2. BÖLÜM: TIP KÜTÜPHANELERİNDE ELEKTRONİK
2.3. Elektronik Kütüphaneler
Kütüphaneler, insanlık tarihinin her döneminde, bilginin toplandığı, korunduğu, organize edilerek kullanıma sunulduğu merkezler olarak karşımıza çıkmaktadır. Değişen dünya ile birlikte gelişen teknoloji bireyleri ve kurumları da etkileyerek değişime zorlamıştır. Bu değişim sürecinde birey, teknoloji ve değişim üçlüsü önemli bir döngü oluşturmaktadır. Bu değişim döngüsünde teknoloji ile birlikte kütüphaneler de yer almışlardır. Değişen koşullara göre kütüphanelerin, kütüphane teknolojilerinin ve buna bağlı olarak kütüphanecilerin de yeniliklere (eğitim, araç/gereçler, teknolojik yenilikler vb.) ayak uydurarak buna uygun biçimde yapılanmaları zorunlu hale gelmiştir. Üretilen bilginin elektronik ve saydam ortama aktarılmasında, bilgisayar teknolojisi kütüphanelere çağ atlatmış ve üretilen bilginin hem basılı olarak, hem de saydam ve dijital ortamda üretilmesi, örgütlenmesi, depolanması ve hizmete sunulmasıyla kütüphaneler bugünün çağdaş enformasyon merkezleri haline dönüşmüşlerdir. Teknolojiye bağlı olarak üretilen, depolanan ve kullanıma sunulan bilginin bilgisayarlara yüklenerek kullanıcılara yakın ve uzak erişimli (İntranet ve İnternet) biçimlerde aktarılmasıyla birlikte “elektronik kütüphanecilik” kavramı kullanılmaya başlamıştır.152
Çağıltay, “İnternet’te yayımlanan bir yazısında eğer İnternet arşivlenebilseydi en büyük elektronik kütüphane İnternet olurdu.” şeklinde bir yorum yapmaktadır.153 Bu yoruma katılmakla birlikte sadece arşivlenme sorunun İnternet’i en büyük kütüphane olma yolundan alıkoyan unsurun olmadığını düşünmekteyim. Günümüzde İnternet ortamında bulunan bilginin Yahoo veya Google gibi belli başlı arama motorları ve dizinler ile ne kadarına ulaşılabilir olduğu ve ulaşılabilen bilginin ne kadar doğru ve güvenilir olduğu ayrı bir tartışma konusudur.
Elektronik kütüphaneciliğin, teknoloji ve insan altyapı desteği sağlandıktan sonra, kütüphane bilgilerinin bilgisayar ortamına aktarılarak kullanıma sunulmasında aşağıda sıralanan unsurlar ön plana çıkmaktadır:
152 Alav, a.g.e.
153 Nergiz Ergil Çağıltay, “En Büyük Elektronik Kütüphane”, (Çevrimiçi),
• Metin, veri ve şekillerin bir arada sayısal veriye dönüştürülebilmesi ve bu veriye iletişim teknolojisiyle erişilebilmesi,
• Kütüphanelerde bilginin elektronik sistemler dahilinde ağ’laşması böylece kütüphanenin fiziksel yönünün (örneğin, mekan ve zaman sınırlarının) önemini yitirmesi,
• Bilginin yönetiminde ve işlenmesinde yapay zeka/uzman sistemlerinin kullanılması,
• Bibliyografik veri tabanlarına erişimde evrensel protokollerin standartlaştırılması,
• Basılı biçimdeki bilginin (kitap, dergi, tez vb.) yerini yüksek kapasiteli bilgisayarlara yerleştirilmiş elektronik veri tabanlarının alması,
• Etkileşimli (saydam) optik malzemelerin kullanılması (CD, CD- ROM, VCD, DVD vb.),
• Bilgiye erişimde, depolanmasında ve işlenmesinde süper mikro bilgisayarların ve optik disk (DVD, VCD, CD, Data kartuş, Re-writer CD, Optik kartuş vb.) lazer disk ve teknolojisinin kullanılması.154
Yukarıdaki unsurlar kullanıcının bilgiye erişimini kolaylaştırmaktadır. Aşağıda sıralanan unsurların ise elektronik kütüphaneciliği etkin ve çekici kıldığı söylenebilir. Bunlar:
• Gelişmiş teknoloji (bilgisayar teknolojisi),
• Kitapların bibliyografik künyelerinin MARC (makine ile okunabilir kataloglama) formatında bilgisayara aktarılması ve erişiminin sağlanması,
• Bazı kitapların tamamının farklı formatlarda (PDF, DOC, HTML, PHP vb.) bilgisayara aktarılması (e-kitap) ve erişiminin sağlanması, • Tezlerin (lisans, yüksek lisans ve doktora) bibliyografik künyelerinin
ve tezin tamamının PDF ve farklı formatlarda bilgisayara aktarılması (tez bankası) ve erişiminin sağlanması,
• Süreli yayınların elektronik formata dönüşmeleri ve erişimlerinin özet veya tam metin olarak sağlanması,
• Danışma kaynaklarının (ansiklopedi, bibliyografya, dizin, sözlük, yıllık, rehber, almanak vb.) basılı formattan dijital formata dönüştürülmesi çevrimiçi veya çevrimdışı (CD-ROM, VCD, DVD vb.), erişiminin sağlanması,
• Gazetelerin basılı formatlarının yanı sıra dijital ortama taşınmasıyla elektronik ortamda kullanıcıların erişimine sunulması,
• Güçlü ve çekici İnternet web sayfalarının varolması ve birçok elektronik kaynağa erişime izin vermesi, kütüphaneleri klasik anlamdaki boyutundan çıkararak elektronik ortamdaki boyuta taşımıştır.155
Bu bağlamda elektronik kütüphaneleri ve dolayısıyla elektronik tıp kütüphanelerini doğrudan ilgilendiren, “elektronik yayıncılık”, “elektronik
koleksiyon” ve “elektronik danışma hizmeti” kavramlarının açıklanması yararlı olacaktır.
