Elektronik Kaynakların Türleri

Elektronik kaynaklar tıpkı basılı materyaller gibi türlere sahiptirler. Bunların özellikle tıp alanında yaygın olarak kullanılanları aşağıda sıralanmış ve açıklanmıştır. Elektronik Doküman

Elektronik doküman, elektronik format üzerinde bulunan dokümandır, bilgisayar ortamında kullanılabilen materyaldir. Elektronik doküman bazen makineden okunabilen materyal olarak da isimlendirilir.121

Elektronik Kitap

Elektronik kitap, sayısal dağıtım amacıyla sayısal formata çevrilmiş referans kitabı, ders kitabı, ticari kitap gibi her türlü yayınlanmış materyal; teknolojinin olanakları ile düzenlenen, metin ve resmin yanı sıra ses ve hareketli görüntüleri de içerebilen, dijital okuma cihazlarıyla okunabilen materyaldir.122

Elektronik kitap, üretimi açısından, bilgisayar ekranında görüntülenmesi için, bilgisayarda yazılmış ya da basılı halinden dijital (makinede okunabilen) formata, taranarak ya da başka bir işlemle çevrilmiş kitaptır.

İlk elektronik kitap (Afternoon, Michael Joyce’dan bir hikaye) 1987’de yayımlansa da elektronik kitaplar 2000 mart ayında çevrimiçi yayımlanan Stephen

120 _{Mesut Yalvaç, “Elektronik Yayıncılıkta Güvenlik”, Aysel Yontar Armağanı, Yay. Haz.: Bekir}

Kemal Ataman, Mesut Yalvaç, Türk Kütüphaneciler Derneği, İstanbul Şubesi Yay., İstanbul, 2004, s. 74.

121 _{Stella Keenan, Colin Johnston, Concise Dictionary of Library and Information Science 2. bs.,}

Londra, Bowker-Saur, 2000, s. 93.

122 _{Ümit Konya, “Elektronik Kitaplar’, Aysel Yontar Armağanı, Yay. Haz.: Bekir Kemal Ataman,}

King’in Riding the Bullet romanına kadar halkın ilgisini çekmemiştir. 24 saat içinde bu roman 400.000 bilgisayar kullanıcısı tarafından bilgisayarlarına indirilmiştir (download).123

Önemli danışma kaynaklarından bazılarının elektronik olarak yayınlandıkları tarihler ise şöyledir; Oxford English Dictionary on CD-ROM ilk kez 1992’de; Encarta Encyclopedia ilk kez 1993’de CD-ROM’da; Encyclopedia Britannica 1995-1996’dan beri CD’de.

E-kitaplar, özelliklerine göre değişik şekillerde sınıflandırılabilir. Bir örnek teşkil etmesi için aşağıda e-kitabın nerede depolandığı ve ne şekilde okunduğu üzerine bir sınıflama örneği verilmektedir:

• İnternetten indirilebilir e-kitaplar: Kitap içeriği İnternet üzerinden okuyucunun bilgisayarına indirilir. İndirilmesini takiben okunabilmesi için Adobe Reader, Microsoft Reader gerektiren e-kitaplar yanında, PDF olarak ya da HTML olarak da okunabilecek e-kitaplar bulunmaktadır. Amazon.com’dan veya Barnes and Nobles’dan bu şekilde Adobe Reader ve Microsoft Reader’a okunmak üzere e-kitap alışverişi yapılabilmektedir. • Özel tasarlanmış okuma araçlarına yüklenebilen e-kitaplar: Bir

bilgisayardan bağlantı kablosu ile bu okuma araçlarına yüklenebilen e- kitaplar. Özellikle kütüphanelerde, satın alınan REB1100, ebookman ya da PDA (Personal Digital Assistant) türü araçlara kütüphanenin lisanslı e- kitapları yüklenir ve kitap okuma aracı ile beraber ödünç verilir.

