KATILAN STK’LAR
C. TEPAV’ın Proje Faaliyetler
Türkiye-Ermenistan ilişkilerine ve yakınlaşma sürecine yönelik çalışmalar yürüten bir diğer STK, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV)’dır. TEPAV Türkiye-Ermenistan ilişkilerini yakından takip eden makale ve analizler yayınlamakta ve ikili ilişkileri çok boyutlu olarak ele almaktadır. Bunun yanı sıra, başta Ermenistan’daki STK’lar olmak üzere yurt dışındaki çeşitli STK’larla işbirliği içinde çeşitli toplantı, panel ve çalıştaylar düzenlemektedir. Gerçekleştirilen bu toplantılarda Türkiye-Ermenistan ilişkileri sadece siyasi açıdan değil aynı zamanda ekonomik ve toplumsal açıdan da değerlendirilmekte ve işbirliği içindeki diğer STK’larla ortak analizler yapılarak ikili ilişkilerin geliştirilmesi ve diplomatik ilişkilerin kurulması için öneriler geliştirilmektedir. Bu bağlamda TEPAV tarafından Türkiye-Ermenistan ilişkilerine yönelik gerçekleştirilen iki proje dikkati çekmektedir. Bunlardan ilki German Marshall Fund (GMF) desteğiyle gerçekleştirilen “Sürdürülebilir ve Etkin Türk-Ermeni Sınır Ötesi Ortaklıkları için Güven İnşası ve Uzlaşı Rehberi Projesi” ve proje sonunda yayınlanan “Uçurumu Kapatmak: Son Yirmi Yıldaki Türk-Ermeni Sivil Toplum Faaliyetlerine Bakış” başlıklı rapordur. İkincisi ise; Erivan merkezli Uluslararası İnsani Kalkınma Merkezi
27810/04/2013 tarihinde TESEV Dış Politika Programı program yöneticisi Aybars Görgülü ile
119 (International Center for Human Development-ICHD) ortaklığıyla hazırlanan “Ermenistan ve Türkiye Arasındaki Hukuki Meselelerin Değerlendirilmesi” başlıklı rapordur. Bunların yanı sıra çeşitli çalıştay, panel ve toplantılar da gerçekleştirilmiştir. Ancak bu toplantılar çoğunluk kapalı olarak gerçekleştirildiği için tartışılan konular hakkında sınırlı bilgiye yer verilmiştir. Bu nedenle TEPAV tarafından çeşitli ortaklıklarla düzenlenen toplantılara, internet sitesinde yayınlanan bilgiler çerçevesinde sınırlı olarak yer verilecektir.
TEPAV tarafında Türkiye-Ermenistan ilişkilerine katkı sağlamak ve sürece yönelen STK’lara destek vermek amacıyla, German Marshall Fund (GMF) desteğiyle “Sürdürülebilir ve Etkin Türk-Ermeni Sınır Ötesi Ortaklıkları için Güven İnşası ve Uzlaşı Rehberi Projesi” gerçekleştirilmiştir. Haziran 2010 ve Aralık 2011 tarihleri arasında yürütülen söz konusu proje; Türkiye-Ermenistan ilişkilerine yönelik gelecekte gündeme gelebilecek projelerin etkin bir şekilde tasarlanması ve uygulanması ve bunun yanı sıra sınır bölgesindeki halkların ilişkilerinin iyileştirilmesi, normalleşme sürecinin daha etkili bir şekilde desteklenmesi konularında rehberlik etmesi amacıyla tasarlanmıştır. Proje kapsamında 18 Temmuz 2011 tarihinde, iki ülke arasında güven tesis etmek ve sivil toplum aktörleri tarafından yürütülecek çalışmalara rehberlik etmek amacıyla her iki ülkeden çeşitli sivil toplum kuruluşlarının katılımıyla bir çalıştay düzenlenmiştir. TEPAV tarafından gerçekleştirilen çalıştayda; Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin çerçevesi çizilerek ikili ilişkilerin nasıl daha popüler hale getirilebileceği, bu amaçla ne gibi girişimlerin gerçekleştirilebileceği gibi çeşitli konular tartışılmıştır279
