Tarihsel Gelişimi

Türklerin Anadolu'ya ulaşarak yerleşik hale geldiği yani beyliklerin kurulduğu dönemi başlangıç olarak aldığımızda, Osmanlı’nın Anadolu Selçuklu Devleti’nin 11.yy’ın ikinci yarısında girdiği dağılma döneminde batı Anadolu’da kurulan bir uç Beyliği olduğu görülmektedir. İmparatorluğun bütün tarihi boyunca iç ve dış siyasetinin temel belirleyicisi ya da yürütücü kuvveti olan “Uç Beyliği” geleneği, özellikle 1360-1453 yükseliş döneminde etkin bir rol oynamıştır. Batıya doğru kurulan uçların ilk merkezleri, zamanla Osmanlı'nın medeniyetini taşıyan ve aynı zamanda çevresine göre gelişmiş bir ekonomik bölge haline gelmiştir. Gümülcine, Serez, Silistre ve Bosna dönemi için yeni cazibe merkezi olarak sayılabilecek iyi örneklerdir (İnalcık, 2015: 49, 55, 60, 61). 16.yy’ın sonlarına kadar uygulama temelinde Miri Arazi Rejimi olan söz konusu metodoloji ile üç kıtaya yayılarak döneminin en büyük gücü haline gelen imparatorluk, yerleşme merkezlerini başkent, bölgesel merkez, pazar şehri ve köy şeklinde kademelendirmiştir. Uyguladığı bölgesel politika ve kademelendirme sonucunda imparatorluğun yayıldığı birbirinden farklı çok geniş coğrafyada önemli bölgesel farklılıklar yoktu. Ancak duraklama ve çöküş dönemlerinde diğer sebeplerin yanı sıra

45

iktisadı boyutta toprak bölüşüm sisteminin(Miri Arazi Rejimi) bozulması ve Sanayi Devrimini yakalayamaması sonucunda yarı sömürge haline gelmiş imparatorlukta batıya dönük göç hareketleriyle birlikte doğusu batıya nazaran geri kalmaya başlamıştır (Dinler, 2012: 166, 167). Osmanlı, coğrafyası üzerinde özellikle 19.yy’da ortaya çıkan doğu-batı bölgesel farklılıklarını gidermeye, özellikle geri kalmış bölgelerin kalkınmasına yönelik önemli adımlar atmıştır. Osmanlı’nın son dönemlerinde bölgesel nitelikteki önemli projeleri arasında şunlar sıralanabilir (Deniz, 2014: 31-64, 33, 47-58): 1)Baharat Yolu ve Akdeniz Ticaret’inin canlandırılmasına yönelik Akdeniz ile Kızıldeniz'i (dolayısıyla Asya ve Afrika kıtalarını) birbirine bağlayan aynı zamanda dünyanın en önemli suyolları arasında yapay nitelikteki Süveyş Kanalı, 2)Ortadoğu’nun kalkınmasına yönelik yaklaşık 1.300 km’lik Şam-Medine arası Hicaz Demiryolu, 3)Anadolu’nun kalkınmasına yönelik Haydarpaşa-Ankara, devamında Ankara-Konya ve geri kalan Konya-Bağdat kısmını bağlayan Bağdat demiryolu hattı, 4)Karadeniz’in kalkınmasına yönelik Trabzon-Tebriz Yolu’nun geliştirilmesi, 5)Balkanların kalkınmasına yönelik İstanbul-Viyana Demiryolu ve 6)Ege’nin kalkınmasına yönelik aynı zamanda Osmanlı’nın ilk demiryolu bağlantısı olan İzmir-Aydın hattıdır. Ancak Osmanlı’nın 19 yy’da özellikle siyasi ve askeri boyutta dönemin küresel güçlerine nazaran zayıf oluşu öncelikle batıya birçok imtiyazın verilmesine nihayetinde ise sayılan bu kalkınma girişimlerinin batılı güçlerin lehine çevirmiştir. Bu şartlar altında ağır savaşlara girerek yıkılan Osmanlı İmparatorluğu yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin günümüze kadar uyguladığı ekonomik sistemler Şekil 4’te gösterildiği gibi gerçekleşmiştir. 1950’lere kadar olan dönemde liberal ekonomi ve devletçilik karma ekonomik sistemini uygulayan genç ülkenin iktisadı hedefleri, savaş sonrası yaraları saracı ve ülkeyi topyekûn kalkındırmaya yönelik olmuştur (Can, 2011: 40, 41). Ancak doğu ile batı arasındaki kalkınmışlık farkı hissedilir derece artmaya başlaması adı tam koyulmasa da bölgesel politika şeklinde nitelendirilebilecek bazı gelişmelere neden olmuştur. Örneğin; 1934-1935 yıllarında Celal Bayar tarafından hazırlatılmış bölgesel rapor, 1932 yılında hazırlanan 1. Sanayi Planı’nın bölgesel unsurları gözettiği söylenebilir (TÜSİAD, 2008: 94). 1950’lere gelindiğinde ise Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının Doğu Anadolu'yu kalkındırmak için özel bir bütçe hazırlatmış olduğunu ancak ayrımcılık olacağı düşüncesiyle bundan vazgeçildiğine şahit oluyoruz (Dinler, 2012: 176, 180). Her ne kadar somut bir adıma