• Web erişimli e-kitaplar: Sağlayıcının Web sitesinde yayınladığı ve ücret karşılığı erişilen e-kitaplardır. Bu modelde okuyucu süresiz erişim isterse e- kitabı satın alabilir. Ebrary, Questia, NetLibrary gibi firmalar bireylere ve/veya kütüphanelere bu hizmeti sunmaktadırlar. Kütüphaneler basılı kitaplarda olduğu gibi bu e-kitapları da ödünç verebilmektedirler.İsteğe bağlı

basılan kitaplar (Print-on-demand books) : Kitap içeriklerinin PDF, Postscript, ya da Tiff dosyası olarak depolandığı, yüksek hızlı ve yüksek kaliteli sayısal yazıcılara bağlı bir sistemden istek üzerine tek ya da çok sayıda basılabildiği kitaplardır. 300 sayfalık bir kitap 1 dakikadan az sürede basılabilir ve 5 dakikadan az sürede ise ciltlenerek hazır hale gelir. Kitabın yaşam süresinin daha iyi kontrol altına alınması (örn. kitabın baskıdışı (out- of-print) kalmaması) ve daha yüksek fiyat/fayda oranı sağlanabilmesi yayıncılara avantajlar sağlamaktadır. Replica Books ve Ingram Lightning Source bu sistemi uygulamaktadırlar.124

Elektronik Dergi

Elektronik dergi, genellikle geleneksel yöntemle basılmış derginin elektronik olarak birebir kopyasıdır. Bazı elektronik dergilerin basılı kopyaları yoktur.125

Bir başka tanım ise; “Metin girdisinin bir bilgisayardan dosya transferi ile veya makine ile okunabilir formda ya da diğer transfer mekanizmaları ile doğrudan doğruya gerçekleştirildiği; editörlük işlemlerinin bilgisayar ile gerçekleştirildiği ve okuyuculara elektronik formda ulaştırılan makalelerin bulunduğu dergilerdir.”126

Hülya Dilek Kayaoğlu ise elektronik derginin temel özelliğinin, dağıtılması ve kullanılması olduğunu belirtmektedir. Buna göre elektronik dergilere, İnternet üzerinden elde edilebilen ağlaşmış yayınlara (Networked Publications), e-posta, tartışma listeleri, File Transfer Protocol (ftp), gopher ve World Wide Web (www) gibi çevrimiçi teknolojik araçların yanı sıra CD-ROM gibi çevrimdışı çalışan

124 _{Tuba Akbaytürk, Münevver Tonta, “E-Kitaplar ve Kütüphaneler”,Elektronik Gelişmeler Işığında}

Araştırma Kütüphaneleri Sempozyumu, Bolu, 24-26 Ekim 2002.

125 _{Keenan, age. , s. 94.}

126 _{Linden Sweeney, “The Future of Academic Journals: Considering the Current Situation in}

ortamlar aracılığıyla da erişilebilir. Elektronik dergiler, aynı zamanda bulunduğu ortama göre de belirlenebilir. Bunlar, optik, dijital ve manyetiktir.127

Ann C. Weller 2002 yılında Journal of American Medical Association’da yayınlanan makalesinde elektronik dergi türlerini üç başlık altında değerlendirmektedir. Bu başlıklar:

1. Dergiler sadece elektronik ortamdadır, basılı versiyonu yoktur.

2. Yazılı ve elektronik olanların başlıkları aynıdır. Her iki yayının kendine özgü bir içeriği vardır. Her ikisinin ayrı ISSN’leri vardır.

3. Hem yazılı hem elektronik olarak vardır, aynı başlıkları içerir. Tek bir ISSN’i vardır.128

Elektronik dergi alanının telif hakkı, dağıtım, finansman, hakem görüşü, araştırmanın değerlendirilmesi gibi sorunlarının çözümüne ihtiyaç vardır.129

Erol Olcay’a göre ise “Elektronik dergilerin bazıları yalnızca elektronik versiyona sahiptir. Bazıları ise daha önce basılı olan bir derginin elektronik formu olarak görülmektedir. Bir diğer seçenek de derginin eşzamanlı olarak hem elektronik hem de basılı uyarlaması bulunmasıdır. CD-ROM ortamında olan elektronik dergiler de vardır. ADONIS buna örnek olarak gösterilebilir.”130

“Yeryüzünde hangi elektronik dergilerin var olduğunu gösteren bazı başvuru kaynakları da vardır.”131 İnternet üzerinde elektronik dergilerin listesini veren kaynaklardan bazıları şunlardır:

127 _{Hülya Dilek Kayaoğlu, “Bilimsel İletişim Sürecinde Basılı Dergiden Elektronik Dergiye Geçiş”,}

Aysel Yontar Armağanı, Yay. Haz. Bekir Kemal Ataman, Mesut Yalvaç, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şuberi Yayınları, 2004, s. 50.

