2. BÖLÜM: TIP KÜTÜPHANELERİNDE ELEKTRONİK
2.4. Tıp Kütüphanelerinde Kullanılan Elektronik Kaynakların Tarihçesi
II. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında geliştirilen ilkel elektronik bilgisayarlar kod çözme ve sayı kırmak için kullanılıyorlardı. Fakat MIT’nin (Massachusetts Institute of Technology) eski başkanlarından ve ABD bilimsel araştırma ve geliştirme savaş zamanı ofis yöneticisi, Vennevar Bush 1945’ de, bilim adamlarına, enerjilerini, çok miktardaki insan bilgisini, ulaşılabilir ve kullanılabilir kılmaları için yönlendirmelerini belirten bir makale yayınlamıştı. Bush tarafından önerilen teknikler, bilgiyi (kitap, resim, makale, gazete gibi) saklayacak bir sistem
158 Mesut Yalvaç, 2004-2005 İstanbul Üniveristesi Belge ve Bilgi Yönetimi Bölümü, Bilgi Hizmetleri
yaratılması ve bir bilim adamının bu sistemi kullanarak masasından arama yapmasını sağlamaktır. Bush’un aklında mikrofilm tabanlı bir sistem olsa da, onun fikirleri ilk önce hypertext sistemleri ve sonrasında web’in oluşturulmasıyla meyvelerini vermiştir.159
Bourne (1980), bilgisayarda yazı tabanlı bilginin taranması çalışmalarının ilk olarak 1951 yılında MIT’de Bagley tarafından başlatıldığını belirtmiştir. Bagley, ilkel bir bilgisayarı, şifrelenmiş özetleri taramak için programlamaya çalışmış ve bunun teknik olarak mümkün olduğunu, fakat o günkü teknoloji ve maliyet problemleri yüzünden yapılamaz olduğunu saptamıştır. 1960 yılında Santa Monica California’da bulunan SDC (System Development Corporation), Protosynthex olarak tanınan ve bir ansiklopediye yapılan girişleri tarayabilen ve günümüz tarayıcılarının kullandığı birçok tekniği kullanan bir interaktif (karşılıklı etkileşimli) sistemi halka tanıtmıştır.160
1961 yılında IBM (International Business Machines), American Chemical Society tarafından hazırlanan Chemical Abstracts içinde yer alan makalelerin başlıkları için anahtar kelime indeksleri üreten programlar geliştirmiştir. Chemical Abstracts kimyacılara, kimya alanında gittikçe artan sayıdaki makaleler hakkında, dizin ve özetler sağlayan bir veri tabanıdır.
XX. yüzyılın erken döneminde başlayan, dizinleme ve dergilerin özetlerinin çıkarılması işi, bilimsel, teknik ve tıbbi yayıncılıkta (BTT) aşırı bilgi yükü ile baş etme çabaları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde ki yayınlardan bazıları; Engineering Index, Index Medicus ve Science Abstracts’dır. 1990’ların sonunda bu basılı ürünlerle bağlantılı olan bibliyografik bilgi içeren elektronik veri tabanları
159 Frederic Golden, “Vannevar Bush: Hypertext Prophet”, Time Magazine, 29, Mar,1999,
(Çevrimiçi), http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,1101990329-21856,00.html, 13, Ocak,2005.
160 Trudi Bellardo Hahn, “Text Retrieval Online: Historical Perspective on Web Search Engines”,
Bulletin of the American Society for Informaiton Science and Technology, C.24, No:4, 1998, (Çevrimiçi), http://www.asis.org/Bulletin/Apr-98/hahn.html, 11, Ocak, 2005.
(COMPENDEX, Medline*161, INSPEC) STM ( Scientific/ Technical/ Medical )
hala ana kaynaklar durumundaydı. 1998 yılında Chemical Abstracts veri tabanı 13 milyon kimya ile ilgili bibliyografik kimlik öz ve patent literatürü içermekteydi. 162
1965 yılında ABD Savunma Bakanlığına bağlı ARPA tarafından finanse edilen bir proje olan SDC, telefon aracılığıyla, farklı teknolojideki 200.000 bibliyografik kayda devlet ve özel toplam 13 kuruluşun erişimini sağlayan bir sistem geliştirilmesinde katkıda bulunmuştur. Ayrıca, bu dönemde NLM, hazırladığı tıbbi literatürün basılı dizini olan Index Medicus’un hazırlanmasına yardımcı olacak bir bilgisayar sisteminin kullanılması konusunu araştırmaya başlamıştır. Bu araştırmanın sonucunda, eğer gerekli bilgiler makineden okunabilir şekilde hazırlanırsa, bir bilgisayar kullanarak kayıtları taramanın mümkün olabileceği anlaşılmıştır.
1970’lerin başında bazı deneysel çevrimiçi sistemler çalışır hale getirilmiştir. NLM’de AIM/TWX (Abridged Index Medicus via the Teletypewriter Exchange Net-work) klinik tıp alanındaki 100 dergiye ulaşım sağlamıştır. 1972 yılında,
Lockhead, 6 bibliyografik veri tabanına erişim sağlayan Dialog sistemini başlatmıştır. Bu tür çevrimiçi tarama hizmetlerine erişim, İnternet’in öncüleri olan packet–switched ağlar sayesinde mümkün olmuştur. Fakat bu sistemleri taramak çok kolay değildi, pahalıydı ve hizmetler temel olarak bilimsel, teknik, tıbbi bilgilendirme üzerine odaklanmıştı. Elektronik enformasyon hizmetlerinin, araştırıcıları, üreticileri ve sağlayıcıların sayısı henüz azdı.163
1980’lerde yaşanan birçok gelişme, daha çok insanı, elektronik olarak saklanmış bilgi arayışına itmiştir. Kütüphanelerde, kart katalogların yerini OPAC (Online Public Access Catalogue)’lar almaya başlamıştır. OPAC’lar daha önce eğitim almamış ya da deneyimsiz kullanıcıların da kullanabileceği şekilde tasarlanmışlardır. İşletme, sosyal bilimler, insani bilimler, haberler ve güncel olaylar
161 “Milestones in NLM History”;(Çevrimiçi), http://www.nlm.org/about/nlmhistory.html, 20 Eylül
2004.
*Medline: MEDLARS Online. MEDLARS: Medical Literature Analysis and Retrieval System.
162 Andrew Large, v.d. , Information Seeking in the Online Age Principles and Practice, Londra,
Bowker- Saur, 1999, s. 43.
hakkındaki veri tabanları da kapsam altına alınmıştır. Ayrıca rehber bilgileri, finanssal bilgiler, istatistik, kimyasal yapı bilgileri ve dokümanların tam metinlerini içeren yeni tip kaynak veri tabanları konusunda da gelişmeler olmuştur. Diğer bir gelişme ise taramada kullanılan terminallerde olmuştur. Eski günlerdeki yavaş terminallerin yerini PC’ler almıştır. PC’ler daha hızlı ve kullanıcı dostu tarama yüzleri sağlamışlardır. Fakat çevrimiçi tarama hizmetleri, büyük çoğunlukla hala kullanım başına ödeme mantığıyla yürütülmekteydi. CD-ROM üzerinde veri tabanlarının geliştirilmesiyle birlikte, CD-ROM’un kullanım ücreti yıllık lisans ücreti olarak alındığından, tarama noktasında bedava mantığı sayesinde tarama yapan son kullanıcı sayısında artış meydana gelmiştir. 1990’larda İnternet’in, önüne geçilemez yayılışı dünya çapındaki çok sayıdaki insanın elektronik kaynaklara erişiminde önemli bir etkiye sahip olmuştur.164