Takısız isim tamlamalarında da, sıfat tamlamalarında da tamlayan ve tamlanan ek almaz

Öğretmen: Evet tamlayan ve tamlanan her ikisinde de ek almıyor. Arkadaşlar yeter ama artık konuşmayın kendi aranızda. Şu sayfayı (slaytı) yazın, bitirin. Açıklamaları sonra yapacağım.

Öğrenci: Öğretmenim, burada “koca hayvan” sıfat tamlaması, “ahşap bina” takısız isim tamlaması, değil mi?

Öğretmen: Tabi ki, her ikisi de ek almaz ama biri sıfat tamlaması, diğeri ise takısız isim tamlamasıdır. Bakın mesela “nasıl hayvan?” ; arkadaşlar isme nasıl sorusunu sorduğumuzda, tamlayandan aldığımız yanıt sıfatsa o tamlama sıfat tamlamasıdır. Eğer

biz “nasıl” sorusuna değil de, “neyden yapılmış” sorusuna cevap bulabilirsek, o zaman o tamlama takısız isim tamlaması olur. Ahşap bina, altın bilezik gibi anladınız mı?

Öğrenci: (2-3 öğrenci) Evet.

Öğretmen: Öncelikle takısız isim tamlaması ile sıfat tamlamasını ayırt etmek için öncelikle yapmamız gereken şey, tamlananın “neyden yapıldığı” sorusunu sormaktır. Đkinci yapmamız gereken ise takısız isim tamlamasında tamlayanın “den” ekini alıp almadığına bakmaktır. Çünkü takısız isim tamlamasında tamlayan “den” ekini alabilir. Ama sıfat tamlamasında tamlayan “den” ekini almaz, tamam mı?

Öğrenci: (2- 3 öğrenci) Tamam.

Öğretmen: Ne olabilir mesela bir örnek? Öğrenci: (1 öğrenci) Cam sehpa.

Öğretmen: Evet. Camdan sehpa mesela. Görüyor musunuz? Ama mesela ölüden insan diyemeyiz, değil mi? Bunları yazıyorsunuz. Bu son söylediklerim slaytta yazmıyor. Bu kısmı, yıldız ya da uyarı gibi dikkat çekecek şekillerle defterinize not edin. Đsim tamlamasının tamlayanı “den” eki alırken, sıfat tamlamasının tamlayanı “den” eki almaz. Örnek olarak da cam sehpa → camdan sayfa yazıyorsunuz. Camdan sehpa nedir? Đsim tamlamasıdır, sıfat tamlaması değil. Bu örneğe “nasıl” sorusu sorulduğunda anlamlı bir yanıt veriyor ama “neyden yapıldığını” ifade ettiği için bu tamlama, isim tamlamasıdır. Defterlerinize ölüden insan örneğini yazın. Bir de gençten insan yazın. Bakın bu da bir isim tamlaması değil, sıfat tamlamasıdır.

Öğrenci: Öğretmenim, “üçgen ev” sıfat tamlaması mıdır?

Öğretmen: Yani evet bakın tamlayan “den” ekini kabul etmiyor. O yüzden sıfat tamlamasıdır. Bir de bu tamlayan nasıl sorusuna cevap veriyor “üçgen şeklinde”. Bir not daha yazıyorsunuz arkadaşlar, takısız isim tamlamalarında…

Öğrenci: (1 öğrenci) Bunları yapmadık mı ya?

Öğretmen: Kes artık.Takısız isim tamlamalarında, ikinci bir uyarı. Arkadaşlar üç tane uyarım var, takısız isim tamlamaları ve sıfat tamlamalarını ayırt eden. Đsim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasına bazen “gibi” edatı girebilir. Fakat sıfat tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasına “gibi” edatı girmez. Mesela arkadaşlar “kalem gibi kaş” diyebilirim ben, değil mi? Ama sevimli gibi çocuk diyemem. Anladınız mı?