128 _{Ann C. Weller, “Qualitative and Quantitative Measures of Indexed Health Sciences Electronic}

Journals”, JAMA, C. 287, no:21, 2002, s.2865.

129 _{Ray Prytherch, Harrold’s Librarians’ Glossary, 8. bs., ABD, Ashgate Pub. Co. ,1995, s.225.} 130 _{Erol Olcay, “Elektronik Bilgi Kaynakları ve Derme Geliştirme Politikaları” III. Türkiye’de}

İnternet Konferansı, (Çevrimiçi) http://inet-tr.org.tr/inetconf3/bildiriler/kutuphan.htm 12 Ağustos 2004.

• Avustralya Elektronik Dergi Listesi Veri Tabanı (2000’den fazla e-dergiyi listelemektedir) 132

• John Labovitz’in e-zine listesi (4000’den fazla e- dergiyi listelemektedir) 133

• New Jour (Electronic Journals & Newsletters) 5000’den fazla e-dergiyi kapsayan yalnızca e-dergilerin başlıklarını listeleyen bir başvurukaynağıdır.134

Türkiye’de elektronik dergilerin 118 tanesi üniversiteler, 38 tanesi devlet kurumları ve 232 tanesi ise vakıf/dernek ve diğer yayıncılar tarafından yayınlanmaktadır. Tam metin makale erişimi olan e-dergilerin sayısı 257, bibliyografik makale künyesi veren e-dergilerin sayısı 77, makale özeti veren dergilerin sayısı 54’tür. Bu 388 elektronik dergiden yalnızca 17’si sadece elektronik ortamda yayınlanmaktadır. Yine 388 derginin 83’ü Türkiye Makaleler Bibliyografyasında indekslenmektedir. 90 dergi ise kendi URL adresine sahiptir.135 Elektronik Magazin (E-zine)

Elektronik magazin, var olan bir basılı magazine göre, grafik olarak modellenmiş ya da basılı örneği olmayan bir çevrimiçi magazine erişim sağlayan web sitesidir.136 Tıp / sağlık alanında yayınlanan bazı elektronik magazinlere örnek olarak şunlar verilebilir. Aylık olarak yayınlanan Alternative Medicine, alternatif tıpla ilgili bir magazindir. ADDitude Amerika Birleşik Devletleri’nin hiperaktivite ve dikkat toplama bozukluğu olanlar için hazırlanmış ilk tüketici yaşam tarzı magazinidir.

132_{“AJOL, The National Library’s database of Australian Electronic Journals”, (Çevrimiçi)}

http://www.nla.gov.au/ajol/about.html 12 Ağustos 2004.

133 _{“John Labovitz's E-Zine-List”, (Çevrimiçi), http://www.e-zine-list.com, 12 Ağustos 2004.} 134 _{“Electronic Journals and Newsletter”, (Çevrimiçi), http://gort.ucsd.edu/newjour/NewJourWel.html}

12, Ağustos, 2004.

135 _{Mehmet Ali Yar, “Türkiye’deki E-Dergiler”, UNAK’03 – Bilgiye Erişimde Değişen Yollar ve II.}

Tıbbi Bilgi Yönetimi ve Teknolojileri Sempozyumu, Başkent Üniversitesi, Ankara, 25-27 Eylül 2003.

İnternet

Pek çok elektronik kaynağa çevrimiçi erişimi sağlayan ortam olan İnternet (ağların ağı) hakkında bilgi vermek, elektronik kaynakların daha iyi anlaşılmasını sağlayabilir.

İnternet’in ortaya çıkışı 1969 yılında Amerikan Savunma Bakanlığı’na bağlı araştırma ve geliştirme koluna dayanmaktadır. İnternet söz konusu Bakanlığın bünyesinde kısa adı ARPA (Advanced Research Projects Agency) olarak bilinen, Gelişmiş Araştırma Projeleri Ajansı tarafından desteklenen bir proje olarak başlamıştır. İlk başlarda ARPA’dan araştırma desteği alan bilim adamlarının birbirleriyle iletişimini sağlamak amacıyla kurulan bu deneme niteliğindeki bilgisayar ağı, daha sonra ARPAnet adını almıştır. 137

