Elektronik Kaynakların Önemi ve Oynadığı Rol

İçinde bulduğumuz çağda hızla gelişen teknoloji kütüphane kaynaklarına yeni türler eklenmesine neden olmuştur. Bilgi üretimindeki artış ona ulaşma konusundaki zorlukları da beraberinde getirmiştir. Ancak, bilgiye ulaşmada araştırmacıyla bilgi arasında köprü vazifesi gören kütüphaneler, üretilen çok miktardaki bilginin düzenlenmesi, tasnif edilmesi, kullanıcının erişebileceği hale getirilmesi için çalışmalarda bulunmuştur. Bu durum tıp alanı için de geçerlidir ve tıp alanında bilgiye ihtiyaç duyan kişiler de bilgiye ulaşmak için kütüphanelerden yararlanmak durumundadırlar. İnsan hayatının söz konusu olduğu bu alanda yapılan çalışmalara ulaşmak, tıp alanında üretilen yüksek miktardaki bilginin düzenlenmesine bağlıdır. Tıp alanında üretilen bilginin taşıyıcısı (yayın/kaynak türü) gittikçe elektronik ortama kaydığından, kütüphaneler de günümüzde elektronik ortamlar aracılığıyla elektronik kaynakların elde edilmesini, düzenlenmesini sağlamaktadırlar. Örneğin, kütüphane katalogları elektronik ortamda taranmakta, üretilen elektronik dergilere elektronik veri tabanları aracılığıyla ulaşılmakta, tıbbi çalışmalar dijital ortamda izlenebilmekte, elektronik kaynaklara renkli görüntü, ses, hareket eklenebilmekte, makaleyi oluştururken kullanılan atıflara tek bir hareketle ulaşılabilmekte, v.b.

Bilgi kaynağı tanımı içerisinde materyal olarak web sitelerinin dahi yer alması elektronik ortamdaki bilginin artık gözardı edilemez hale geldiğinin bir göstergesidir ve bu durum, Dempsey ve Russell’ın (1997) ‘bilgi kaynağı’ üzerine yaptıkları şu tanım ile de tespit edilebilir: Bilgi kaynağı, veri tabanı, web siteleri, doküman deposu merkezleri, çoklu ortam dokümanları ya da kütüphanelerde bulunan koleksiyonlardaki kitaplar, resimler, bibliyografik kayıtlar, dergi makaleleri ya da diğer tür kaynaklardır.142

Elektronik kaynakların, tarih içinde büyüyen ve gelişen rolleri, bize elektronik kaynakların artan önemini göstermektedir. Bu bakımdan elektronik kaynakların tarihsel gelişimi ile ilgili bazı bilgiler vermek yararlı olacaktır.

1970’lerden bu yana basılı veri tabanları üretilmektedir. Cuadra Associate, 1979 yılında veri tabanlarını iki ayrı kategoride toplayıp Directory of Online Databases’ı oluşturmuştur. Bu kategorilerden ilki “Danışma” kategorisidir. Bu veri tabanları kullanıcıyı konu ile ilgili benzer bilgi için ya da tam metne ulaşması için başka bir kaynağa yönlendirirler. Diğer kategori ise “Kaynak” kategorisidir. Bu tip veri tabanları, sayısal bilgi (orijinal anket verileri veya istatistiki bilgiler), metin- sayısal bilgiler (yıllık şirket raporları), tam metin (tam metin gazete makalesi, bir dergi makalesi, teknik bir şartname) ve yerel bir bilgisayarda kullanılabilecek programlar içerirler. Veri tabanlarının ikiye ayrılmış olması içerdiği kaynakların farklılığından ötürüdür. Cuadra Associate kütüphanelerde koleksiyonların danışma kaynakları ve genel koleksiyon şeklinde ayırması gibi veri tabanlarını da ikiye ayırmıştır. “İçeriğinde bilginin kendisini barındıran” veri tabanları ve “bilgiye yönlendiren” veri tabanları. 143

1980’den 1997’ye gelene kadar geçen 17 yıllık kısa sayılabilecek zaman dilimi içerisinde, elektronik bilginin artışında ortamdaki etkisi bulunan veri tabanı, veri tabanı satıcısı ve üreticisi sayısında hızlı bir artış gözlenmiştir. Veri tabanı, veri tabanı üreticileri ve dağıtıcı sayılarındaki büyük artış Gale Directory of Databases’ın 1997 sayısında dile getirilmiştir. (Bkz: Tablo 4)

Yıl

Veri tabanı

Sayısı Üretici Sayısı

Satıcı / Dağıtımcı Sayısı 1980 411 269 71 1985 2.247 1.316 414 1990 3.943 1.950 645 1994 5.307 2.220 812 1997 10.000 3.400 1.800

