İzmir Limanı’nın yolcu taşımacılığının yanı sıra bir diğer önemli faaliyet alanı yük taşımacılığıydı. Limanın yolcu taşımacılığı faaliyetlerinde olduğu gibi ticari faaliyetlerinde de aşağıda ayrıntılı bir şekilde ele alacağımız üzere Büyük Buhran’ın olumsuz etkileri görülecekti. Ancak bu olumsuz etkileri açıklamadan önce limanda yük taşımacılığı faaliyetlerinde rol alan şirketlerden bahsetmekte fayda vardır.
Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’nda yük taşımacılığı yapan birçok yabancı vapur şirketi vardı. Bunların arasında Japon, Fransız, Hollandalı ve İtalyan şirketler ön plana çıkmaktaydılar. Ayrıca İngiliz ve Alman vapur şirketleri de İzmir Limanı’nda yük taşımacılığı yapmaktaydılar. Yabancı vapur şirketleri arasında önde gelen şirketler Japonya merkezli “Nipön Yusen Kapos Hiki Kaysha”, İtalya merkezli
“Triyestino Maritima”, Fransa merkezli “Mesajeri Maritim” ve Hollanda merkezli
“Hollanda-Avustralya Layn” idi. İzmir Limanı’nda bunların yanı sıra İngiltere merkezli “Elerman Layn” ve Almanya merkezli “Doyçe Levant Linye” şirketleri de faaliyet göstermekteydiler.590
Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’nda yük taşımacılığı yapan Türk şirketleri de bulunmaktaydı. Bunlar 1929 yılı itibariyle Hendekçi Zada Mustafa Nuri Şirketi, Sakızlı Hikmet Besim Mustafa Yomelati Evlatları Şirketi, Recep Ricai Şirketi ve hükümete bağlı olan Türkiye Seyrisefain İdaresi idi.591
590T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1932-1933, İzmir, 1934, s. 80.
591 T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1929-1930, İzmir, 1930, s. 332. Türkiye Seyrisefain İdaresi, esas olarak Osmanlı Seyrisefain İdaresi adıyla 1910 yılında kurulmuştu. İdarenin adı 1923 yılında Türkiye Seyrisefain İdaresi olarak değiştirilmişti. İdare, kurulduğu zamandan beri Türkiye’deki limanlar arasında yolcu ve yük taşımacılığı yapmaktaydı. Metin Kopar, “Atatürk Dönemi
136
Görüldüğü üzere İzmir Limanı’nda yük taşımacılığı yapan özel Türk şirketleri bulunmaktaydı. Ancak 9 Temmuz 1932’de çıkarılan “Türkiye İskele ve Limanları Arasında Posta Seferleri Hizmetinin Devlet İdaresine Alınmasına Dair Kanun” ile birlikte Türkiye’deki iskele ve limanlar arasında yolcu ve eşya taşımacılığı devlet yönetimi altına alınmıştı. Kanunun gerekçesi olarak, ülkedeki gemi sayısının ihtiyaçtan fazla olmasından dolayı artan rekabet nedeniyle fiyatların düşmesinin şirketleri olumsuz etkilemesi gösterilmişti. Kanuna göre, Türkiye’deki limanlar arasında düzenlenen gemi seferlerini yönetecek bir genel müdürlük 1933 yılında kurulacaktı. Gemi seferleri bu genel müdürlüğün kurulmasına kadar Seyrisefain Umum Müdürlüğü tarafından düzenlenecekti. Özel sermayeye ait vapurlar ise devlet tarafından satın alınacaklardı.592
1932 yılında çıkarılan bu kanuna özel sermaye sahipleri olumsuz bir tepki göstermişti. Zira Büyük Buhran’ın etkilerinin yaşandığı bu dönemde özel sektör, faaliyet alanının kısıtlanmasını istememekteydi. Ayrıca bürokrasi içerisinde de özel sektörün bu düşüncesini destekleyenler vardı. Öte yandan hükümet, nakliyat işlerini bir kamu hizmeti olarak görmekteydi ve bu yüzden nakliyat işlerinin devlet tarafından yönetilmesi gerektiğini düşünmekteydi.593
Fakat Temmuz 1932’de çıkarılan bu kanun 1933 yılında değiştirilecekti.
