Tımar Kethüdâsı

Beylerbeyilik divanının en önemli görevlilerinden birisi sayılan Tımar kethüdâsı, eyaletlerde zeâmet dağıtımını düzenlemekle yetkilidir.316

Tımışvar‘da tespit edebildiğimiz tımar kethüdaları; 1555-1556 yılında Mustafa Bey317 , 1567 yılında Ferid Bey318

ve 18 Şubat 1580-1583 yılları arasında Mahmud Bey³¹⁹‘dir.

304

BOA, TT., 552. Muharrem Bey 102.797 akçe has tasarruf etmektedir.

305 BOA, TT., 674. Ali Bey 102.767 akçe has tasarruf etmektedir.

306 Kütükoğlu, ‗‗Defterdar‘‘, 9: 96. Abdulkadir Özcan, ‗‗Fatih‘in Teşkilat Kanunnamesi ve Nizam-ı alem için Kardeş Katli meselesi‘‘, Tarih Dergisi 33 (1982), 38. Tımışvar‘da tahriri yapılan yerlerin tevzinin Tımışvar Tımar Defterdârı tarafından yapılması. Bkz. 7 Numaralı Mühimme Defteri, 473-474.

307 BOA, MD., 1. 249/1524.

308 BOA, TT., 298. Mehmed Çelebi 50.575 akçe zeamete sahiptir.

309

BOA, MAD., 563. 65. Mezid Bey 60.674 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

310 BOA, MD., 25. 31/322.

311 BOA, TT., 552. Ferhad Bey 51.519 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

312 BOA, KK.d., 225. 344. Ruus kayıtlarında Ali Ağa‘nın zeamet miktarı yer almamaktadır.

313

BOA, TT., 674. Mehmed Bey Tımar Defterdarlığına 6 muharrem 986 senesinde tayin edilmiştir. Bkz. BOA, A.RSK., 1461. 254. Mehmed Bey 51.519 akçe zeamet tasarruf etmektedi.

314 BOA, DFE. RZ.d. 2131. 3.İbrahim kethüdâ 66.534 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

315 BOA, MD., 25. 24/346.

316

78

3.1.7. TımıĢvar’da Kadı ve Adalet Mekanizmasının ĠĢleyiĢi

İnsanlar arasında meydana gelen anlaşmazlıkları şer‘i hükümlere göre karara bağlamak amacıyla padişah veya onun yetkili kıldığı şahıslar tarafından tayin edilen görevlilere kadı denmektedir. Kadı, hakim veya hakim‘üş-şer manalarınıda ifade etmektedir.320 Osmanlı Devleti‘nde kuruluşundan itibaren fethedilen bölgelere hukuku temsilen bir kadı atanmakta idi.321

Kadılar burada şer‘i ve hukuki hükümlerin uygulanmasını sağlanmakla birlikte, merkezden gönderilen emirleri yerine getirilmesinden de sorumluydu.³²² Dolayısıyla kadılık hem hukuki hem de idari bir memuriyet olarak yürütülmekteydi.323

Tımışvar Sancağı‘na ait şer‘iye sicilleri, en eski, 17.yüzyılın ortalarına kadar uzandığından, bu bölgedeki kadılar ve mahkeme faaliyetleri hakkında birinci derecede kaynaklardan bilgi edinme imkânımız yoktur.324 Mühimme kayıtlarından çıkarabildiğimiz kadarıyla Tımışvar bölgesinde kadılar sefer esnasında ordunun geçeceği yol, köprü, çeşmelerin tamiri, erzak temininin sağlanması325

, kalenin savunma nizamının gözetilmesi, beylerbeyi, sancakbeyi, zeamet ve tımar sahiplerinin suiistimallerinin önlenmesi326

görevleri arasındadır. Şehrin kalesinin muhafazasını sağlayan kale dizdarları da kadıya karşı sorumludur.327

317 BOA, MD., 1. 174/995. Mustafa Bey 60.764 akçe zeamet tasarruf etmektedir. Bkz. BOA, TT., 298.

318

BOA, MAD., 563. 65. Ferid Bey 60.764 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

319 BOA, KK., 236. 333. 1582-1583 yılları arasında Mahmud Bey 64.850 akçe zeamet tasarruf etmektedir. Bkz. BOA, TT., 674.

320 Halil Cin-Ahmed Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, (İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011), 267.

321

Fahrettin Atar, ‗‗Kadı‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24: 69.

322 Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, 124.

