Eleştirel Düşünme Becerileri

Beceri, “elinden iş gelme durumu, kişinin yatkınlık ve öğrenime bağlı olarak bir işi başarma ve bir işlemi amaca uygun olarak sonuçlandırma yeteneği (TDK, 2017) olarak tanımlanmaktadır. Eleştirel düşünme becerisi iyi bir eleştirel düşünür olabilmek için

28

gerekli olan bilişsel boyutu ifade etmektedir. Alanyazında farklı araştırmacıların eleştirel düşünme becerilerini farklı sınıflandırdıkları görülmektedir.

Watson ve Glaser (2010), eleştirel düşünmenin beceri ve eğilim boyutuyla ele alınması gereken karmaşık bir süreç olduğunu belirtmektedir. Watson ve Glaser’e göre eleştirel düşünme; “Bir problemin varlığını fark etme ve doğru olduğu varsayılan bilgileri destekleyen dayanakların, kanıtların gerekliliğini kabul etme becerisi; farklı verilerin ve kanıtların mantık çerçevesinde değerlendirilmesi ile ulaşılmış geçerli çıkarımlar, soyutlamalar ve genellemeler bilgisi ve belirtilen ilk iki tutum ve bilgilere sahip olma becerisidir” (s.2). Watson ve Glaser tarafından 1964 yılında eleştirel düşünme becerilerini ölçmeye yönelik Watson, Glaser Eleştirel Akıl Yürütme Gücü Ölçeği geliştirilmiştir. Bu ölçekte eleştirel düşünme becerileri;

 Çıkarımda bulunma,

 Varsayımların Farkına Varma,

 Tümdengelim,

 Yorumlama

 Karşı Görüşlerin Değerlendirilmesi olmak üzere beş alt boyutta yer almaktadır. Eleştirel düşünmeyi, “ne yapılacağına ve ya neye inanılacağına dair karar vermeye odaklı yansıtıcı ve mantıklı bir düşünme (s.45) olarak tanımlayan Ennis (1985a) eleştirel düşünme becerilerini beş grupta sınıflandırmıştır. Bunlar:

 Açıklığa kavuşturma becerileri Bir soruya odaklanma

Tartışmaları analiz etme

Duruma açıklık getirecek soru sorma ve cevap verme

 Destekleme becerileri

Bir kaynağın güvenilirliğini değerlendirme Gözlem raporlarını değerlendirme

 Çıkarım becerileri

Tümdengelimsel çıkarımlar yapma ve çıkarımları değerlendirme Tümevarımsal çıkarımlar yapma ve değerlendirme

Değer yargıları oluşturabilme ve değerlendirme

 İleri düzeyde açıklığa kavuşturma becerileri

Terimleri tanımlayabilme ve tanımları değerlendirebilme Sayıltıları belirleme

29

 Strateji ve teknik becerileri Bir harekete karar verme

 Başkalarıyla etkileşim becerileridir (s.46).

Ennis’in belirttiği eleştirel düşünme becerilerini etkili olarak kullanan kişi bir sorunu, görüşü, belli dayanakları temel alarak açıklama, sorgulama, çıkarımlar yapmaya ve değerlendirme becerilerine sahiptir. Ennis’in belirlediği bu becerileri dikkate alarak Beyer (1984) eleştirel düşünme becerilerini sınıflamıştır. Bu beceriler (s.557):

 Doğrulanabilir bilgiler ile değer yargılarını ayırt etme,  Bir iddia ya da kaynağın doğruluğunu belirleme,  Bir beyanın güvenilirliğini belirleme,

 Desteği olan iddialarla olmayanları ayırt etme,

 Konu ile ilgili olan bilgi, iddia ve sebepleri ilgisiz olanlardan ayırt etme,  Yanlılığı belirleme,

 Hem açıkça belirtilmiş varsayımları hem de ima edilmiş varsayımları belirleme,  Belirsiz veya iki anlamlı iddiaları belirleme,

 Mantıksal tutarsızlıkları fark etme,

 Bir iddianın gücünü belirleme.