Kanunun değiştirilmesinde Eylül 1932’de Celal Bey’in İktisat Vekili olması etkili olmuştu. Celal Bey daha önce 9 Temmuz 1932 tarihli kanunun hazırlanması sürecinde de kanuna karşı çıkmıştı. Celal Bey’in İktisat Vekili olmasının ardından 1932 tarihli kanunun yeniden düzenlenmesi ve özel kesimin elindeki vapurların devlet tarafından satın alınmaması kararlaştırılmıştı. Konuyla ilgili yapılan çalışmaların ardından Mayıs 1933’te iki yeni kanun çıkarılmıştı. 29 Mayıs 1933’te çıkarılan “Deniz Yolları İşletme Kanunu” ile birlikte Türkiye’deki sahiller arasındaki seferler devlet tekeline alınmış ancak kanunun yürürlüğe girmesinden sonraki altı aylık süreçte en az 500.000 TL sermaye ile kurulacak olan özel Türk şirketlerinin de seferler düzenleyebileceği belirtilmişti. Ayrıca kanunun yürürlüğe girmesinden sonraki üç yıl içerisinde en az
Deniz Taşımacılığı”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 22 (Nisan 2016), s. 470-471.
592 Serkan Tuna, “1932 ve 1933 Yıllarında Çıkarılan Deniz Nakliyatı Kanunları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, C. I, Sayı: 2 (2002), s. 310, 313.
593 a.g.m., s. 316-317.
137
1.000.000 TL sermaye ile kurulan Türk şirketlerine de sefer düzenleme hakkı verilecekti. Böylece Türkiye’deki sahiller arasındaki nakliyat işlerinde hem hükümet aktif bir şekilde rol alacak hem de özel sermayenin bu alandaki ilerlemesi devam edecekti. 29 Mayıs 1933’te çıkarılan kanun ile birlikte Türkiye’de denizcilik alanında ılımlı bir karma ekonomi hayata geçirilmişti.594
Mayıs 1933’te denizcilik ile ilgili kabul edilmiş olan bir diğer kanun ise 31 Mayıs 1933 tarihli “Denizyolları ve A.K.A.Y.595 İşletmeleri ile Fabrika ve Havuzlar Teşkilatı Hakkında Kanun” idi. Kanun ile birlikte Seyrisefain İdaresi kaldırılmış ve yerine Denizyolları İşletmesi, A.K.A.Y. İşletmesi ve Fabrika ve Havuzlar Müdürlükleri olarak üç farklı yeni idare kurulmuştu. Bu idareler 1 Temmuz 1933’ten itibaren Türkiye sahillerinde faaliyetlerine başlamışlardı.596
Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’nda yük taşımacılığında faaliyet gösteren şirketlerin durumu böyleyken bu yıllarda İzmir Limanı’nın dış ticaret hacminde önemli değişimler yaşanacaktır. Önceki bölümlerde ele aldığımız üzere İzmir Limanı Osmanlı döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’nin önde gelen bir ihracat limanıydı. Ancak 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın dış ticaret üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle kriz yıllarında İzmir Limanı’nın ihracat ve ithalat faaliyetleri hızla düşüşe geçecektir.
1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın İzmir Limanı’nın dış ticaret hacmine olumsuz etkilerini göstermesi bakımından kriz yıllarında limana giren ve limandan çıkan tüccar gemilerinin sayılarında ve tonajlarında yaşanan değişim önemlidir.
Tablo 9: 1929-1934 Yılları Arasında İzmir Limanı’nda Faaliyet Gösteren Ticaret Gemileri (Adet)597
Ülke 1929 1930 1931 1932 1933 1934
Türkiye 1.973 2.041 1.698 2.191 1.851 1.784
594 a.g.m., s. 317-321.
595A.K.A.Y. ismi İstanbul’daki iç deniz hatları olan Anadolu, Kadıköy, Adalar, Yalova ve Yeşilköy’ün ilk harflerinden oluşmaktadır. Tuna, a.g.m., s. 322.
596 a.g.m., s. 323-324.
597 Bu ticaret gemileri vapur, motorlu ve yelkenli gemilerdir. Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası’nın ilgili sayılarında ve İzmir Vilayeti’ne ait istatistik yıllıklarında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır.
138
İtalya 232 210 224 217 219 191
İngiltere 213 156 118 114 117 115
Fransa 73 65 63 55 40 31
Almanya 57 45 42 48 53 54
SSCB 57 44 46 40 36 41
ABD 22 17 14 27 20 24
Hollanda 50 51 54 56 57 56
Yunanistan 129 75 56 70 169 118
Yugoslavya 57 35 32 30 23 34
Diğer 63 64 82 53 64 44
Toplam 2.926 2.803 2.429 2.907 2.649 2.492 Kaynak: 1929 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 3 (Mart 1930), s. 152. 1930 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VI, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1931), s. 100. 1931 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1932), s. 72. 1932 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VIII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1933), s. 38. 1933-1934 yıllarına ait veriler için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933-1934, İzmir, 1936, s. 146-149.
