1923 yılı itibariyle İzmir Limanı’nda yükleme ve boşaltma hizmetlerinde faaliyet gösteren birçok yabancı şirket mevcuttu. Bu şirketlerin 7’si İngiliz, 6’sı İtalyan, 5’i Fransız, 2’si Alman ve 2’si İsveç şirketiydi. Ayrıca ABD, Danimarka, Yunanistan, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ve Bulgaristan merkezli birer şirket de bulunmaktaydı.260
1920’li yıllarda vapurlar (buharlı gemiler) sadece yolcu taşımacılığında değil mal taşımacılığında da kullanılmaktaydılar. 1923-1929 yılları arasında İzmir Limanı’nda mal yükleyip indiren Türk vapurlarında dikkat çeken nokta, sayıca yabancı vapurlardan fazla olmalarına rağmen tonajlarının yabancı vapurlara göre düşük kalmasıdır. Örneğin 1927 yılında 578 adet Türk vapurunun tonaj karşılığı 377.400’dü. Aynı yıl İtalyan vapurlarının toplam tonajı 421.899'du ve İtalyanlar bu seviyeye 271 vapur ile ulaşmışlardı. İngiliz vapurlarının toplam tonajı ise sadece 205 vapur ile 371.994 ton seviyesinde gerçekleşmişti. Ancak ilerleyen yıllarda Türk vapurlarının tonajları artmaya başlamış, 1929 yılında 628 Türk vapurunun tonaj toplamı 539.633’e ulaşmıştı. Umut Karabulut’un yayınladığı verilerden elde ettiğimiz hesaplamalara göre, 1925’te Türk vapurlarının tonaj ortalaması 479 iken bu sayı 1927’de 652’ye, 1929’da ise 859’a yükselmişti.İzmir Limanı’nda vapurların yanı sıra motor ve yelkenliler de çokça kullanılmaktaydılar. Ancak bunların tonajları oldukça düşüktü. Örneğin 1929 yılında 1345 motorlu ve yelkenlinin tonaj karşılığı sadece 40.639’du.261
İtalyan ve İngiliz vapurlarının yanı sıra İzmir Limanı’na Fransız ve Alman vapurları da gelmekteydi ancak bu iki ülkenin vapur sayıları İtalyanların ve İngilizlerin sayılarıyla karşılaştırıldığında oldukça düşük kalmaktaydı. Örneğin 1927 yılında 70 Fransız vapuru limana gelmişti ve bunların tonajı 219.185’ti. Aynı yıl İzmir Limanı’na gelen Alman vapuru sayısı ise 57’ydi ve tonaj miktarı 83.002 olarak gerçekleşmişti.
Alman ve Fransız vapurları arasında sayı olarak çok büyük bir fark olmasa da tonaj
260 a.g.e., s. 210-211.
261 Karabulut, a.g.t., s. 98-99.
53
olarak fark Fransızlar lehine açılmış durumdaydı. Bu dönemde İzmir’e gelen Alman vapurları, Fransız vapurlarına göre daha küçük kalmaktaydılar.262
Bu devletlerin yanı sıra İzmir Limanı’nda Hollanda, İspanya, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı, ABD, SSCB ve İran’dan gelen vapurlar da görülmekteydiler. Ancak Hollanda haricindeki ülkelerin vapur sayıları oldukça azdı. Örneğin 1926’da Hollanda’dan 64 vapur gelmişti. Aynı yıl İspanya’dan 15, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’ndan 24, ABD’den 11, SSCB’den 6, İran’dan ise 30 vapur İzmir Limanı’nda görülmüştü. 1928 yılı itibariyle kendi ülkelerinden İzmir’e sefer düzenleyen yabancı vapur şirketlerinden 6’sı İngiltere, 3’ü İtalya, 2’si Hollanda merkezliydi. Ayrıca SSCB, İsveç, Almanya, Fransa ve ABD merkezli birer şirket de bulunmaktaydı.263
Tablo 4: 1924-1929 Yılları Arasında İzmir, İstanbul, Samsun ve Mersin Limanlarına Giren ve Çıkan Yerli ve Yabancı Gemi Sayıları
Yıllar İzmir Limanı İstanbul Limanı
Samsun Limanı
Mersin Limanı
1924 10.781 34.165 20.442 4.914
1925 12.801 37.846 29.262 5.825
1926 11.082 36.019 25.566 5.965
1927 10.917 29.247 18.935 5.634
1928 10.662 33.546 25.690 4.805
1929 13.351 28.299 23.243 1.832264
Kaynak: T.C. Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı, C. III, s. 398-401.