Paul, Binker, Martin, Vetrano ve Krelau (1989) eleştirel düşünmeyi duyuşsal ve bilişsel stratejiler olarak iki boyutta sınıflandırmıştır. Duyuşsal stratejiler eleştirel düşünme eğilimlerini ifade etmektedir. Bilişsel stratejiler ise makro yetenekler ve mikro beceriler olmak üzere eleştirel düşünme becerilerini işaret eder. Bu sınıflamada bilişsel stratejiler aşağıdaki gibidir (s. 57-58):

Bilişsel Stratejiler – Makro-Yetenekler

 Genellemeleri geliştirme ve aşırı basitleştirmeden kaçınma

 Benzer durumları karşılaştırma: İç görüleri yeni bağlamlara transfer etme

 Bireyin bakış açısını geliştirme: İnançları, görüşleri veya kuramları yaratma ya da keşfetme  Sorunları, sonuçları veya inançları açık hale getirme

 Değerlendirme için ölçüt geliştirme: Değerleri ve standartları açık hale getirme  Bilgi kaynaklarının güvenirliğini değerlendirme

 Derinlemesine sorgulama: Temel veya önemli soruları sorma ve bu soruların devamlılığını sağlama  Görüşleri, yorumları, inançları veya kuramları analiz etme ya da değerlendirme

 Çözümler üretme ya da çözümleri değerlendirme

 Eylemleri veya politikaları analiz etme ya da değerlendirme  Eleştirel okuma: Metinleri açık hale getirme ya da irdeleme  Eleştirel dinleme: Sessiz diyalog sanatı

 Disiplinler arası ilişki kurma

 Sokratik tartışmayı uygulama: İnançları, kuramları ve bakış açılarını açık hale getirme ve sorgulama  Diyaloğa dayalı akıl yürütme: bakış açıları, yorumları veya kuramları karşılaştırma

 Diyalektik akıl yürütme: Bakış açıları, yorumları veya kuramları değerlendirme

Bilişsel Stratejiler – Mikro-Beceriler

 Gerçek uygulama ile idealleri karşılaştırma ve birbirinden ayırt etme  Düşünme hakkında kusursuz düşünme: Eleştirel sözcük dağarcığı kullanma  Önemli benzerliklere ve farklılıklara dikkat etme

 Sayıtlıları inceleme ve değerlendirme

 İlgili olmayan olgulardan ilgili olanları ayırt etme  Akılcı çıkarımlar, tahminler veya yorumlar oluşturma

30  Kanıtları ve iddia edilen olguları değerlendirme  Çelişkileri fark etme

 Doğurguları ve sonuçları keşfetme

Paul’ün Elder ile yapmış olduğu bir başka sınıflandırmada ise eleştirel düşünme becerileri iyi bir eleştirel düşünürün özellikleri olarak açıklanmıştır. Paul ve Elder (2013) iyi bir eleştirel düşünürün;

 Çok önemli sorular ve problemler ortaya atma, onları açık ve tam olarak oluşturma;

 İlgili bilgiyi toplama ve değerlendirme. Yorumlamak için soyut fikirleri kullanma.

 İyi akıl yürütülmüş sonuçlara ve çözümlere ulaşma ve standartlara göre test etme

 Alternatif düşünme sistemleri içerisinde açık fikirli bir şekilde düşünme, varsayımları çıkarımları değerlendirme

 Karışık problemleri çözme konusunda diğerleriyle etkili bir iletişim kurma becerilerine sahip olması gerektiğini ifade etmiştir.