Tablodaki verileri kullanarak yapılan hesaplamaya göre 1929-1934 yılları arasında İzmir Limanı’na uğrayan yabancı gemi sayıları 1929 yılında 953, 1930 yılında 762, 1931 yılında 731, 1932 yılında 710, 1933 yılında 798 ve 1934 yılında 708 idi. Türk gemilerinin sayıları ise 1929 yılında 1.973, 1930 yılında 2.041, 1931 yılında 1.698, 1932 yılında 2.191, 1933 yılında 1.851 ve 1934 yılında 1.784 idi. Görüldüğü üzere Büyük Buhran döneminde İzmir Limanı’na uğrayan Türk gemilerinin sayısı, yabancı gemilerin sayısından daha yüksekti.
Tablodan anlaşıldığı gibi, Büyük Buhran döneminde İzmir Limanı’na gelen yabancı ticaret gemilerinde 1929’dan 1934’e kadar en yüksek rakamlar İtalyan
139
gemilerine aitti. İtalyan gemilerinin ardından 1929-1932 yılları arasında İngiliz gemileri gelirken 1933-1934 yıllarında ise Yunan gemileri ikinci sıraya yerleşmişti.
Bu üç ülke dışındaki ülkelerden Hollandalı, Fransız, Alman, Rus ve Yugoslav gemilerin rakamları ise birbirlerine yakındı. Öte yandan İtalyan, Hollandalı, Alman, Rus ve Amerikan gemilerinin 1929-1934 yılları arasındaki yıllık adetlerinde çok büyük değişimler olmamıştı. Buna karşın aynı dönemde İngiliz ve Fransız gemi sayıları neredeyse yarı yarıya azalmıştı.
Bu dönemde İzmir Limanı’na gelmiş olan bütün ticaret gemileri içerisinde Türk gemilerinin payı 1929’da %67,4 oranında, 1930’da %72,8 oranında, 1931’de
%69,9 oranında, 1932’de %75,3 oranında, 1933’te %69,8 oranında ve 1934’te %71,5 oranında idi.
Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’na uğrayan ticaret gemilerinin, limanın iç ve dış ticaretindeki rolleri bu dönemdeki Türk denizciliğinin uluslararası ticaretteki yerini göstermesi açısından önem arz etmektedir. Örneğin 1929 yılı itibariyle İzmir Limanı’na uğrayan 1.973 Türk gemisinin 1.938’i Türk limanlarından gelmiş ve yine Türk limanlarına gitmişti. Öte yandan 1929 yılında İzmir Limanı’na gelen 953 yabancı bandıralı geminin 896’sı İzmir Limanı ile yabancı ülke limanları arasındaki ticarette faaliyet göstermişti.598
1932 yılına gelindiğinde de dış ticarette yabancı gemiler, iç ticarette ise Türk gemileri faaliyet göstermeye devam etmişlerdi. 1932’de İzmir Limanı’na gelmiş olan 2.191 Türk gemisinin 2.079’u İzmir Limanı’nın diğer Türk limanları ile ticaretinde rol almıştı. Diğer yandan 1932’de İzmir Limanı’na gelen 710 yabancı bandıralı geminin 691’i İzmir Limanı’nın dış ticaretinde faaliyet göstermişti.599 Bu verilerden hareketle Büyük Buhran döneminde İzmir Limanı’nın iç ticaretinin Türk gemilerinin, dış ticaretinin ise yabancı bandıralı gemilerin elinde olduğu söylenebilir.
Bu noktada belirtmekte fayda var ki, yabancı gemilerin sayısı 1929-1930 yılları arasında %20 oranında azalmıştı. Bunun, Büyük Buhran’ın İzmir Limanı’nın dış ticareti üzerindeki olumsuz etkilerinin bir göstergesi olduğu söylenebilir. Zira İzmir Limanı aracılığıyla yapılan dış ticarette kullanılan gemilerin büyük bir çoğunluğu
598T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 3 (Mart 1930), s. 152-153.
599T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VIII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1933), s. 38-39.
140
yabancı gemilerden oluşmaktaydı. 1929-1930 yılları arasında gemi sayısının azalması, İzmir Limanı üzerinden yapılan dış ticaretin de düştüğünün bir göstergesiydi. Limanın 1929-1930 yıllarına ait dış ticaret rakamları da bu durumu doğrulamaktadır.