Tabloda görüldüğü üzere İzmir Limanı, limana giren ve çıkan yerli ve yabancı gemi sayısında 1924-1929 yılları arasında İstanbul ve Samsun’un gerisinde kalmıştı.
Ancak 1924 ve 1929 yıllarını karşılaştırdığımızda İzmir Limanı’na giren ve çıkan gemi sayısının yaklaşık %23,8 oranında arttığını görmekteyiz. Aynı tarihler arasında
262 a.g.t., s. 100.
263 Durgun, a.g.e., s. 216-217.
264 Bu istatistik 1929 yılının 5 ayına aittir. T.C. Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı, C. III, Ankara, 1930, s. 401.
54
Samsun Limanı’na giren ve çıkan gemi sayısında ise yaklaşık %13,7’lik bir artış gerçekleşmişti. Öte yandan 1924-1929 yılları arasında İstanbul Limanı’na giren ve çıkan gemi sayısında %17,1 oranında düşüş meydana gelmişti.
İzmir Limanı, limana giren ve çıkan gemi sayısında Samsun Limanı’nın gerisinde kalsa da ithalat ve ihracat değerleri açısından Samsun Limanı’nın oldukça önündeydi. Örneğin 1927 yılında Samsun Limanı’ndan yapılan ihracat 18.449.443 TL, ithalat ise 12.883.586 TL değerinde gerçekleşmişti.265 Öte yandan aynı yıl İzmir Limanı’ndan yapılan ihracatın değeri 92.170.557 TL, ithalatın değeri ise 33.355.516 TL idi.266 Ayrıca 1928 yılında Mersin Limanı’nda yapılmış olan ihracat yaklaşık 19 milyon lira, ithalat ise 32 milyon lira değerinde gerçekleşmişti.267 Aynı yıl İzmir Limanı’nda ise 80.853.923 TL değerinde ihracat, 38.593.406 TL değerinde ise ithalat yapılmıştı.268Görüldüğü üzere İzmir Limanı hem ithalat hem de ihracat faaliyetlerinde Samsun ve Mersin limanlarının önünde yer almaktaydı.
İzmir Limanı’ndaki ithalat faaliyetlerine bakıldığında 1923 yılında bu alanda en yüksek payın 7.462.718 TL ile pamuk ve pamuk ürünlerine ait olduğu görülmektedir. İthal edilen diğer başlıca maddelerin arasında şeker, maden ürünleri, yün, yün ipliği, boya, yağ ve mum bulunmaktaydı.269
Tablo 5: 1925 Yılında İzmir Limanı’nın Hinterlandının En Çok İthalat Yaptığı Devletler
Ülkeler İthalat Değeri (TL)
İtalya 8.986.834
İngiltere 7.100.561
Fransa 3.640.639
Belçika 2.655.338
265 Coşkun Topal, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Samsun’un Ekonomisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2001, s. 29.
266 Karabulut, a.g.t, s. 109, 114.
267 Selçuk Durak, 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın Mersin Limanı Üzerine Etkileri, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2006, s. 85.
268 Karabulut, a.g.t., s. 109, 117.
269 a.g.t., s. 107.
55
Toplam İthalat 36.861.195
Kaynak: Karabulut, a.g.t., s. 109.
Görüldüğü üzere 1925 yılına gelindiğinde İzmir Limanı’nın hinterlandının ithalatında en çok ön plana çıkan devletler sırasıyla İtalya, İngiltere, Fransa ve Belçika idi. İtalya’nın İzmir Limanı’nın hinterlandının ithalatındaki payı yaklaşık %24,3’tü.