Delta projesi ile eleştirel düşünme alanyazınında ortak tanımlara varmada yapılan çalışmalardan biri de eleştirel düşünme becerilerini belirlemektir. Bu proje kapsamında belirlenen beceriler aynı zamanda proje kapsamında geliştirilen ölçeğin alt boyutlarını oluşturmuştur. Yorumlama, analiz, değerlendirme, çıkarımda bulunma, açıklama ve öz düzenleme şeklinde belirlenen bu becerilerin alt becerilerle sınıflanması şu şekildedir (Facione, 1990):

 Yorumlama: Çok çeşitli deneyimleri, durumları, verileri, olayları, yargıları, sözleşmeleri, inançları, kuralları, prosedürleri veya ölçütleri anlamak veya ifade etmektir. Alt becerileri:

Sınıflandırma Anlam çıkarma

Anlamlara açıklık getirmedir.

 Analiz etme: İnanç, yargı, deneyim, sebep, bilgi veya görüşleri ifade etmeyi amaçlayan deyimler, sorular, kavramlar, açıklamalar veya farklı ifade biçimleri arasındaki çıkarımsal ilişkileri tanımlamaktır. Alt becerileri:

Fikirleri inceleme Argümanları belirleme Argümanları analiz etme

 Değerlendirme: Bireyin algılara, yaşantılara, durumlara, kararlara, inançlara ya da görüşlere ilişkin yapılan açıklama ya da tanımlamaların veya ifadelerin güvenirliğini belirlemek, bunun yanı sıra ifadeler, tanımlar, sorular ya da diğer

31

gösterimler arasındaki çıkarımsal ilişkilerin mantıksal gücünü değerlendirmektir (s.8). Alt becerileri:

İddiaların değerlendirilmesi

Argümanların değerlendirilmesidir.

 Çıkarımda Bulunma: Mantıklı sonuca ulaşmak için gerekli olan unsurları tanımlamak ve sağlamlaştırmak, varsayımlar ve hipotezler oluşturmak, ilgili bilgileri göz önünde bulundurmak, ifadeler, ilkeler, kanıtlar, fikirler, inançlar, görüşler, kavramlar, sorular ve diğer gösterim biçimlerinden elde edilen sonuçları ortaya çıkarmak olarak tanımlanmaktadır. Alt becerileri:

Kanıtları sorgulama

Alternatiflere ilişkin fikir yürütme Sonuç çıkarmadır.

 Açıklama: Bireyin mantık yürütme sonuçlarını ve bu sonuçların dayandığı mantık yürütmeyi kanıtlar, yöntemler, ölçütler ve içerikler açısından doğrulama ve mantıklı düşünme argümanları şeklinde ortaya koymaktır. Alt becerileri:

Sonuçların belirlenmesi İşlemlerin doğrulanması Argümanları savunmadır.

 Öz düzenleme: Kişinin bilişsel etkinliklerini, bu etkinliklerde kullanılan unsurları ve özellikle de Sorgulama, onaylama, doğrulama veya düzeltme bakış açılarıyla analiz ve değerlendirme becerilerini kişinin kendi çıkarımsal kararlarına uygulamadır. Öz düzenleme becerilerinin alt becerileri kendini sınama ve kendini düzeltmedir. Alanyazında temel sayılabilecek araştırmacıların belirlemiş olduğu eleştirel düşünme becerileri sınıflamaları Tablo 2. 4’ te verilmiştir.

32 Tablo 2. 4

Eleştirel Düşünme Becerileri Watson ve Glaser

1964/2010

Ennis (1985) Beyer (1984) Paul ve Elder (2013) Facione (1990)  Yorumlama • Açıklığa kavuşturma

becerileri Bir soru ya da konuya odaklanma Durumu açıklığa kavuşturmak için farklı tür ve düzeyde sorular sorma  Doğrulanabilir bilgiler ile değer yargılarını ayırt etme,  Desteği olan iddialarla olmayanları ayırt etme,