İzmir Limanı üzerinden yapılan ihracat 1929 yılında 193.285.622 kilogram iken bu rakam 1930 yılında 173.372.021 kilograma düşmüştü.600 İthalat ise 1929 yılında 166.996.284 kilogram iken bu rakam 1930 yılında 103.940.531 kilograma düşmüştü.601
Tablo 10: 1929-1934 Yılları Arasında İzmir Limanı’nda Faaliyet Gösteren Ticaret Gemilerinin Taşıma Kapasiteleri (Ton)602
Ülke 1929 1930 1931 1932 1933 1934
Türkiye 580.272 652.297 609.342 619.493 633.238 611.355 İtalya 405.053 368.390 370.413 358.124 329.420 293.234 İngiltere 353.893 247.325 183.060 165.816 161.612 155.854 Fransa 243.802 201.870 204.397 250.686 157.248 169.186 Almanya 83.002 66.841 78.642 59.048 61.423 90.522
SSCB 85.855 48.509 66.660 44.629 36.179 41.161 ABD 54.858 52.746 45.626 78.935 60.458 78.851 Hollanda 88.886 85.174 78.581 83.447 81.467 86.781 Yunanistan 15.584 32.529 10.729 24.086 72.648 63.882 Yugoslavya 51.340 34.943 34.727 30.312 21.060 28.814 Diğer 163.135 104.156 134.831 74.946 106.402 72.985
6001929 yılının verisi için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 6 (Haziran 1930), s. 341. 1930 yılının verisi için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1932-1933, İzmir, 1934, s. 94.
6011929 yılının verisi için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1930-1931, İzmir, 1931, s. 175. 1930 yılının verisi için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1932-1933, İzmir, 1934, s. 93.
602Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası’nın ilgili sayılarında ve İzmir Vilayeti’ne ait istatistik yıllıklarında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır.
141
Toplam 2.039.825 1.894.780 1.817.008 1.789.522 1.721.155 1.692.625 Kaynak: 1929 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 3 (Mart 1930), s. 152. 1930 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VI, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1931), s. 100. 1931 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1932), s. 72. 1932 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VIII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1933), s. 38. 1933-1934 yıllarına ait veriler için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933-1934, İzmir, 1936, s. 146-149.
İzmir Limanı’na uğrayan ticaret gemilerinin taşıma kapasiteleri, limana gelen ve limandan giden malların miktarı hakkında fikir vermesi açısından önemlidir. Büyük Buhran yıllarında yabancı gemilerin tonajlarına bakıldığında, İzmir Limanı’nda yükleme-boşaltma yapan yabancı gemilerin, Türk gemilerinden daha yüksek taşıma kapasitesine sahip oldukları görülmektedir. Bununla birlikte yabancı gemilerin taşıma kapasitelerinde düşüş olduğu gözlemlenmektedir. Şöyle ki, 1929 yılında yabancı gemilerin taşıma kapasiteleri 1.459.553 ton iken bu rakam 1934’te 1.081.270 tona düşmüştü. Bu düşüşte yukarıda da bahsedildiği gibi İzmir Limanı aracılığıyla yapılan dış ticaretin azalmasının rol oynadığı söylenebilir.
1929 yılında İzmir Limanı’na gelmiş olan 1.973 Türk gemisinin 628’i vapur, 1.345 tanesi ise motorlu ve yelkenliydi. 628 adet vapurun tonaj karşılığı 539.633 ton iken 1.345 motorlu ve yelkenlinin tonaj karşılığı ise sadece 40.639 ton idi. Öte yandan İzmir Limanı’na gelen yabancı bandıralı gemilerin büyük çoğunluğunu tonajı motorlu ve yelkenlilere göre daha yüksek olan vapurlar oluşturmaktaydı. 1929 yılı itibariyle İzmir Limanı’na gelmiş olan 953 yabancı geminin 842 tanesi vapur, 111 tanesi motorlu ve yelkenliydi. 842 adet yabancı vapurun toplam tonajı 1.455.513 ton idi. 111 adet motorlu ve yelkenlinin toplam tonajı ise 4.040 ton idi.603
1932 yılına gelindiğinde ise İzmir Limanı’nda faaliyet göstermiş olan 2.191 Türk gemisinin 592’sinin vapur, 1599 tanesinin ise motorlu ve yelkenli olduğu görülmektedir. 592 adet vapurun tonaj karşılığı 583.988 ton iken 1599 adet motorlu ve yelkenlinin tonaj karşılığı ise 35.505 ton idi. Buna karşın İzmir Limanı’na gelmiş olan
603T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 3 (Mart 1930), s. 152-153.