Bu ithalat toplamında İngiltere’nin payı yaklaşık %19,2 ve Fransa’nın payı yaklaşık
%9,8 iken Belçika’nın payı ise yaklaşık %7,2 olarak gerçekleşmişti.
Tablo 6: 1923-1929 Yılları Arasında İzmir Limanı’nın İthalat Değerleri (TL)
Yıllar İthalat Değeri (TL)
1923 19.463.100
1924 27.919.800
1925 36.861.195
1926 33.531.718
1927 33.355.316
1928 34.417.381
1929 37.694.690
Kaynak: Durgun, a.g.e., s. 306.
1923 yılı itibariyle Türkiye’nin toplam ithalatı 144.788.671 TL idi.270 Aynı yıl İzmir Limanı’nda gerçekleşen ithalat faaliyetinin değeri 19.463.100 TL olarak gerçekleşmişti.271 1929 yılına gelindiğinde ise Türkiye’nin toplam ithalatı 256.296.379 TL’ye272 yükselirken İzmir Limanı’nın ithalatı 38.593.406 TL olmuştu.273
1923-1929 yılları arasında Türkiye’nin toplam ithalatı yaklaşık %77 oranında artarken aynı tarihler arasında İzmir Limanı’nın ithalatındaki artış oranı yaklaşık
%98,2 olarak gerçekleşmişti. 1923-1929 yılları arasında Türkiye’nin ve İzmir
270 T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1939-1940, Ankara, s. 265.
271 Durgun, a.g.e., s. 306.
272T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1939-1940, s. 265.
273 Karabulut, a.g.t., s. 109.
56
Limanı’nın ithalat rakamlarındaki artışın bu kadar yüksek bir oranda gerçekleşmesinde 1923 yılının savaş etkilerinin hissedildiği bir yıl olması ve bu etkilerin her geçen yıl giderilmesinin rol oynadığı söylenebilir. İzmir Limanı’nda gerçekleşen ithalatın Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki oranı ise 1923 yılında yaklaşık %13,4 iken bu oran 1929 yılına gelindiğinde yaklaşık %15’e yükselmişti. Görüldüğü üzere 1920’li yıllarda İzmir Limanı’nın Türkiye’nin ihracatı içerisindeki payı yavaş da olsa artmaktaydı.
İzmir Limanı’nın ithalatında yaşanan artışı yıllara göre değerlendirdiğimizde 1923-1924 yılları arasında gerçekleşen artış oranının yaklaşık %43,4 olduğunu görmekteyiz. 1924-1925 yıllarında ise bu artış oranı yaklaşık %32 olarak gerçekleşmişti. İzmir Limanı ithalatında yaşanan yükseliş 1926 yılına gelindiğinde durmuş ve ithalat rakamları düşmüştü. 1925-1926 yılları arasında İzmir Limanı ithalatında yaşanan düşüş oranı yaklaşık %9 idi. İzmir Limanı’nın ithalat rakamlarında yaşanan bu gerileme 1926-1927 yıllarında da devam etmiş ancak bu yıllarda yaşanan düşüşün oranı yaklaşık %0,5 gibi oldukça küçük bir oranda gerçekleşmişti. 1928 yılına gelindiğinde ise İzmir Limanı’nın ithalatı 1927 yılına göre yaklaşık %3,1 oranında artmıştı. İzmir Limanı ithalatında yaşanan bu artış 1929 yılında artarak devam etmişti.
1928-1929 yılları arasında gerçekleşen artış oranı yaklaşık %12,1 idi.