46

dönüşmese de bölgesel nitelikteki bu girişimlerin ilk defa politikacılar tarafından gündeme alınmış olması önem arz etmektedir. Kalkınma açısından Cumhuriyet dönemini 1960 yılı dönüm alınarak planlı dönem öncesi ve sonrası şeklinde ikiye ayırmak mümkündür (Kırankabeş, 2013: 253). Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) 1960 yılında kurulması ile birlikte başlayan planlı döneme kadar daha önce bahsedilen birkaç girişim hariç, bölgesel politikalara rastlanmamaktadır. Ancak kuruluşundan iki yıl sonra yani 1962 yılından günümüze, DPT tarafından beşer yıllık periyotlarda hazırlanan ulusal kalkınma planları içerisinde (yalnızca dokuzuncu kalkınma planı 7 yıllıktır) bölgesel politikaların her daim ele alındığı görülmektedir . Bunların gösterildiği Çizelge 4’te yer almayan içerisinde bulunduğumuz 2014-2018 yıllarını kapsayan Onuncu Kalkınma Planı’nda3

bölgesel kalkınma, planın 4 temel hedefinden 3.’sü olan Yaşanabilir Mekânlar Sürdürülebilir Çevre temel hedefi altında Bölgesel Gelişme ve Bölgesel Rekabet Edebilirlik şeklinde belirlenmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013: 117).

3_{2011 yılında 61. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’nde DPT yerine kurulan Kalkınma Bakanlığı}

tarafından hazırlanmıştır. Plan, 30.10.1984 tarihli ve 3067 sayılı Kanun gereğince, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunun 01.07.2013 tarihli 127’nci Birleşiminde onaylanmıştır.

47

Çizelge 4. Ulusal Kalkınma Planlarında Bölgesel Kalkınma Yaklaşımları

Kaynak: DPT. Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyon Raporu 2007-2013. 2008. s.14-15. (IX. Plan bilgileri için Kaynak: Ergüder Can. Bölgesel Kalkınmada Kalkınma Ajanslarının Rolü.İzmir: Altın Nokta Yayınevi.2011. s. 42, 43.)

Ülkemizin kalkınma serüvenindeki planlı dönem boyunca, bölgesel farkları azalmaya yönelik çeşitli teşvik sistemlerinin yanı sıra birçok plan ve projenin de denenmiş olduğu görülmektedir. Bölgesel nitelikteki bu projelerden belli başlı olarak sıralanabilecekler (Dinler, 2012: 200-220): Antalya Bölgesi Projesi, Marmara Bölgesi Projesi, Zonguldak Bölgesi Projesi, Çukurova Bölgesi Projesi, Keban Projesi, Zonguldak-Bartın-Karabük Bölgesel Gelişme Projesi, Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı (DOKAP), Doğu Anadolu Projesi Ana Planı (DAP),

Kalkınma Planı İlkeler Yaklaşım ve Politikalar Hedefler Araçlar

I.Plan (1962- 1967)

-Bölgelere ekonomik kalkınmanın nüfuz

etmesi -Bölgesel ekonomik bütünleşme

-Bölgesel Planlama -Büyüme kutupları (örneğin Doğu Marmara, Çukurova, Antalya, Zonguldak)

-Dengeli kentleşme

-Bölgeler arası denge (kamu hizmetleri ve gelir dağılımında)

-Yatırım etkinliği

-Finansal teşvikler

-Az gelişmiş bölgelere yönelik yatırım temelli önlem alternatifleri

II. Plan (1967- 1972)

-Hızlı kentlenşmeden

kaynaklanan nüfus sorunlarına odaklanma

- Bölge ve il planlaması -Dolaylı bölgesel planlama

- Dengeli bölgeler arası gelişme -Sosyal eşitlik açısından bölgeler arasında dengeli dağılım - Yatırım etkinliği

- Vergi indirimleri

-Özel sektör yatırımlarına yönelik finansal teşvikler -Pilot projeler -Keban III. Plan (1972- 1977) -Bölgesel farklılıkların giderilmesi

-Belirli az gelişmiş bölgelerin kalkınması

- Sektör ve il planlaması - İkinci planın aynısı

- Finansal teşvikler

-Az gelişmiş bölgeler için sanayileşme programları -Envanter çalışmaları

- İl planlaması - Sektörel planlama -Paket projeler -Kalkınmada öncelikli iller

IV. Plan (1977- 1982)

-Bölgesel sorunlara yönelik kaynakların mobilizasyonu

- Sektörler ve bölgeler arasındaki bağların güçlendrilmesi

- Az gelişmiş illerin kalkınması -Sektörel ve bölgesel karşılıklı bağımlılık - Mekansal organizasyonu

- Yatırımlar için faiz indirimleri - Çeşitli finansal yardımlar - Paket pojeler

-İl ve bölge düzeyinde yatırımlar -Çukurova Kentsel Kalkınma Projesi -GAP (DPT- JICA)

V.Plan (1985- 1989)