142
710 yabancı bandıralı geminin 676’sı vapur, 34’ü ise motorlu ve yelkenliydi. 676 adet vapurun tonaj karşılığı 1.169.163 ton iken 34 motorlu ve yelkenlinin tonaj karşılığı 866 ton idi.604
1929 yılında İzmir Limanı’na gelmiş olan Türk vapurlarının tonaj ortalaması 859,2 ton iken aynı yıl yabancı menşeli vapurların tonaj ortalaması ise 1.455,5 ton idi.
Bu durumun 1932 yılında da değişmediği görülmektedir. 1932 yılında Türk vapurlarının tonaj ortalaması 986,4 ton iken yabancı menşeli vapurların tonaj ortalaması 1.729,5 ton idi. 1929-1932 yılları arasında Türk vapurlarının tonajları artmış olsa da yabancı vapurların tonajlarında da yükseliş yaşanmıştı. Görüldüğü üzere Büyük Buhran döneminde İzmir Limanı ticaretinde faaliyet göstermiş olan yabancı bandıralı vapurlar, Türk vapurlarından hem sayı olarak hem de tonaj olarak daha üstün durumdaydılar.
1929-1934 yılları arasında İzmir Limanı’na gelen yabancı gemilerin tonajlarına bakıldığında İtalyan menşeli gemilerin tıpkı sayıca oldukları gibi taşıma kapasitesi olarak da dönem boyunca ilk sırada oldukları görülmektedir. İtalyan gemilerini ise İngiliz ve Fransız gemileri takip etmekteydi. Ayrıca Alman, Rus ve Hollandalı gemilerin de İzmir Limanı ticaretinde aktif oldukları söylenebilir. Ancak ileride ele alacağımız üzere Büyük Buhran nedeniyle ihracat ve ithalatın azalması, İzmir Limanı’na gelen ve giden yabancı gemilerin tonajlarının da azalmasına yol açmıştı.
Örneğin Büyük Buhran’ın başladığı ancak etkilerinin henüz görülmediği 1929 ve krizin etkilerinin devam ettiği 1933 yıllarını karşılaştırdığımızda, İtalyan gemilerinin tonajlarında yaşanan düşüş oranının yaklaşık %18,6 olduğu görülmektedir. Aynı yıllar arasında İngiliz gemilerinin tonajları yaklaşık %54,3 oranında, Fransız gemilerinin tonajları ise yaklaşık %35,5 oranında gerilemişti.
1929-1933 yılları arasında İzmir Limanı’na uğrayan yabancı gemilerin taşıma kapasitelerinin düşmesinde temel faktörün, bu yıllarda İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalat miktarlarının düşmesi olduğunu söylemek mümkündür. 1929 yılında İtalya’dan 13.756.134 kilogram ithalat yapılmışken bu rakam 1933 yılında 5.668.126 kilograma düşmüştü. İngiltere’den yapılan ithalat 1929 yılında 9.237.479 kilogram iken bu rakam
604T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. VIII, Sayı: 1-2 (Ocak-Şubat 1933), s. 38.
143
1933’te 6.847.227 kilograma gerilemişti. Fransa’dan yapılan ithalat ise 1929 senesinde 15.468.288 kilogram iken bu miktar 1933’te 835.464 kilogram olmuştu.605
Öte yandan 1931 yılından sonra İzmir Limanı aracılığıyla yapılan ihracat miktarının artmaya başlamasıyla bağlantılı olarak, 1929-1933 yılları arasında İngiltere ve Fransa’ya yapılan ihracat miktarının arttığı görülmektedir. İtalya’ya yapılan ihracat miktarı ise bu yıllar arasında düşmüştü. 1929 yılında İtalya’ya yapılan ihracat miktarı 1929’da 30.399.152 kilogram iken 1933’te 21.510.803 kilograma inmişti. İngiltere’ye yapılan ihracat 1929 yılında 31.702.365 kilogram iken 1933 yılına gelindiğinde 40.302.574 kilograma yükselmişti. Fransa’ya yapılan ihracat ise 1929 yılında 7.937.363 kilogram iken 1933’te 18.094.752 kilogram olmuştu.606 Fakat İhracat rakamlarındaki yükselişe rağmen gemilerin taşıma kapasitelerinin düştüğünü görmekteyiz. Bunda, İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalatta büyük bir düşüş yaşanmasının etkili olduğunu söylemek mümkündür.
Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’na uğrayan yabancı gemilerde durum böyleyken, Türk gemilerinin tonajlarının ise bu dönemde azalmadığı hatta yükselişe geçtiği görülmektedir. 1929 ve 1931 yıllarını karşılaştırdığımızda Türk gemilerinin tonajlarında %5 oranında bir artış gerçekleşmişti.
Görüldüğü üzere Büyük Buhran yıllarında kriz nedeniyle yabancı gemilerin tonajları azalırken Türk gemilerinin tonajları ise krizden etkilenmemişti. Bu durumun arka planında, Türk ve yabancı gemilerin İzmir Limanı ticaretinde aldıkları rollerin bulunduğu söylenebilir. Zira Büyük Buhran İzmir Limanı’nın dış ticareti üzerinde olumsuz bir etkiye sahipti ve bu dönemde limanın dış ticareti yabancı gemiler aracılığıyla yapılmaktaydı. Dolayısıyla kriz yüzünden dış ticaretin azalmasıyla birlikte daha az yük taşımaya başladıkları için yabancı gemilerin tonajları da azalmıştı. Öte yandan Türk gemilerinin büyük bir çoğunluğu iç ticarette görev almaktaydı ve bu yüzden krizin dış ticaret üzerindeki olumsuz etkilerini yaşamamışlardı.
6051929 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1930-1931, İzmir, 1931, s. 174-175. 1933 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. IX, Sayı: 9-10 (Eylül-Ekim 1934), s. 208.
6061929 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. V, Sayı: 6 (Haziran 1930), s. 341. 1933 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. IX, Sayı:
3-4 (Mart-Nisan 1934), s. 55.
144
Yukarıda bahsettiğimiz üzere 1929 Dünya Ekonomik Buhranı döneminde İzmir Limanı’na uğrayan yabancı bandıralı gemilerin adetlerinin ve tonajlarının azalması, İzmir Limanı’nın dış ticaret hacminin küçüldüğünün bir göstergesiydi. İzmir Limanı’nın dış ticaret faaliyetlerinde yaşanan bu küçülme aşağıda ele alacağımız üzere limanın ithalat ve ihracat rakamlarına da yansımıştı.
Tablo 11: 1929-1934 Yılları Arasında İzmir Limanı Üzerinden Yapılan İthalat607
Yıl Değer (TL) Miktar (Kg)
1929 37.694.690 166.996.284
1930 21.671.238 103.940.531
1931 18.369.445 100.784.608
1932 12.893.451 60.635.480
1933 10.559.283 50.896.211
1934 9.278.389 50.718.559
Kaynak: 1929 yılının verileri için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1930-1931, İzmir, 1931, s. 175. 1930-1931 yıllarının verileri için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933, İzmir, 1934, s. 93. 1932-1933 yıllarının verileri için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933-1934, İzmir, 1936, s. 111. 1934 yılının verileri için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1935-1936, İzmir, 1937, s. 128.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalat 1929-1934 yılları arasında hem değer hem de miktar olarak sürekli bir düşüş göstermişti. 1929-1934 yılları arasında İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalatın değer olarak yaklaşık %75,3 oranında, miktar olarak ise yaklaşık %69,6 oranında azaldığı görülmektedir. Yaşanan bu azalmada bir dış etken olarak 1929 Dünya Ekonomik Krizi nedeniyle ülkelerin dış ticaret hacimlerinin ve sanayi üretimlerinin azalmasının rol oynadığı söylenebilir.
607Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz İzmir Vilayeti’ne ait İstatistik Yıllıklarında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır.
145
Öte yandan Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı’nın ithalatının azalmasında etkili olan iç etkenler de mevcuttu. Çalışmamızın ikinci bölümünde bahsettiğimiz üzere Aralık 1929’dan itibaren Türkiye’de yerli malı kullanımının özendirilmesine yönelik çalışmalar başlamıştı. Bu çalışmalarla birlikte yerli malı kullanımının artması, ithal malı tüketiminin azalması anlamına gelmekteydi. Bu durumun İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalatı azaltan bir etki ortaya çıkardığı söylemek yanlış olmayacaktır. Diğer yandan Türkiye Ekim 1929’da gümrük tarifelerini yükseltmişti.
Yine çalışmamızın ikinci bölümünde “Büyük Buhran’a Karşı Türkiye’nin Aldığı Önlemler” başlığı altında bahsettiğimiz üzere, ithal ikameci politikanın gereği olarak 1931 ve 1933 yıllarında da ithalatı kısıtlamaya yönelik yeni kararlar alınmıştı. Tüm bu iç gelişmelerin, İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalatın 1929 yılından sonra azalmasında önemli bir rol oynadığı söylenebilir.