Öğrenci: (1 öğrenci) Evet.

olduğundan, “gibi”nin üzerini çiziyorsunuz. Arkadaşlar, bana şimdi birisi kalksın takısız isim tamlamalarıyla sıfat tamlamalarını ayırt etmek için bulmamız gereken üç ipucunu söylesin. Bunları bana saysın, ben de tahtaya yazayım.

Öğrenci: (1 öğrenci) Defterde var öğretmenim.

Öğretmen: Đşte tekrar yazmanızı istiyorum. Ya da öncelikle takısız isim tamlaması ile sıfat tamlamasının ortak özelliği neydi onu hatırlayalım. Hem tamlayan hem tamlanan ek almıyordu.

Öğrenci: (2-3 öğrenci) Evet.

Öğretmen: Tek ortak özelliği bu. Zaten bu yüzden karıştırıyorsunuz. Peki birinci ayırt edici ipucumuz ne? Neye bakıyorduk takısız isim tamlaması ile sıfat tamlamasını karıştırmamak için?

Öğrenci: (1 öğrenci) Farkları mı istiyorsunuz öğretmenim?

Öğretmen: Evet. Öncelikle tamlamanın sıfat tamlaması mı, isim tamlaması mı olduğunu anlamak için tamlanana “neye benziyor”, “neyden yapılmış” sorularını soracağız. Tamam mı? Đkincisi “den” eki. “Den” ekini kabul eden hangi tamlamaydı?

Öğrenci: (1 öğrenci) Öğretmenim mesela cam sehpa → camdan sehpa.

Öğretmen: Evet, tamam. O zaman cam sehpa sıfat tamlaması değil, takısız isim tamlamasıdır. Çünkü “den” ekini kabul ediyor.

Öğrenci: (1 öğrenci )Evet.

Öğretmen: Üçüncü olarak neydi ayırt eden ipucumuz? Öğrenci: (1 öğrenci) “Gibi” edatı.

Öğretmen: Evet “gibi” edatı. “Gibi” edatını kabul eden hangisiydi? Ne demiştik? “Kalem gibi kaş” diyebiliriz ama “sevimli gibi çocuk” diyemeyiz. Yani o zaman sevimli çocuk sıfat tamlaması, kalem kaş takısız isim tamlamasıdır. Anladık mı?

Öğrenci: (1 öğrenci) Evet.

Öğretmen: (Slayttaki örnekleri gösterir) Şu ikisi sıfat tamlaması için geçerli, şu da zaten ortak. Sıfat tamlamalarında “neyden yapılmış”, “neye benziyor sorularının” cevabı hiçbir zaman yoktur. Tamam mı? Anladık mı bu üç ipucunu?

Öğrenci: (2-3 öğrenci) Eveeet.

Öğretmen: Artık takısız isim tamlamasıyla, sıfat tamlamasını karıştırır mıyız? Öğrenci: (2-3 öğrenci) Hayır.

Öğretmen: (Slaytı gösterir) O zaman şurayı yazdıysanız geçiyorum. Şimdi zincirleme isim tamlamalarına geçelim. Zincirleme isim tamlamaları, birleşik isimlerle

karıştırılabiliyor. “Zincirleme”. Adı üzerinde, bir sözcük diğerini zincirleme şekilde takip ediyor. Zincirleme isim tamlamasında ikiden fazla isim olmalı. Tamam mı? Eğer iki isim olursa, biri tamlayan diğeri tamlanan olur. Zaten belirtili, belirtisiz ya da takısız isim tamlamaları olur bunlar. Fakat zincirleme isim tamlamalarında… B….., E….. sadece bu dersle ilgili defter, kitap vs. olacak sıranızda. Dil ve anlatım dışında hiçbir şey görmek istemiyorum. Kaldırın sıranızdaki ilgisiz şeyleri. Zincirleme isim tamlamaları, tamlayanı ya da tamlananı kendi içinde isim tamlaması olan, başka bir ifadeyle en az üç ismin sırayla birbirini tamamladığı tamlamalardır. Şimdi bu tanımı yazıyorsunuz. Mesela “Türk lirasının değeri”. Arkadaşlar “Türk lirası” tek başına bir belirtisiz isim tamlamasıdır. Fakat “değeri” geldiğinde artık bu, zincirleme isim tamlaması oluyor. Çünkü en az üç isimden oluşuyor. Tamam mı?

