çıktığı düşünülürse bunun içinde derinlemesine araştırma yürütülebilir (Ekiz, 2003). Bu araştırmada çalışılacak durum olarak bir düşünme programı belirlenmiştir. Araştırmacı üniversitede yürüttüğü derslerde yapmış olduğu gözlemlerde öğretmen adaylarının özellikle eleştirel düşünme becerilerini kullanmada zorlandıklarını görmüştür. Eğitim Fakültelerinde düşünme becerileri dersinin olmayışı, ortaokullarda seçmeli bir ders oluşu, bu becerilerin derslerde kullanılmasının yetersizliği gibi nedenlerden dolayı çalışılacak durum olarak beceri temelli olan CoRT 5 düşünme programı seçilmiştir.
Araştırmaya katılacak bireylerin belirlenmesi: Araştırmada çalışılacak durum ya da durumlara karar verildikten sonra incelenecek durumla ilgili hangi bireylerin araştırmaya katılacağı, bireylerin seçiminde nasıl yol izleneceği belirlenir. Bu araştırmanın katılımcıları dördüncü sınıf, OFD 415 kodlu Öğretmenlik Uygulaması I dersini alan 21 öğretmen adayıdır. Katılımcıların ilkokulda öğretmenlik deneyimi yaşamaları ve bir öğretmen olarak düşünme fırsatı sağlaması açısından düşünme programı uygulaması için Öğretmenlik Uygulaması I dersinin daha uygun olabileceği düşünülmüştür. CoRT 5 programında yer alan etkinlik senaryoları daha çok sınıf ve okul ortamına uyarlanarak sunulmuştur. Öğretmen adayları, kendileri için daha anlamlı ve gerçekçi gelebilecek senaryolar üzerinde daha etkili düşünebileceğinden yola çıkarak CoRT 5 düşünme programı Öğretmenlik Uygulaması 1 dersinin teorik bölümünde uygulanmıştır.
Verinin toplanması ve toplanan verilerin alt problemlerle ilişkilendirilmesi: Araştırmacı araştırma verilerini araştırmanın alt problemlerini dikkate alarak toplamalıdır. Alt problemlerle ilgisiz verileri toplamaktan kaçınmalıdır. Veri toplamada çoklu veri kaynağı ve veri toplama yöntemleri kullanılması önerilmektedir (Punch, 2014). Durum çalışmalarında gözlemler, görüşmeler, dokümanlar gibi çok farklı veri toplama yöntemleri
76
kullanılabilir (Creswell, 2013; Merriam, 2013; Yin, 2009). Çoklu veri kaynak ve yöntemlerinin kullanılması araştırmanın geçerlik ve güvenirliğini önemli ölçüde artırmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu araştırmanın verileri katılımcı gözlem, katılımcı günlükleri, araştırmacı günlükleri ve yarı-yapılandırılmış görüşmeler yoluyla toplanmıştır.
Verinin analiz edilmesi ve yorumlanması: Durum çalışmasında verilerin analiz edilmesi ve yorumlanması aşamasında elde edilen veriler yazılı biçime dönüştürülmeli, kodlanmalı, özetlenmeli ve yorumlanmalıdır (Merriam, 2013; Yıldırım ve Şimşek, 2013). Verilerin analiz edilmesi ve yorumlanmasında alanyazın etkili bir şekilde kullanılmalıdır. Durum çalışmalarında veriler farklı şekillerde analiz edilebilir. Bu araştırmada toplanan veriler tematik analiz yoluyla analiz edilmiştir. Tematik analizde temaları oluştururken, bulguları tartışırken eleştirel düşünme alanyazını dikkate alınmıştır.
Durum çalışmasının raporlaştırılması: Durum çalışmasında şişkin ve kabarık bir veri setinden anlamlı bütünler veya sonuçlar oluşturulur. Bir durum çalışması raporu, hem araştırmanın başlangıcındaki problem ve alt problemlere ayrıntılı yanıtlar vermeli hem de gereksiz bilgi ve betimlemelerden kaçınmalıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Araştırmada elde edilen veriler alt problemler dahilinde bir bütün olarak bir araya getirilmiş ve raporlaştırılmıştır.
Özetle; yukarıda belirtilen aşamalar doğrultusunda durum çalışmasında tasarlanan bu araştırmada, problem durumu betimlendikten sonra ve bu probleme yönelik alt sorular oluşturulmuştur. Araştırma konusuna uygun olarak araştırmanın katılımcıları belirlenmiştir. Araştırmacı, katılımcı gözlemci rolüyle doğal ortamda bulunarak, ortamın bir parçası olmaya dikkat etmiştir. Alt problemlere cevap arama amacıyla veriler toplanmıştır. Araştırmanın verileri tematik analiz basamakları doğrultusunda çözümlenmiştir. Verilerin analizi sonucu bulgular elde edilerek yorumlanmıştır. En son aşamada elde edilen bulgular tartışılmış ve araştırma rapor haline getirilmiştir. Bu kapsamda araştırmada izlenen süreç Şekil 3.1’de gösterilmiştir.
77 UYGULAMA ÖNCESİ UYGULAMA SÜRECİ UYGULAMA SONRASI
Şekil 3. 1. Araştırmanın akış şeması Alanyazımın İncelenmesi
Araştırma Problemine Karar Verme
Araştırma Sorularını Belirleme
Araştırmanın Katılımcılarını Belirleme
Düşünme Eğitimi Programını Belirleme
Araştırma Desenine Karar Verme Veri Toplama Araçlarını Belirleme Katılımcı Günlükleri Araştırmacı Günlüğü Gözlem Notları Yarı-Yapılandırılmış Görüşmeler CoRT 5 Düşünme Programının Uygulanması
Nitel Verileri Toplama Katılımcı Günlükleri Araştırmacı Günlüğü Gözlem Notları
Verilerin İlk Okumasının Yapılması
Başlangıç Kodları Oluşturma
Yarı-Yapılandırılmış Görüşmelerin Yapılması
Verilerin Analizi
Bulguların Yorumlanması
Araştırma Sonuçlarının Raporlanması
78