İzmir Limanı aracılığıyla yapılan ithalatın azalmasında etkili olan ithal ikameci politika, 1930’lu yıllarda Türkiye gibi ham madde ihracatçısı ve mamul ürün ithalatçısı ülkelerde uygulanmıştı. 1929 yılında başlayan Büyük Buhran’ın etkilerinden biri ham madde fiyatlarının hızla düşmesi olmuştu. Bu durum ihracat gelirleri azalan ülkelerin alım güçlerinin düşmesine, dolayısıyla ithalatın da azalmasına yol açmıştı. Şeker, un ve kumaş gibi mamul ürünlerin ithalatının düşmesi ise ülkedeki hayat standartlarının gerilemesi anlamına gelmekteydi. Bu durumun engellenmesi için un, şeker ve kumaş gibi ithal edilen mamul ürünlerin ülke içinde üretilmeye başlanması, bir başka deyişle ithal ikameci politika izlenmesi gerekmekteydi. Bu noktada yerli sanayinin gelişebilmesi için ithalatın denetim altına alınması önemliydi.608
Tablo 12: 1929 ve 1933 Yıllarında Ülkelere Göre İzmir Limanı Üzerinden Yapılan İthalat (Kg)609
Ülkeler 1929 1933
ABD 9.142.567 367.116
Almanya 8.031.077 3.790.340
608 Korkut Boratav, a.g.e., s. 67-68.
609 Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası sayılarında ve İzmir Vilayeti’ne ait istatistik yıllıklarında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır. T.C. İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası’nın bazı sayılarının eksik olması nedeniyle 1930, 1931 ve 1932 yıllarına ait ithalat miktarı verilerine ulaşılamamıştır.
146
Belçika 12.207.532 5.793.947
Fransa 15.468.288 835.464
İngiltere 9.237.479 6.847.227
İtalya 13.756.134 5.668.126
SSCB 34.287.795 5.690.036
Diğer 64.865.412 21.903.955
Kaynak: 1929 yılına ait veriler için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1930-1931, İzmir, 1931, s. 174-175. 1933 yılına ait veriler için: T.C.
İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, C. IX, Sayı: 9-10 (Eylül-Ekim 1934), s.
208.
Tablo 13: 1929-1933 Yılları Arasında Ülkelere Göre İzmir Limanı Üzerinden Yapılan İthalat (TL)610
Ülkeler 1929 1930 1931 1932 1933
ABD 1.884.635 1.003.694 463.380 320.125 203.287 Almanya 3.423.636 1.890.778 1.640.864 1.342.043 1.138.375
Belçika 1.953.594 1.387.729 1.153.814 1.099.508 564.668 Fransa 3.297.762 1.471.752 1.362.314 858.128 524.222 İngiltere 5.576.249 2.807.224 2.516.412 2.543.547 2.028.608
İtalya 5.637.960 4.220.438 3.684.567 2.304.021 1.750.424 SSCB 1.915.699 912.453 1.002.513 537.693 200.874 Diğer 14.005.155 7.977.170 6.545.581 3.888.386 4.148.825 Kaynak: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933-1934, İzmir, 1936, s. 108-109.
Tablo 12’de görüldüğü üzere, 1929-1933 yılları arasında İzmir Limanı aracılığıyla başlıca ülkelerden yapılan ithalatın miktarında azalma yaşanmıştı. İthalat
610Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz İzmir Vilayeti’nin 1933-1934 senelerine ait istatistik yıllığında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır.
147
miktarında 1929 yılı itibariyle ilk sırada SSCB ve onun ardından sırasıyla Fransa, İtalya ve Belçika gelmişti. 1933 yılında ise miktar bakımından en çok ithalat yapılan ülkeler sırasıyla İngiltere, Belçika, SSCB ve İtalya idi. 1929-1933 yılları arasında İzmir Limanı üzerinden ithalat yapılan başlıca ülkelere ait rakamların tamamında düşüş yaşanmıştı. Ancak en yüksek düşüşün ABD’den yapılan ithalatta gerçekleştiği görülmektedir. 1929-1933 yılları arasında ABD’den yapılan ithalat yaklaşık %95,9 oranında azalmıştı. Ayrıca 1929-1933 yılları arasında Fransa’dan yapılan ithalatın miktarı yaklaşık %94,5 oranında, SSCB’den yapılan ithalatın miktarı ise %83,4 oranında düşmüştü.