. Bununla birlikte proje boyunca 1995-2010 yılları arasında, Türkiye-Ermenistan arasında güven tesis etmek ve uzlaşı sağlamak amacıyla gerçekleştirilen sivil toplum projelerinin envanteri oluşturulmuş ve proje kaynakları, odak noktaları, katılım düzeyleri, projelerin yoğunlaştığı bölgeler, finansal kaynakları ve etki alanları gibi açılardan ele alınarak çok yönlü olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda öncelikle Türkiye-Ermenistan sivil toplum girişimlerinin envanteri çıkartılmış daha sonra seçilen projelerin uygulayıcılarıyla “İnteraktif Geri Bildirim Çalıştayı” düzenlenmiş ve “Sınır Bölgelerinde Sınır Ötesi Ortaklık Kapasitesinin Geliştirilmesine Yönelik Öneriler”
279
TEPAV, “Türk ve Ermeni Sivil Toplumu TEPAV’da Buluştu”,
120 oluşturulmuştur280. Proje sonunda ise elde edilen çıktılar “Uçurumu Kapatmak: Son Yirmi Yıldaki Türk-Ermeni Sivil Toplum Faaliyetlerine Bakış” başlıklı raporda toplanmış ve Ocak 2012’de TEPAV’da yapılan bir toplantıyla tanıtılarak, raporda öne çıkan bulgular paylaşılmıştır. Buna göre; uzlaşı ve normalizasyon süreçlerinin birbirini tamamlayan unsurlar olduğu ve bu nedenle bu süreçlerin eş zamanlı olarak yürütülmesi gerektiği belirtilmiş ve bu konuda Türkiye’nin etkisinin arttırılmasına ihtiyaç duyulduğuna değinilmiştir. Siyasi irade ile ortaklaşa yapılan çalışmaların bu gerekliliğe cevap verebileceği ve çalışmaların etkisini arttırabileceği önerisinde bulunulmuştur. Ayrıca ikili ilişkilerin normalleşmesine yönelik olarak; proje kaynaklarının çeşitlendirilmesi, sınır ötesinde profesyonel ortaklıkların oluşturulması, iki toplum arasında bilgi ve diyalog kanallarının oluşturulması gibi ihtiyaçlara yer verilmiştir. Bunun yanı sıra Azerbaycan’ın da dâhil olduğu üçlü uzlaşı projelerinin var olan güven eksiliğinin giderilmesine katkı sağlayabileceği vurgulanmıştır281
.
TEPAV tarafından Türkiye-Ermenistan ilişkilerine yönelik gerçekleştirilen çalışmalardan diğeri, Erivan merkezli Uluslararası İnsani Kalkınma Merkezi (International Center for Human Development-ICHD) ile ortak olarak hazırladığı “Ermenistan ve Türkiye Arasındaki Hukuki Meselelerin Değerlendirilmesi” başlıklı rapordur. Söz konusu rapor; ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) tarafından finanse edilen “Ermenistan-Türkiye İlişkilerinde Uzlaşmaya Destek Projesi” kapsamında yapılan araştırmanın sonuçlarına dayanmaktadır. Raporda; iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin olmamasının iki ülke halkı için psikolojik bir etkisinin olduğu düşüncesinden hareketle, bu etkinin Türkiye ve Ermenistan vatandaşlarının gündelik etkileşimlerine ve bu etkileşimlerin geliştirilmesine ne derece etki ettiği yanıtlanmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda söz konusu rapor; Türkiye ve Ermenistan vatandaşları arasındaki ilişkileri etkileyen problemlerin çözümü ve bu ilişkileri geliştirmeyi hedefleyen politikaların arttırılması için rehber olmayı hedeflemektedir282. ICHD ve TEPAV ortaklığıyla gerçekleştirilen bir diğer çalışma;
280 TEPAV, “Sürdürülebilir ve Etkin Türk-Ermeni Sınır Ötesi Ortaklıkları için Güven İnşası ve Uzlaşı
Rehberi Projesi”, http://www.tepav.org.tr/tr/proje/s/69, (25.03.2013). 281 TEPAV, “TEPAV’dan Türk-Ermeni Ortaklığı İçin “Uzlaşı Rehberi”…”, http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/2596, (27.12.2012).