 Konu ile ilgili olan bilgi, iddia ve sebepleri ilgisiz olanlardan ayırt etme,

 Yanlılığı belirleme,  Belirsiz veya iki

anlamlı iddiaları belirleme,  Mantıksal tutarsızlıkları fark etme,  Önemli sorular ve problemler ortaya atma, onları açık ve tam olarak oluşturma  Konu ile ilgili bilgi

toplama, değerlendirme ve yorumlamak için soyut fikirler kullanma  Yorumlama Sınıflandırma Anlam çıkarma Anlamlara açıklık getirme Tartışmaları analiz etme  Analiz Fikirleri derinlemesine inceleme Argümanları tanımlama Argümanları bileşenlerine ayırma  Varsayımların farkına varma  İleri düzeyde açıklığa kavuşturma becerisi Terimleri tanımlayabilme Sayıltıları belirleme  Hem açıkça belirtilmiş varsayımları hem de ima edilmiş varsayımları belirleme,  Destekleme becerileri Bir kaynağın güvenirliğini sorgulama Gözlem yapma ve gözlem raporlarını değerlendirme Bir beyanın güvenirliğini belirleme Bir iddia ya da kaynağın doğruluğunu belirleme Bir iddianın gücünü belirleme

 İyi akıl yürütülmüş sonuçlara ve çözümlere ulaşma, belli kriter ve standartlara göre test etme  Değerlendirme İddiaların değerlendirilmesi Argümanların değerlendirilmesi (devamı arkadadır)

33 Tablo 2. 5 (devamı)

Eleştirel Düşünme Becerileri Watson ve Glaser

1964/2010

Ennis (1985) Beyer (1984) Paul ve Elder (2013) Facione (1990)

 Çıkarımda bulunma  Tümdengelim  Çıkarım becerileri Tümevarımsal çıkarım yapabilme Tümdengelimsel çıkarım yapabilme Değer yargıları oluşturabilme  Çıkarımda Bulunma Kanıtları sorgulamak Olasılıklara ilişkin fikir yürütmek Sonuçlar çıkarmak Karşı görüşlerin değerlendirilmesi  Alternatif düşünme sistemleri içerisinde açık fikirli düşünme, ihtiyaç olduğunda varsayım, çıkarım ve sonuçları tanıma ve değerlendirme  Açıklama Yöntem ve sonuçların ortaya konulması İşlem basamaklarının doğrulanması Bakış açıları ve olayların nedensel ve kavramsal olarak iyi gerekçelerle ortaya konulması ve savunulma  Strateji ve teknik

becerileri Bir harekete karar verme Başkalarıyla etkileşim  Karışık problemlere çözümler bulmada başkalarıyla iletişim kurma  Öz düzenleme Kendini sınama Kendini düzeltme

Tablo 2.4’te görüldüğü gibi alanyazında eleştirel düşünme becerileri sınıflamalarında bazı beceriler ortak olarak ifade edilmiştir. Eleştirel düşünmeye yönelik fikir birliği oluşturmak için yapılan Delphi Projesinde belirlenen yorumlama, analiz, değerlendirme ve açıklama becerileri farklı sınıflamaların hepsinde yer alan becerilerdir. Kendini sınama ve kendini düzeltme alt becerilerinden oluşan öz düzenleme becerisi ise sadece bu projenin belirlemiş olduğu sınıflandırmada yer almaktadır. Bireyin herhangi bir olay ya da soru karşısında kişisel ön yargılardan uzak, olaylara farklı açılardan bakarken açık fikirli olmak, yorum ya da değerlendirmede yapılan hataları görmek için kendini sınaması ve düzeltmesi gerekir. Bu nedenle bireyin kendi düşünme sürecini ve kendisini geliştirmede öz düzenleme önemli bir beceridir. Bu araştırmada eleştirel düşünme becerileri alanyazındaki sınıflamalar dikkate alınarak bilgiyi netleştirme, iddia varsayım ve

34

kanıtları analiz etme, farklı bakış açılarını dikkate alma, kaynağın güvenirliğini sorgulama, mantıklı çıkarımda bulunma, kendini düzenleme becerisi olarak ele alınmıştır.