İthalat rakamlarında yaşanan düşüşte yukarıda bahsettiğimiz üzere Türkiye’nin ithalatı kısıtlamaya yönelik politikalarının etkili olduğu kadar ithalat yapılan ülkelerin kriz yıllarındaki durumlarının da rol oynadığı söylenebilir. Zira İzmir Limanı aracılığıyla en çok ithalat yapılan ülkeler sanayileşmiş ülkelerdi ve çalışmamızın ikinci bölümünde ele aldığımız üzere, kriz yıllarında bu ülkelerin sanayi üretimleri ve ihracatları hızla düşmüştü. ABD, Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya gibi sanayileşmiş ülkelerin 1929 Krizi nedeniyle sanayi üretimlerinin ve ihracatlarının azalması, bu ülkelerden gelen mamul malların İzmir Limanı aracılığıyla yapılan ithalatını da düşürmüştü. Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere Büyük Buhran yıllarında İzmir Limanı üzerinden yapılan ithalatta öne çıkan ürünler sanayileşmiş ülkelerden alınan mamul mallardı.
Tablo 14: 1930-1933 Yılları Arasında Ürünlere Göre İzmir Limanı Üzerinden Yapılan İthalat611
Ürünler 1930 1931 1932 1933
Dokuma Ürünler612
Değer (TL) 6.299.602 6.592.215 5.014.646 4.455.338 Miktar
(Kg) 3.627.667 4.450.042 4.518.077 4.527.357 Değer (TL) 3.869.944 2.202.455 1.462.977 923.449
611 Tablo, araştırmamız sırasında incelediğimiz İzmir Vilayeti’ne ait istatistik yıllıklarında yer alan veriler kullanılarak tarafımızca hazırlanmıştır.
612Dokuma Ürünler kategorisinde pamuklu, yünlü, ipekli ve keten dokuma ürünler bulunmaktadır. T.C.
İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1931-1932, İzmir, 1933, s. 110-111.
148 Gıda
Maddeleri613
Miktar
(Kg) 20.701.254 14.542.191 10.127.939 3.904.190 Kimyasal ve
Tıbbi Ürünler614
Değer (TL) 1.094.481 1.053.991 975.586 733.404 Miktar
(Kg) 5.847.275 5.980.732 7.425.299 6.859.412 Madenler ve
Maden Ürünleri615
Değer (TL) 2.128.770 1.525.335 1.235.336 898.132 Miktar
(Kg) 12.333.271 11.723.939 9.533.533 8.263.824
Makineler616
Değer (TL) 2.265.926 1.397.834 1.352.924 826.844 Miktar
(Kg) 2.421.816 1.668.147 2.043.714 1.342.597 Kaynak: 1930-1931 yıllarına ait veriler için: T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1932-1933, İzmir, 1934, s. 92-93. 1932-1933 yıllarının verileri için:
T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1933-1934, İzmir, 1936, s.
110-111.
Tabloda görüldüğü üzere 1930-1933 yılları arasında ithalatı en çok azalan ürünler sırasıyla gıda maddeleri, makineler ve madenler ve maden ürünleri idi. 1930-1933 yılları arasında yaşanan düşüş oranları; gıda maddeleri ithalatında yaklaşık
%81,4, makine ithalatında %44,5, madenler ve maden ürünleri ithalatında ise yaklaşık
%32,9 olmuştu. 1930-1933 yılları arasında gıda maddeleri ithalatının bu kadar yüksek bir oranda düşmesinde bu dönemde Türkiye’de uygulanan ithal ikameci politikanın rol
613 Gıda Maddeleri kategorisinde buğday, şeker, pirinç, kahve, çay, çikolata, nişasta ve patates gibi maddeler bulunmaktadır. T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1929-1930, İzmir, 1930, s. 353.
614 Kimyasal ve Tıbbi Ürünler kategorisinde kimyevi gübreler, tıbbi sargılar, sinek ilacı, sabun ve kolonya gibi ürünler bulunmaktadır. T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1929-1930, İzmir, 1929-1930, s. 353.
615 Madenler ve Maden Ürünleri kategorisinde demir, çelik, demir boru, çivi, kilit ve menteşe gibi maddeler bulunmaktadır. T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1931-1932, İzmir, 1933, s. 111-113.
616 Makineler kategorisinde traktör, pulluk, orak makinesi, değirmen makinesi, dikiş makinesi, dokuma makinesi, ispirto makinesi, otomobil ve lokomotif gibi ürünler bulunmaktadır. T.C. İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı 1931-1932, İzmir, 1933, s. 113-115.