282 TEPAV, “Türk ve Ermeni Halklarının İlişkilerine Hukuki Çerçeve…”, http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/3252, (27.12.2012).
121 25 Temmuz 2012 tarihli Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin ele alındığı çalıştaydır. Türkiye’den ve Ermenistan’dan birçok uzmanın ve akademisyenin katıldığı çalıştayda Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulabilmesi için uzun soluklu ve kapsamlı bir bakış açısının benimsenmesine katkıda bulunmak amaçlanmıştır283
.
Türkiye-Ermenistan ilişkilerine yönelik gerçekleştirilen bir diğer çalışma; 5 Nisan 2012’de Türkiye-Ermenistan diplomatik ilişkilerinin ele alındığı konferanstır. Columbia Üniversitesi’nden İnsan Hakları Çalışmaları Enstitüsü Barışın Temini ve İnsan Hakları Programı Direktörü David Phillips’in konuşmacı olarak davet edildiği konferansta Türkiye-Ermenistan arasındaki protokoller ele alınmıştır. Phillip konuşmasında Türkiye-Ermenistan arasında 2009’da imzalanan protokolleri ve yakınlaşma sürecini ele aldığı “Diplomatik Tarih: Türkiye-Ermenistan Protokolleri” başlıklı çalışmasını sunarak sürece yönelik tespitleri paylaşmış ve ikili ilişkilerin normalleşmesi için çeşitli önerilerde bulunmuştur284. Bu bağlamda Phillip’in raporunda yer alan önerilerden bazıları şunlardır: Sivil toplum kuruluşları iyi komşuluk ilişkilerini ve ortak çaba gösterilecek alanları belirleyen bir “Dostluk Anlaşması” hazırlamalıdır. İki ülkenin düşünce kuruluşları karşılıklı sosyal davranışlar hakkında kamuoyu yoklaması yaparak sonuçlarını ilerinde yürütülecek ikinci kanal diplomasi faaliyetlerinin daha etkili olabilmesi için kullanmalıdırlar. Geçiş Hukuku Uluslararası Merkezi (ICTJ) raporunun285
sonucunda belirtilen, Türkiye’nin soykırım iddialarını tanımasına karşılık Ermenistan’a tazminat ve toprak vermemesi unsurunun iki ülke arası temaslarda ve uzlaşma için belirlenecek yol haritasında kullanılmalıdır. İki ülke arasındaki sınır tanınmalı ve açılmalıdır ve protokoller TBMM tarafından onaylanmalıdır286
. Phillips’in raporunda dikkat çeken
283 TEPAV, “Türkiye-Ermenistan İlişkileri”, http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/3033, (25.03.2013). 284 TEPAV, “TEPAV’da Türk-Ermeni İlişkilerinin Yakın Diplomatik Tarihine Bakış…”,
http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/2808, (25.03.2013).
2852001 yılında David Phillip tarafından kurulan “Türk-Ermenis Uzlaşma Komisyonu”nu Phillips’in
önerisi üzerine, 1948 BM Soykırım Sözleşmesi’nin 1915 olaylarına uygulanıp uygulanamayacağını özel bir hukuk kuruluşu olan ICTJ’ye sormuştur. ICTJ ise raporunda; 1948 BM Soykırım
Sözleşmesi’nin geriye dönük olarak uygulanamayacağı bu nedenle Türkiye’den toprak ve tazminat talep edilemeyeceğini belirtmiştir. Bunun yanı sıra 1948 BM Soykırım Sözleşmesinin geriye dönük olarak uygulanabilseydi 1915 olaylarının soykırım olarak nitelendirileceği ifadesini de raporuna eklemiştir. Bu rapor iki tarafın da tepkisine neden olmuş ve yaşanan tartışmalar sonunda komisyon 2004 yılında dağılmıştır.
286 Ö. Engin Lütem, “D.L. Phillips’in Türkiye-Ermenistan Protokolleri Diplomatik Tarihi (Tam
122 maddeler bunlarla sınırlı değildir ancak çok geniş kapsamlı ve ayrıntılı bir rapor olması sebebiyle öne çıkan maddeler yer verilmiştir. Fakat rapor genel olarak değerlendirildiğinde ikili ilişkilerin düzelmesi için öncelikle Türkiye’nin çeşitli tavizler vermesi önerilmiş ve protokollerin öncelikle Türkiye tarafından onaylanması gerektiğini belirtilmiştir. Bu bağlamda Phillips’in Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde eşit olmayan bir yaklaşım içinde olduğu dolayısıyla raporun bu yaklaşım çerçevesinde hazırlandığı söylenebilir.