Tablo 4: 1980-1997 Yılları Arasında Veri Tabanı Sayısı, Üreticileri ve Dağıtımcılarının Sayıları 144

143 _{Large, a.g.e., s.45.} 144 _{Large, a.g.e., s.46.}

Aynı zamanda veri tabanı üreticilerinin bu kadar hızlı artışı yüksek miktarda bilginin düzenlenmesi ihtiyacından kaynaklanmaktadır. Veri tabanları yeni bilgi üretmek isteyen araştırmacıların vazgeçilmez kaynağı olmuştur. Araştırmacılar üretime geçmeden önce veri tabanından yararlanır ve daha sonra kendi ürettiği bilgi yine veri tabanında yer alır ve diğer araştırmacıların kullanımı için hazır hale getirilir. Böylelikle bilgi artışı ve gelişme sağlanır.

Araştırmacılar diğer araştırmalara ulaşmak istediği sürece bir şekilde veri tabanları var olmaya devam edecektir. Sık kullanılan bazı bibliyografik veri tabanları hakkındaki ayrıntılar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu veri tabanları içinde yer alan kayıtlar genellikle eğitimli dizinciler tarafından hazırlanan özetleri, makaleler hakkında bibliyografik ayrıntıları ve konu başlıklarını içermektedirler. Veri tabanlarının içerdiği bilgi miktarına bakılacak olursa, araştırmacıların veri tabanlarına neden bu kadar çok ihtiyaç duydukları da açıkça anlaşılabilecektir.

Aşağıdaki tabloda (Tablo: 5) başlangıç tarihleri 1960-70’li yıllara denk gelen çeşitli içeriklerdeki geniş kapsamlı bazı veri tabanlarının kayıt sayısındaki artış belirtilmiştir. Bu artış o kadar fazladır ki milyonlarla ifade edilmektedir.

Adı Konusu Üreticisi Yaklaşık kayıt sayısı (milyon) Başlangıç Tarihi

ABI/Inform İşletme / yönetim

Uluslararası Mikrofilm

Universitesi 1.3 1971

BIOSIS Biyoloji BIOSIS 10.5 1969

COMPENDEX Mühendislik Mühendislik Bilimleri Inc. 4 1970 EMBASE Tıp Elsevier Bilim Yayıncısı 7 1974 ERIC Eğitim A.B.D Eğitim Ofisi 0.8 1966 INSPEC Fizik, elektronik teknolojisi, bilgisayar Elektrik Mühendisleri Enstitüsü 5 1969 Medline Tıp A.B.D Ulusal Tıp Kütüphanesi 8 1966 PsycInfo Psikoloji Amerikan Psikoloji Derneği 1 1967 Science Citation Index Genel Fen Bilimleri Bilimsel Bilgi Enstitüsü (ISI) 14 1974

Tablo 5: Geniş Kapsamlı Bazı Veri Tabanları145

Veri tabanları bu kadar büyük olunca alt bölümlerin oluşturulması kaçınılmaz olmuştur. Dolayısıyla tarama yaparken zaman aralığının ve konunun alt başlığının kapsam içinde olup olmadığı da önemli olmaktadır.

1990’larda, elektronik yayıncılık ve kullanıcılara makale sağlanması konularında hayli gelişme olmuştur. Birçok yayıncı materyallerini yayınlamak için CD-ROM’ları ve Web’i kullanmıştır. 1994 yılında Britanica Online İnternet üzerinden kullanıma açılmıştır ve böylece kullanıcılar 66.000 ansiklopedi makalesi

içinden, özel tarama başlıklarına göre düzenlenmiş, dünya çapında 5000’den fazla web sitesinden bilgi taraması yapabilmektedir.146

Birçok gazete günümüzde hem elektronik, hem de basılı formatta yayınlanmaktadır. 1990’larda yayınlanan elektronik dergi ve haber listesi sayısında da artış yaşanmıştır. Hachcok et al. (1997) PSLI ve batı eLib projelerinden aldıkları tanımlamalarla İngiltere’de web üzerinden dergi yayıncılığındaki gelişmeleri incelemişlerdir. PSLI (The Pilot Site Licence Initiative) anlaştıkları üniversitelere kataloglarındaki bütün dergi başlıklarının elektronik versiyonlarını sağlayan çeşitli yayıncıları kapsamaktadır, bunlardan ikisi Academis Press (AP) ve Institute of Physics’dir. PSLI modeli başka ülkelerde de kullanılmıştır. Örneğin AP, Ohio eyaletinde bulunan bütün kolej kütüphanelerinde AP dergilerine erişimini sağlayan bir düzenlemeye gidilmiştir. Diğer yayıncılar dergilerine web aracılığıyla doğrudan ulaşım sağlamaktadır. Örneğin Elsevier Science Direct 1,200 STM (Scientific/ Technical/ Medical) dergisine erişim sağlamaktadır. 147