İzmir Limanı, Osmanlı Dönemi’nde olduğu gibi Cumhuriyet Dönemi’nde de ithalattan ziyade ihracat faaliyetleriyle ön plana çıkmaktaydı. Liman tam anlamıyla Batı Anadolu’nun dünya ticaretine açılan kapısı konumundaydı. İhraç edilen ürünlere bakıldığında da bu net olarak görülmektedir. 1923 yılında 15.423.073 TL değerinde meyve ihracatı yapılmıştı. Bu rakam içerisinde Batı Anadolu’da üretilen üzüm ve incir önemli bir yer tutmaktaydı. İhraç edilen ürünlerde meyvelerin ardından tütün 9.795.579 TL ile ikinci sırada gelmişti. Bunlar dışında boya, yün, yün ipliği, pamuk ve pamuk ürünleri de ihraç edilen ürünler arasında yer almışlardı. İzmir Limanı’ndan ihraç edilen ürünlerin 1924 ve 1925 yıllarındaki ihracat değerlerine ait istatistikler bulunmamaktadır.274
1926 yılına gelindiğinde tütün yaklaşık 28 milyon lira ile ihracatta birinci sırada bulunmaktaydı. Tütün ihracatı 1923-1926 yılları arasında yaklaşık 3 katlık bir
274 a.g.t., s. 110-111.
57
artış göstermişti. Tütün en çok İtalya, ABD ve Almanya’ya ihraç edilmişti. Tütünün ardından ise 9,4 milyon lira tutarında ihracatı yapılmış olan üzüm gelmekteydi.
Üzümün en büyük müşterileri ise İngiltere ve Almanya idiler.275 İncir ihracatı 6,4 milyon lira civarındaki değeriyle üçüncü sırada yer almaktaydı.276 İncir ihracatında birinci sıra ABD’ye aitti. ABD’nin ardından ise küçük bir farkla İngiltere gelmişti. Bu üç başlıca ürün dışında 4,6 milyon lira ile halı, 2,9 milyon lira ile afyon ve 1,1 milyon lira ile palamut ihracatta ön plana çıkan ürünler arasındaydılar. 1927 yılı itibariyle İzmir Limanı ihracatında tütün yaklaşık 34,2 milyon lira ile birinci sıradaydı.277 Tütünün ardından ise yaklaşık 19 milyon lira ile üzüm ve yaklaşık 10 milyon lira ile incir gelmekteydi.278 1927’de listenin üst sıralarına hızla yükselmiş olan ihracat maddesi ise zeytinyağı olmuştu. Bir önceki yıl 134.734 TL değerinde ihraç edilen zeytinyağı için bu rakam 1927’de 6.418.215 TL’ye yükselmişti. Zeytinyağı ihracatındaki bu büyük yükselişte, bu ürüne özel bir durum olan bir yıl az, bir yıl çok ürün vermesi etkili olmuştu.279
1928 yılında önceki yıllarda olduğu gibi İzmir Limanı’nda en çok ihraç edilen ürün yaklaşık 29,7 milyon lira değer ile tütün olmuştu.280 Tütünün ardından gelen üzüm ise yaklaşık 14 milyon lira değerinde ihraç edilmişti. İzmir Limanı’nın bir başka önemli ihraç ürünü incirin 1928 yılındaki ihracat değeri yaklaşık 9 milyon lira idi.
Ayrıca palamut ihracatı yaklaşık 2,4 milyon lira, pamuk ihracatı yaklaşık 2,2 milyon lira ve halı ihracatı yaklaşık 4 milyon lira değerinde gerçekleşmişti.281
1929’da ihraç edilen ürünlerde tütün yaklaşık 26,1 milyon TL ile önceki yıllarda olduğu gibi yine birinci sırada yer almaktaydı. Onun ardından ise yaklaşık 17,4 milyon TL ile üzüm ve yaklaşık 8,1 milyon TL ile incir gelmişti. İzmir Limanı’nın diğer ihracat ürünlerinden afyon ihracatı 1929 yılında yaklaşık 4,9 milyon lira, halı ihracatı yaklaşık 4,6 milyon lira ve zeytinyağı ihracatı yaklaşık 4,5 milyon lira
275 a.g.t., s. 112.
276 Durgun, a.g.e., s. 302.
277 Karabulut, a.g.t, s. 112-113.
278 Durgun, a.g.e., s. 301-302.
279 Karabulut, a.g.t., s. 113.
280 a.g.t., s. 114.