TEPAV tarafında Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin ekonomik açıdan da ele alındığı çeşitli çalışmalar bulunduğu daha önce de belirtilmişti. Bu çalışmalarda biri TEPAV ve Ermenistan’daki Amerika Ticaret Odaları (AmCham) ortaklığıyla 12 Şubat 2010’da gerçekleştirilen “Türk-Ermeni İlişkileri ve Sınır Ötesi Bölgeselcilik” başlıklı paneldir. Erivan’da düzenlenen ve işadamları, uluslararası kuruluşlar, uzmanlar ve akademisyenlerin katıldığı panele; Ermenistan Başbakanı Tigran Sargsyan ve ABD Büyükelçisi Marie L. Yovanovitch katılımcı olarak yer almıştır. TEPAV’dan ise Prof. Dr. Güven Sak “Türkiye’nin Bölgesel Bütünleşmesi: Ekonomik Dönüşüm mü Eksen Değişikliği mi?” başlıklı sunumuyla konuşmacı olarak yer almıştır. Kriz dönemlerinde komşuluk ilişkilerinin önemine vurgu yapan Sak konuşmasında; Türk özel sektörünün komşu ülkelere ulaşabilmesi amacıyla çalışmalar yapıldığını, özel sektör odaklı bölgesel kalkınma programlarının tasarlandığını, iş dünyası diyalog mekanizmalarının kurulduğunu ve bu bağlamda bölgesel kalkınma ve sınır ötesi işbirliği çerçevesinde ortak girişimlerin desteklendiğini belirtmiştir. Sınır ötesi ekonomik ilişkilerin gelişmesiyle bölgedeki gelişmişlik farklarının kaldırılabileceğine ancak bunun sadece hükümet eliyle olmasının beklenmemesi gerektiğine aynı zamanda iş adamlarının da karşılıklı iletişim kurmasının önemli olduğunu belirtmiştir. Diğer taraftan Sak; Kafkasya’daki ticaretin gelişebilmesi için ulaşım ağlarının iyileştirilmesi ve sınır geçişlerinin kolaylaştırılması gerektiğini ifade etmiştir287
.
İkili ilişkilerin ekonomik açıdan ele alındığı benzer bir çalışma; 27 Eylül 2011 tarihinde Ermenistan Sanayici ve İşadamları Birliği (UMBA) ortaklığıyla gerçekleştirilen çalıştaydır. İki ülke arasındaki ticaretin kolaylaştırılması için taşımacılık ve ulaştırma sektörünün sorunlarının ele alındığı çalıştaya Türkiye ve
287 TEPAV, “TEPAV/SAK: “Sınır Ötesi Ekonomik İlişkilerle Bölgesel Kalkınma Bağlantılıdır”” http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/1543, (25.03.2013).
123 Ermenistan’dan özel sektör temsilcileri ve Türk Dışişleri Bakanlığı yetkilileri katılmıştır. Çalıştayda iki ülke arasındaki taşımacılık sorunlarının, diplomatik ilişkilerin kurulamaması nedeniyle taşımacılık alanında ikili bir anlaşmanın bulunamamasından kaynaklandığı belirtilmiş ve sorunun çözümüne ilişkin öneriler geliştirilmiştir. Bununla birlikte çalıştaya Ermenistan’dan katılan temsilciler; ABD hükümetine bağlı çalışan USAID’in desteğiyle Türkiye ve Ermenistan arasında diyalog kanalları geliştirmek amacıyla yürütülen Turkey and Armenia Rapprochement Project (Türkiye ve Ermenistan Uzlaşma Projesi) hakkında bilgi paylaşımında bulunmuşlardır288
.