Elektronik Yayıncılık
Elektronik yayıncılık, kitapların, süreli yayınların, (e-dergi, e-zine vb...) bibliyografik veri tabanlarının ve diğer bilgi kaynaklarının ev içi kullanıcılar, aboneler ve/veya yayın başına ücret ödeyen kullanıcılar için, genellikle CD-ROM, İnternet (çevrimiçi) gibi dijital ortamlarda olan yayıncılık şeklidir.156
Bir diğer tanıma göre elektronik yayıncılık, “Belgelerin” elektronik ortamlar ve/veya ağlar aracılığıyla dağıtımı, arşivlenmesi ve bu belgelere erişilmesidir.157
Elektronik Koleksiyon
Elektronik koleksiyon, duvarsız kütüphanelerin temel unsurudur. Melez kütüphane şeklinde tanımlanan, hem elektronik kaynakları hem de basılı kaynakları koleksiyonunda bulunduran kütüphanelerde de elektronik koleksiyon bulunur. Elektronik koleksiyon kapsamına dijital formattaki kütüphane materyalleri girmektedir. Bu materyalleri şu şekilde sıralayabiliriz;
e-zines (elektronik magazinler), elektronik dergiler,
elektronik kitaplar, elektronik bültenler,
elektronik danışma kaynakları,
bibliyografik ve tam metin erişimli elektronik veri tabanları, elektronik ses ve görüntü (hareketli ve durağan) kayıtları, ve diğer web tabanlı kaynaklar.
156 Keenan, a.g.e. , s. 94-95 . 157 Yar, a.g.e.
Elektronik Danışma Hizmeti
Elektronik danışma hizmetleri, elektronik kaynaklar üzerinde (örneğin, bibliyografik veya tam metin veri tabanlarından vb.) arama yapılarak kullanıcıya bilgi vermeye yönelik hizmetlerdir. Bu hizmetler günümüzde elektronik ortamda, İnternet üzerinden genellikle elektronik posta, chat ya da web tabanlı başvuru formları aracılığıyla talep edilen bilgilerin kütüphane tarafından yine elektronik ortamda karşılandığı hizmetlerdir. Örneğin ‘Ask A Reference’ gibi çeşitli programlar bu amaçla elektronik kütüphanelerde kullanılmaktadır. Aynı zamanda Amerikan Kongre Kütüphanesi’nin öncülüğüyle başlatılan QuestionPoint diye bilinen bir sistem ile, danışma/bilgi hizmeti veren görevliler, cevaplayamadıkları soruları sisteme yönlendirmekte ve sorunun cevabını sisteme üye başka görevlilerin (başka ülkelerde olabilir) bulmasını ve sonucun ya doğrudan kullanıcıya veya kendilerine gönderilmesini sağlamaktadırlar. Böylece, danışma sorularının cevaplandırılması konusunda, dünya çapında bir işbirliği sistemi yaratılmaktadır.158
Bu hizmet Türkiye’deki bazı kütüphaneler tarafından da uygulanmaktadır. Kullanıcı İnternet üzerinden sorusunu kütüphaneciye e-posta ya da çevrimiçi olarak sormakta ve soru, ilgili danışman kütüphaneci tarafından elektronik ortamda cevaplandırılmakta veya cevaplandırılabileceği yere yönlendirmektedir.