281 Durgun, a.g.e., s. 301-304.
58
değerinde gerçekleşmişti.282 Ayrıca palamut yaklaşık 3 milyon lira ve pamuk yaklaşık 2,7 milyon lira değerinde ihraç edilmişti.283
Tablo 7: 1923-1929 Yılları Arasında İzmir Limanı’nın İhracat Değerleri (TL)
Yıllar İhracat Değeri (TL)
1923 38.033.435
1924 62.395.531
1925 83.023.353
1926 60.709.175
1927 92.170.557
1928 75.457.504
1929 80.853.923
Kaynak: 1923-1925 arasındaki yıllara ait veriler için Durgun, a.g.e., s. 306. 1926-1929 arasındaki yıllara ait veriler için Karabulut, a.g.t., s. 112-117.
1923 yılı itibariyle Türkiye’nin toplam ihracatı 84.651.190 TL idi.284Aynı yıl İzmir Limanı’nda gerçekleşen ihracat faaliyetinin değeri 38.033.435 TL olarak gerçekleşmişti.285 1929 yılına gelindiğinde ise Türkiye’nin toplam ihracatı 155.214.071 TL’ye286 yükselirken İzmir Limanı’nın ihracatı 80.853.923 TL olmuştu.287
1923-1929 yılları arasında Türkiye’nin toplam ihracatı yaklaşık %83,3 oranında artarken aynı tarihler arasında İzmir Limanı’nın ihracatındaki artış oranı yaklaşık %112,5 olarak gerçekleşmişti. Tıpkı ithalat rakamlarında olduğu gibi ihracat rakamlarında da 1923-1929 yılları arasındaki artış oldukça yüksek oranlardaydı. Hem Türkiye’nin hem de İzmir Limanı’nın ihracat rakamlarının artmasında 1923 yılının savaşın etkilerinin devam ettiği bir yıl olması ve her geçen yıl bu etkilerin
282 Karabulut, a.g.t., s. 115-116.
283 Durgun, a.g.e., s. 302-303.
284 T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1939-1940, s. 265.
285 Durgun, a.g.e., s. 306.
286T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1939-1940, s. 265.
287 Karabulut, a.g.t., s. 117.
59
giderilmesinin rol oynadığı söylenebilir. İzmir Limanı’nda gerçekleşen ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki oranı ise 1923 yılında yaklaşık %44,9 iken bu oran 1929 yılına gelindiğinde yaklaşık %52’ye yükselmişti.
İzmir Limanı’nın ihracatındaki gelişmeyi yıllara göre ele aldığımızda 1923-1924 yılları arasında yaşanan artış oranının yaklaşık %64 olduğu görülmektedir. 1923- 1924-1925 yıllarında ise bu artış oranı yaklaşık %33’e düşmüştü. İzmir Limanı ihracatında yaşanan gelişme 1926 yılına gelindiğinde durmuş ve ihracat gerilemişti. 1925-1926 yılları arasında İzmir Limanı ihracatında yaklaşık %26,8’lik bir düşüş yaşanmıştı.
Ancak bu gerileme devam etmemiş ve 1926-1927 yıllarında İzmir Limanı’nın ihracatı
%%51,8 oranında yükselmişti. 1928’e gelindiğinde ise İzmir Limanı’nın ihracatı 1927 yılına göre yaklaşık %18,1 oranında düşmüştü. Ancak 1929 yılında İzmir Limanı ihracatı tekrar yükselişe geçmiş ve ihracat rakamlarında 1928-1929 yılları arasında yaklaşık %7,1’lik bir büyüme yaşanmıştı.