Görüldüğü gibi TEPAV Türkiye-Ermenistan ilişkilerini ele alan ve sadece siyasi açıdan değil aynı zamanda ekonomik, toplumsal ve hukuki açılardan da ikili ilişkilerin değerlendirildiği çalışmalar yürütmektedir. Yukarıda bu çalışmalardan dikkat çekenlere yer verilmiştir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi özellikle düzenlenen çalıştay ve paneller kapalı olarak gerçekleştirildiği için bu çalışmalara yayınlanan bilgiler çerçevesinde sınırlı olarak yer verilmiştir.
Son olarak TEPAV kadrosundan Ali Osman DİZMAN ile Türkiye- Ermenistan ilişkileri ve bu ilişkiler çerçevesinde TEPAV faaliyetleri hakkında mülakat çalışması yapılmıştır. Öncelikle Türkiye-Ermenistan ilişkilerine ve normalleşme dönemine yönelik olarak Dizman; projeler çerçevesinde değerlendirildiğinde iki ülke arasındaki en önemli sorunun iki tarafın birbiri hakkında fikir sahibi olmamalarını ve bunun nedeni olan sınırların kapalı olmasını göstermiştir. Genel olarak Türkiye’nin Ermenistan konusunda çok yol kat ettiğini, artık bir takım girişimlerin yapılabildiğini ancak henüz sınırların açılmaması sebebiyle yeterli olmadığını belirten Dizman’a göre hem Türkiye’den hem de Ermenistan’dan kaynaklanan sorunların varlığı iki halk arasında iletişimi zorlaştırmaktadır. İki ülke arasındaki mevcut durumun, sadece Türkiye ve Ermenistan’ı hesaba katarak düşünülmemesi gerektiğini ifade eden Dizman, bu yıl içinde Güney Kafkasya’da çeşitli ülkelerde yapılacak seçimlerin Türkiye-Ermenistan arasında statükonun devam edip etmeyeceğinin belirlenmesinde etkili olabileceğini belirtmiştir. Bununla birlikte gerek Türkiye’nin gerekse Ermenistan’ın kendi gündemlerinin yoğun olmasının, tekrar bir yakınlaşma sürecinin gündeme alınıp
288 TEPAV, “Türkiye ile Ermenistan Arasındaki Taşımacılık Sorunları Ele Alındı”, http://www.tepav.org.tr/tr/haberler/s/2352, (25.03.2013).
124 alınmama noktasında etkili olduğunu ancak 2015’in yakın olması sebebiyle bir yakınlaşmanın söz konusu olabileceğini ifade etmiştir.
Çeşitli alanlarda yürütülen TEPAV faaliyetleri içinse; hedef kitlelerinin ve hedeflerinin projeden projeye değiştiğini, ancak nihai hedeflerinin Türkiye- Ermenistan halkları arasında farkındalığı arttırmak olduğunu belirtmiştir. Bununla birlikte protokollerin hayata geçmeyeceğinin anlaşılmasından sonra daha teknik konulara yöneldiklerini ve girişimcilik, bölgesel kalkınma, ekonomik işbirlikleri, turizm gibi çeşitli alanlarda işbirliğini arttırmayı ve track two alanında iletişimi ve etkileşimi arttırmayı hedeflediklerini ifade etmiştir. Yapılan çalışmaların çıktılarını ve yayınlarını karar alıcılarla, akademisyenlerle ve diğer STK’larla paylaştıklarını belirten Dizman, böylelikle yapılan çalışmaların bu alanda çalışan diğer kişiler rehber olmasını hedeflediklerini belirtmiştir. Diğer taraftan karar alıcıları etkilemek adına bu çıktıların paylaşıldığını ve karar alıcılarında katıldığı toplantılar düzenlediklerini, eğer projenin yöntemi öngörüyorsa dışişleri bakanlığıyla ya da diğer kurumlarla iletişime geçtiklerini ancak bunun yeterli olmadığını ve daha üst düzeye çıkarılması gerektiğini ifade etmiştir. Genel anlamda ise sivil toplum çalışmalarının farkındalığı arttırma, ilişkilerin normalleşmesi, güven inşası gibi konularda önem taşıdığını belirten Dizman’a göre bu çalışmalarla belirli bir yere gelinmiş ancak daha alınması gereken çok yol var. Bu bağlamda STK’ların yapması gerek track two alanında zaten var olan çalışmalarını sürdürmek, politikaların oluşturulmasına ve gündem oluşturulmasına katkıda bulunmaktır289
.