323 İlber Ortaylı, ‗‗Kadı‘‘(Osmanlı Devleti‘nde Kadı), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24: 72. Osmanlı reayasından bir zimmi kadının nikâhlandıktan sonra bir başkasına satılması hakkında Tımışvar Kadısının araştırma yapması hakkında. bkz. BOA, MD., 6, hüküm 1441, Tımışvar Sancağı‘nda Havas-ı Hümayun reayasından halkın Erdel tarafına gittiği ve bunun sebebinin araştırılması hakkında hüküm bkz. BOA, MD., 48. 282/817. Tımışvar‘a tâbi olan sancaklarda hariç gelen reayanın sonradan mâmur ettiği yerlerde sınır tartışmaları meydana geldiği. Tımışvar Kadısının konuyu araştırarak sınır anlaşmazlıklarını ortadan kaldırması hakkında Bkz. 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976 / 1567–1569), 519-520.

324 1652/1653 yılı Tımışvar Şer‘iye sicilinin değerlendirmesi için bkz: Ömer Bıyık, ‗‗1652-53 Tarihli Şer‘iye Sicili'ne Göre Temeşvar‘‘. Karadeniz Araştırmaları Dergisi 45 (2015): 233-251.

325 Ortaylı, ‗‗Kadı‘‘, 24: 72.

326 Ortaylı, ‗‗Kadı‘‘, 24:72. Tımışvar'da ve Çanad Sancağı‘nda nehirlerinin üzerinde kurulan değirmenlerin nehrin su seviyesinin yükselmesinden dolayı reaya ait arazilerin su altında kaldığı, Çanad kadısı taraflarından bildirilmekle söz konusu değirmenlerin kaldırılması hakkında. bkz. BOA, MD., 35. 97/240. Beylerbeyi, sancakbeyi, zuama ve tımar sahiplerinin reayadan bir vukuyye yağ ve her köyden pastırmalık öküz almaları üzerine bunun yasaklanması hakkında Tımışvar kadısına gönderilen H. 4 Ramazan 987/M. 25 Ekim 1579 tarihli hüküm BOA, MD. 40. 221/521. Lipova Kalesinde duvar dibine evlerin yapılmaması hakkında hüküm BOA, MD., 55. 27/53. Tımışvar Tımar hazinedarı Hasan‘ın

79

Kadıların mahkeme harçları dışında gelirlerinin olmaması, onların görevlerini kötüye kullanma ve reayaya karşı suç işlemelerine neden olmuştur. Eldeki hükümlerde Tımışvar‘da kadıların yaptığı suiistimaller, çoğunlukla halktan fazla para ya da vergi istemek, rüşvet almak gibi yetkilerini kötüye kullanmak şeklindedir. Merkeze iletilen şikayet üzerine kadı ve naiblerin sicilden 7 akçe ve hüccetten 25 akçeden fazla para almamalarına dair uyarılmışlardır.³²⁸ Kadıların mali yetkilerini kötüye kullandığını gösteren bir diğer belge de kadı ve naiblerin mahkemeye başvuranlardan fazla para talep etmeleri üzerine bunun yasaklanması istenmiştir.329

Ehl‘i şer taifesinin bu kez birlikte adli yetkilerini kötüye kullanarak bir başka suiistimalde hem kadı hem naib yer almıştır. H. 16 Rabiulahir 982/M. 5 Ağustos 1574 tarihinde Tımışvar kadısına gönderilen hükümde Tımışvar defterdârı Hüsrev‘in şikayeti üzerine kadı ve naiplerin reayaya kötü davrandığı, terekeden fazla istediklerini, defterdarın malla ilgili gönderdiği mühürlü tezkereyi ‗‗hükm-i şerif lazımdır’’diyerek itibar etmediklerini, Tımışvar kasabasında ev, dükkan ve bahçe sahiplerinden tapu resmi vermeden miri araziden yerler aldıkları şikayeti üzerine kadıların azilleri ve naiblerin küreğe konulmaları istenmiştir.330

Kadının kazası dâhilinde ilmiye mensubu görevlilerin tayin, azil ve devlet gelirlerinden ödenek almaları hususunda yetkileri vardı.331

Bunlardan başka avarız vergilerinin toplanması ve bunların merkeze iletilmesi kadının görevleri arasındadır.332

3.1.8. Alaybeyi (Miralay)

Beylerbeyilik divanının diğer üyeleri arasında alaybeyleri (miralay) yer almaktadır. Alaybeyleri sancakbeyleri ile sefere katılarak, askeri konularda sancakbeyine veya

halktan fazla para alması üzerine Tımışvar kadısına yazılan H.15 Zilkade 985/M. 24 Ocak 1578 tarihli hüküm BOA, MD., 33, 243/496.