Elektronik yayıncılığın basılı yayıncılığa göre renkli, yüksek kaliteli grafikler, tarama imkanları, çoklu ortam sunumları, diğer alakalı materyallere doğrudan bağlantılar, okuyucuların yorumları gibi elektronik “dumanla göğe yazı yazma”148 (skywriting) gibi ek değerleri vardır. Machoves (1997) yılında, bu elektronik dergilerdeki gelişmelerin bir kısmını daha detaylı olarak tanımlamıştır. Elektronik dergi yayıncılığında önemli gelişmeler, elektronik bilgilendirme kaynaklarını akademik araştırma amacıyla arayan herkesi etkilemiştir. 1990’lardaki daha ileri bir gelişme de, Seçmeli Duyuru Hizmeti, Acil Makale Desteği’nin büyümesidir. Bu tür 30 hizmetin tarifleri 1998 yılında Davies ve Boyle tarafından yapılmıştır. Bu ürünleri yayıncılar, mevcut bilgilendirme sağlayıcıları (ör:ISI) profesyonel cemiyetler (Ör: Kraliyet Kimya Cemiyeti), ulusal organizasyonlar (ör: İngiltere Kütüphane Doküman Sağlama Merkezi), konu tabanlı organizasyonlar (ör: BIOSIS) CD-ROM tam metin

146 _{“Company History”, (Çevrimiçi), http://corporate.britannica.com/library/info/history.html, 15}

Aralık 2004.

147 _{Steve Hitchcock, “Web journals publishing: a UK perspective”,(Çevrimiçi)}

http://journals.ecs.soton.ac.uk/uksg.htm#PSLI, 06 Eylül , 2004

148 _{Yaşar Tonta, “Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler”; (Çevrimiçi),}

üreticileri (ör: UMI ve Ticari Süreli Yayınları Çevrimiçi) ve abonelik acenteleri (ör: Dawsob Sweets) gibi sağlayıcı vasıtasıyla elde edebilirler.149

Bilgilendirme Kalite Yönetimi Merkezi CIQM, 1993 yılında, İngiltere’de, Birleşik Krallık Kütüphanecilik Derneği (UK Library Association) ve Enformasyon Bilimcileri Enstitüsü (Institute of Information Scientists) tarafından veri tabanı kullanıcılarının, veri tabanlarının öğelerinin (tarama yazılımları, veri, dizinleme, dokümantasyon, eğitim) kalitesi hakkındaki problemlerini bildirebilecekleri bir temizlik evi gibi hareket etmesi amacıyla kurulmuştur. CIQM, bilgilendirme endüstrisine geri bildirilen veri tabanı kalitesi konusunda istatistikleri toplamış ve veri tabanı kalite etiketi sistemini oluşturmuştur. CIQM, İnternet kaynaklarının kalite etiketleme uygulamaları için yeni teknikler geliştirmeye devam etmektedir.150

Son yıllara kadar basılı yayınlar, bilgi, düşünce ve insan yaratmalarının en önemli taşıyıcı araçlarından birisiydi. Ancak, son yıllarda elektronik yayıncılık ve onun ürünü olan elektronik yayınlar/kaynaklar, bilgi, düşünce ve insan yaratmalarının taşıyıcı araçları olarak yoğun bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle İnternet’in yaygın kullanımıyla birlikte elektronik olarak arşivlenen, dağıtılan ve erişilebilen yayınların/kaynakların sayısında büyük bir artış olmuştur. Örneğin, 3 Haziran 2004 itibariyle Ulrich veri tabanında dünyada yayınlanmış dergi sayısı 256.791’dir ve bu dergilerin 39.606’sı elektronik olarak çevrimiçi erişilebilen dergilerdir. Elektronik dergilerin sayısı 1991 (27 e-dergi) ile 2004 (39.606 e-dergi) yılları arasında 1.466 kat artış göstermiştir.151

Elektronik kaynakların, tarih içinde büyüyen ve gelişen rolleri ile ilgili olarak yukarıda verilen tarihsel bilgilerden de anlaşılabileceği gibi, elektronik kaynaklar hızla değişmekte ve gelişmektedir. Bu değişim ve gelişiminin gelecekte daha da hızlanarak devam edeceği öngörülebilir.

149 _{Large, a.g.e., s.47.}

150 _{“Centre for Information Quality Management”, (Çevrimiçi), http://www.i-a-}

l.co.uk/ciqm_index.html, 16 Aralık 2004.