ARPAnet ABD’de bulunan üniversitelerin ve araştırma kuruluşlarının bilgisayarlarını bünyesine dahil ederek büyümüş, 1973 yılında Stanford Üniversitesi’nde interworking projesi başlatılmıştır. 1983’te tüm ARPAnet kullanıcıları TCP/IP (İletim Kontrol Protokolü / İnternet Protokolü) olarak bilinen yeni protokole geçiş yapılmıştır.138

1991 yılında ABD’de Ulusal Bilim Vakfı (NSF) İnternet’in ticari amaçlarla kullanılmasını engelleyen tüm kısıtlamaları kaldırmış, böylece iş çevreleri, İnternet’in ticari potansiyelini ve sunduğu olanakları giderek artan biçimde keşfetmeye başlamıştır. 1992’de grafik web tarayıcısı “Mosaic” devreye girince, İnternet’in bir alt kümesi olan World Wide Web’in yıllık büyüme hızı katlanarak artmaya başlamıştır. Tüm dünyayı kapsayan bu Ağ, bir, “yaygın hipermedya sistemi” kurmayı amaçlamaktadır. Bu sistemle, pratikte dünyada aralarında bağlantı bulunan tüm dokümanlar ve dijitalleştirilmiş nesneler bir araya getirilmek istenmiştir. Sadece metinlerden ibaret olan diğer İnternet hizmetlerinin aksine Ağ’ın grafik arayüzü vardır ve gelişmeye devam ettikçe, sadece metinleri değil, ses, video görüntüleri,

137 _{Tan Deniz Sarıhan, Herkes İçin Internet, gen. 2. bs. İstanbul, Sistem Yayıncılık, 1995, s. 6.} 138 _{Filiz Ekingen, “Elektronik Bilgi Kaynakları”, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul,}

canlandırma görüntüler ve üç boyutlu kaynakları da içeren ve giderek zenginleşen bir multimedya ortamı sağlamaktadır.139

İnternet bünyesinde bilgi yayınlayanlara, hedef kitlesine ulaşma imkanı sunmaktadır. Ancak, kullanıcılarına istedikleri bilgiyi düzenli sunma konusunda da problem yaşatmaktadır. Yüksek miktardaki bilginin depolanmasındaki sorun, gerçek hayatta olduğu gibi sanal ortamda da kendini göstermektedir. İnternet her konuda olduğu gibi tıp alanında da bilgi içerir. İnternet, kullanıcısının bilginin doğru veya güvenilir olduğunu sorgulaması ise özellikle tıp alanı söz konusu ise ayrı bir önem teşkil eder.

İngiltere’de yapılan bir ankette, İnternet üzerinde bulunan sağlık alanındaki sitelerden yararlanan kişilerin yarısından fazlasının (%51) sitelerde herhangi bir sorumlu organizasyon adını araştırmadığı saptanmıştır. Yine aynı ankette saptanan bir sonuca göre, en çok ziyaret edilen siteler,%64 ile NHS Direct Online (National Health Service), %25 ile NetDoctor ve %24 ile Yahoo!Health’dir.140

İnternet kullanımına doktorlar açısından bakılacak olursa, doktorların İnternet’i kullanma sebeplerinin sürekli arttığını görürüz. 1990’ların ortalarına kadar doktorlar tarafından en çok kullanılan veri tabanı National Library of Medicine’ın veri tabanı idi. Physicians’ Online kendi kullanıcı hizmetini, Medline’ın doktorlara verdiği makalelerin özlerine ve hakemli literatüre kolay erişim imkanı üzerine kurmuştur. Doktorların İnternet’i bu kadar çok kullanmalarının sebebi bilgiye en çabuk bu yolla ulaşabileceklerini sanmalarındandır. Son beş yılda ilaç satışları ikiye katlanmıştır. Birçok doktor, reprazantlardan (ilaç tanıtım elemanı) yeni bir şey öğrenemeyeceklerini düşünmekte ve İnternet’teki bilgiyi bir alternatif olarak görmektedir.141

139 _{Cynthia Borys, “İnternet: Kütüphaneciler ve Bilgi Profesyonelleri İçin Notlar”, Bilgi Dünyası, C.}

1, no: 1, 2000, s. 161.

140 _{Barrie Gunter, “Health on the Web”, Update, C.2, no:12, 2003, s.50-51.}

141 _{Boca Raton, “New stats on how doctors are using the Web”, Medical Marketing and Media,}