Öğrenci: (2-3 öğrenci) Tamam.

Öğretmen: Hatırlıyor musunuz? Şu örnek vardı; “Genç Türkler’in Kalesi” örneği. Mesela siz bunu zincirleme isim tamlaması zannedebilirdiniz, değil mi? Çünkü üç tane sözcükten oluşmuş. Ama arkadaşlar biz dedik ki; zincirleme isim tamlamasında sözcüklerin hepsi isim oluyor. Şimdi bu nasıl bir tamlamadır. “Genç Türkler” sıfat tamlamasıydı. “Türklerin kalesi” de belirtisiz isim tamlamasıydı. Biz buna ne demeliyiz? Tamlayanı sıfat tamlamasından oluşmuş bir zincirleme isim tamlaması diyoruz. Tamam mı?

Öğrenci: (1 öğrenci) “Türklerin sağlam kalesi” ne oluyor öğretmenim?

Öğretmen: “Türklerin sağlam kalesi” dediğimizde “Türkler’in kalesi” belirtisiz isim tamlaması olurdu. Araya sıfat girdiği için biz buna “karma tamlama” deriz. Bu isim tamlamalarında kelime türleri için isim olması gerekir derken; bu sözcükler isim veya isim soylu olabilir. Đsimfiil olabilir, zamir olabilir, değil mi? Önemli olan sıfat olmamasıdır. Arkadaşlar sıfat isim tamlamalarını bozuyor, yani bozuyor derken; karmalaştırıyor. Az önceki “Türkler’in sağlam kalesi”ndeki “sağlam” gibi. “Komşunun bahçe duvarı” bakın burada ise komşu isim, bahçe isim, duvar isim. Peki “bahçe duvarı” tek başına nasıl bir tamlamadır? Belirtisiz isim tamlaması değil mi?

Öğrenci: (2-3 öğrenci) Evet.

Öğretmen: Uyarı! Zincirleme isim tamlaması ile tamlayanı ya da tamlananı sıfatla nitelenmiş karma tamlamalar pek karıştırılmamalıdır. Bunları anlıyor musunuz? Hepsini yazıyorsunuz bu slaytın.

B.: Neyi?

Öğretmen: Hepsini, çünkü hepsini anlattım. Mesela bakın “tepedeki çamın seyrek dalları”. Şuraya (slayta) bakın. “Çamın dalları” belirtili bir isim tamlaması, ama

“tepedeki”, hangi çam? “tepedeki çam”. Bakın burada “tepedeki” sıfat olmuş; hangi dal? “seyrek dal”. Seyrek de sıfat. Ama arada, bir belirtili isim tamlaması var. Tamlayanı ve tamlananı birbirinden uzaklaşmış. Artık bu karma olmuş. Biz buna ne isim tamlaması diyebiliriz, ne de sıfat tamlaması. Tamam mı?

Öğrenci: (1 öğrenci) Ama belirtili isim tamlaması yazmışsınız orda.

Öğretmen: Orada belirtili isim tamlaması olan “çamın dalları”, anladın mı? “Tepedeki” ve “seyrek” de sıfat.

Öğrenci: (Aynı öğrenci) Evet gözümden kaçmış öğretmenim.

Öğretmen: Arkadaşlar, “hayvanat bahçesinin kapısı” da zincirleme isim tamlamasıdır. Zincirleme isim tamlaması en az üç sözcükten oluşur, dört sözcük de olabilir, beş de. K…. tamam mı?