Tablo 8: 1923-1929 Yılları Arasında İzmir Limanı’nın Devletlere Göre İhracat Değerleri (TL)
Ülkeler 1923 1926 1927 1928 1929
İtalya 6.632.276 17.041.435 25.606.626 11.788.668 18.006.835 ABD 6.123.329 14.000.410 18.222.802 19.628.998 9.834.754 Almanya 4.294.560 8.299.973 9.748.556 11.711.041 19.764.921
İngiltere 12.433.830 10.350.392 13.760.825 10.031.878 10.676.692 Fransa 2.654.671 4.035.963 4.885.413 5.256.469 5.507.213 Hollanda 4.064.862 2.233.740 7.546.209 2.821.937 4.999.113 Yunanistan 48.451 1.756.292 4.288.768 5.258.829 4.299.440
SSCB 0 901.057 2.767.038 3.358.167 1.614.082
Belçika 3.541.988 693.392 2.247.686 1.650.957 1.957.867 Toplam288 38.033.435 60.709.175 92.170.557 75.457.504 80.853.923
288 Bu satırdaki istatistikler bahsi geçen yıllarda İzmir Limanı’ndan tüm yabancı devletlere yapılan toplam ihracat rakamlarıdır.
60
Kaynak: 1923 yılına ait veriler için Durgun, a.g.e, s. 306-307. 1926-1929 arasındaki yıllara ait veriler için Karabulut, a.g.t., s. 112-117.
Cumhuriyetin ilk yıllarında İzmir Limanı’nda ihracat ve ithalat faaliyetleri gösteren ancak bu alanlardaki payları oldukça düşük olan ülkeler arasında İsveç, Polonya, Avusturya, Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya, İspanya, Suriye, Irak, Hindistan, Japonya, Kanada ve Brezilya bulunmaktaydı.289
1923, 1926, 1927, 1928 ve 1929 yıllarının toplam ihracatının yaklaşık %96,9’u tablodaki 9 ülkeye yapılmıştı. Görüldüğü üzere İzmir Limanı’nın en çok ihracat yaptığı devletler İtalya, ABD, Almanya ve İngiltere olmuşlardı. İtalya’nın İzmir Limanı ihracatındaki payı 1923 yılında yaklaşık %17,4 iken bu oran 1929 yılında yaklaşık
%22,2’ye yükselmişti. İtalya 1926 ve 1927 yıllarında İzmir Limanı’nın ihracatında birinci sırada yer almıştı. İzmir Limanı ihracatında ABD’nin oranı 1923 yılında yaklaşık %16 iken bu oran 1929 yılına gelindiğinde yaklaşık %12,1’e düşmüştü. ABD, 1928 yılında İzmir Limanı ihracatında yaklaşık %26 gibi oldukça yüksek bir oranla birinci sırada yer almıştı. Almanya’nın 1923 yılında İzmir Limanı ihracatındaki payı yaklaşık %11,2 iken bu oran 1929 yılına gelindiğinde yaklaşık %24,4’e yükselmiş ve Almanya 1929 yılında İzmir Limanı ihracatında birinci sırada yer almıştı. İzmir Limanı’nın ihracatında ön plana çıkan devletlerden İngiltere ise 1923 yılında İzmir Limanı ihracatındaki yaklaşık %32,6’lık oranla birinci sırada yer almış ancak 1929 yılına gelindiğinde İngiltere’nin İzmir Limanı ihracatındaki oranı yaklaşık %13,2’ye düşmüştü. 1923 ve 1929 yılları arasında İzmir Limanı ihracatında en büyük yükselişi gösteren devletlerden SSCB’ye 1923 yılında İzmir Limanı’ndan ihracat yapılmamışken 1929 yılına gelindiğinde SSCB’nin İzmir Limanı ihracatındaki oranı yaklaşık %1,9’a yükselmişti. Ancak bu yıllarda İzmir Limanı ihracatındaki payını en çok arttıran devlet Yunanistan olmuştu. Yunanistan’ın İzmir Limanı ihracatındaki payı 1923 yılında yaklaşık %0,1 iken bu oran 1929 yılında yaklaşık %5,3’e yükselmişti.
289 Durgun, a.g.e., s. 308.
61
İKİNCİ BÖLÜM
1929 DÜNYA EKONOMİK BUHRANI ve TÜRKİYE AÇISINDAN SONUÇLARI
A. 1929 Dünya Ekonomik Buhranı