- Az gelişmiş ve sektörel olarak potansiyele sahip bölgelerde kaynak kullanımını rasyonelleştirerek kalkınmanın hızlandırılması - Projelerin bölgesel etksini de içeren doğrudan bölgesel planlama (16 fonksiyonel bölge önerisi)

- Sosyal eşitliği dikkate alan dengeli bölgesel kalkınma

- Potansiyel kaynakların belirlenmesi için bölgesel gelişme programlarının hazırlanması - Bu programlar doğrultusunda ilgili yatırımların seçilmesi

- Öncelikli bölge ve sektörlerdeki altyapının sanayileşme projeleri için geliştirilmesi - Kalkınmada öncelikli illerdeki yatırımlar için finansal yardımlar

VI. Plan (1990-1994)

-Uygulama için sosyal, idari ve finansal boyutların bütün olarak ele alınması -Uluslar arası standartlara uygun istatistiksel sistemin uyarlanması

(özellikle AB bağlamında)

- Bölge ve bölge altı düzeyde planlama

- Bölgelerde dengeli kalkınma - İlçelerin köylerden kente göcün engellenmesi için desteklenmesi

- Kalkınmada öncelikli yörelere yönelik finansal kaynakların artırılması

- Kalkınmada öncelikli illere yönelik teşvikler ve bu amaca yönelik özel bir fon oluşturulması - Sanayi bölgeleri

VII. Plan (1996-2000)

-Sektörel ve mekansal çalışmaların bütünleştirilmesi

-İllerin sektörel uzmanlaşması -Şehir planlaması -Bölgesel farklılıkların giderilmesi -Rekabet gücünün artırılması

- Bölge ve bölge altı projeler -Bölgesel yetenekelerin mobilizasyonu - Sürdürülebilir kalkınma - Göç ve demografik değişimin rasyonalizasyonu

- Metropol bölgelerin sorunlarının ayrı bir kategoride ele alınması - Konut sorunu için politika geliştirme çalışmaları

- Bölgesel farklar

- Kalkınmada öncelikli yöreler politikasına devam edilmesi

- Doğu ve Güneydoğu Anadolu için acil destek programı

- GAP - Yasal düzenlemeler - Konut projeleri

- Kalkınmada öncelikli illerdeki KOBİ'lerin desteklenmesi - ZBK, DOKAP, DAP VIII. Plan (2001-2005) -Katılımcı planlama -Sürdürülebilirlik -Kaynak kullanımının etkinleştirilmesi

-AB bölgesel politikalarına uyum

- Stratejik bölgesel planlama -Kümelenme -İl Gelişme planları

- Rekabet edebilirliğin genişletilmesi - Yerel girişimcilik ve yerek kaynakların mobilizasyonu

- Bölgesel farklar

- KOBİ destekleri - AB fonları

- İlk kapsamlı bölgesel planlar - Beşeri sermaye

- Yeşilırmak Havzası Geliştirme Projesi Bölgesel operasyonel programlar

IX. Plan 2007- 2013)

-Katılımcılık -Yerellik -Yerindenlik

-Kaynak kullanımının verimli ve etkin hale getirilmesi -AB politikalarına uyum Aşağıdan yukarı paylaşım

- Bölge planları -Kümelenme -Bölgesel İnovasyon -Bölgelerin içsel dinamiklerini dikkate alan yerel dinamikleri harekete geçirecek nitelikte bütüncül kalkınma politikası -AR-GE, teknolojik gelişme, inovasyon işbirliği ve bölgesel dinamikleri hayata geçirmeye odaklı bölgesel politikalar -Kurumsal kapasite artırımı

- Rekabet edilebilirliğin artırılması - Girişimcilik

- Yerel ve bölgesel kaynakaların harekete geçirilmesi - Önceliklendirilmiş sektörler

- KOBİ destekleri -Kalkınma ajansları

Kamu kurumsal kapasite artırımı ve beşeri sermaye - Risk sermayesi çekirdek sermaye kuluçka merkezleri, İŞGEM'ler

Girişim sermayesi mikro kredi uygulamaları ve farklılaştırılmış girdi maliyetlendirilmesi

48

Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi, Marmara Bölge Planı, Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)’tır. Bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltarak ulusal kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla çeşitli dönemlerde hazırlanmış belirtilen girişimler, beklenen etkiyi doğuramamıştır. Hatta GAP dışında kalan diğerlerinin kapsamlı bir uygulama şansı bulamamış olduğunu söylemek abartılı bir tespit olmayacaktır (TBMM, 2005: 2). Cumhuriyet’in kalkınma girişiminin bu zamana kadar dönemini genel bir değerlendirmesini yaptığımızda en büyük büyüme oranını kuruluşunun ilk 6 yılı içerisinde yani topyekûn kalkınma hedefinin olduğu yıllarda %11 seviyesinde yakaladığı görülmektedir . Sonrasında bu oranın hep altında gerçekleşen ekonomik büyümenin süreç içerisinde aldığı ortalama, yaklaşık %5 olup bu değer aynı zamanda ülkemiz için doğal büyüme oranı olarak da kabul edilmektedir (Eğilmez(a), 2014: 57, 58).