327 Ortaylı, ‗‗Kadı‘‘, 24: 72. Pankota Kadısının kale yapımı konusunda civar halkının müracaat ettiği ve palanganın gerekli olup olmadığı konusunda arz göndermesi. Bkz. BOA, MD. 48, hkm. 609., Lipova kalesinde kale duvarlarının yakınında evler yapıldığı, kadı tarafından keşif yapılarak kaleye zararı tahakkuk edenlere mani olunması. Bkz. BOA, MD. 55, hkm. 53.

328 BOA, MD., 40. 221/521

329 BOA, MD., 40. 221/523.

330 BOA, MD., 26. 122/349.

331

Ergenç, XVI.Yüzyılda Ankara ve Konya, 113. Tımışvar Kadısına gönderilen hükümde Topcu Baba Zaviyesi zaviyedarı Selim Dede vefat eylediğinden vazifesinin Ahmed Dede'ye verilmesi hakkında bkz. BOA, C.EV.evkaf., 513. 25924.

332 Tımışvar muhafızlarının masraflarının bedel-i Nüzül ve avarız masraflarından ödenmesi hakkında kadıya yazılan hüküm. Bkz. BOA, İE.ML., 117. 11062.

80

beylerbeyine karşı sorumludur.333

Beylerbeyi aracılığı ile de sipahiye tımar ve terakki verilmesi teklifinde bulunabilir.³³⁴ Alaybeyleri genellikle zaimler arasından seçilirdi.³³⁵ Vazifelerini yerine getirmedikleri taktirde görevlerinden azledilmekteydi. Örneğin Tımışvar beylerbeyisi Davud Paşa‘nın isteği üzerine vazifesini yerine getirmeyen Mehmed‘in azledilmesini istemiştir.336

Tımışvar‘da alaybeyleri umumiyetle 20.000 akçe ile 40.000 akça arasında değişen zeamete mutasarrıftı.

Tımışvar‘da 1555-1556 yıllarında Ferhad Bey337

, 1572-73 yılında Mehmed Ağa³³⁸, 1579 yılında İsa339, 1581 yılında Zaim Mehmed340

, 1582-1583‘de Yakub Bey bu göreve getirilmiştir. Kendisi 23.000 akçe zeamet tasarruf etmekte idi341

. 3.1.9. Kethüdâ

Kethüdâ tabiri, Osmanlı devlet teşkilatında XV. yüzyıldan itibaren bazı devlet görevlilerinin işlerini yürüten yardımcı anlamında kullanılmıştır. Osmanlı Devleti‘nde sadrazamdan başlayarak en alt seviyedeki mülki ve askeri erkândan pek çok görevlinin ‗‗kethüdâ‘‘ unvanı taşıyan yardımcıları bulunmaktadır.342

Tımışvar‘da tespit ettiğimiz kethüdâlar; 1554 yılında Mustafa343

, 1555-56 yıllarında Kasım ve Behram Beylerdir.344

1582-1583 yıllarında üç adet kethüdâ tespit edilmiştir. Bali Bey 22.000 akçe, Muharrem Bey 42.662 akçe, Seyid Bey 21.000 akçe zeamete sahiptir.³⁴⁵

333 Alaybeylerinin Tımışvar beylerbeyi ile birlikte sefere hizmet etmesi hakkında hüküm bkz. BOA, MD., 9, 96/245. Diğer bir örnek BOA, MD., 23. 237/518.

334

Göyünç, ‗‗Osmanlı Devletinde Taşra Teşkilatı (Tanzimata Kadar)‘‘, 6: 79.

335 David, 16.yüzyılda Simontornya Sancağı, 34.

336 BOA, MD., 45. 97/1142. Tımışvar alaybeyi Mehmed‘in yerine Modava Sancağında zeamet tasarruf eden Sinan Bey getirilmiştir. Bkz. Aynı hüküm.

337 BOA, TT., 298. Ferhad Bey 40.437 akçe zeamet almaktadır.

338 BOA, TT., 552. Mehmed Ağa 35.697 akçe zeamet mutasarrıf etmektedir.

339 BOA, MD. 37. 221/3756

340

Davud Paşanın arzı üzerine vazifesini yerine getirmeyen Sinan‘ın yerine kardeşi Zaim Mehmed‘e alaybeyilik tevcih edilmiştir. bkz. BOA, MD., 45. 91/1080.

341 BOA, TT., 674.

342 Mehmet Canatar, ‗‗Kethüdâ‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2002), 25: 332.

343 BOA, MD., 1. 174/995.

344 BOA, TT., 298. 25. Zeâmet-i Behram Kethüdâ-i Kasım Paşa‘‘şeklindedir. Behram 20.230 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

345

81

3.1.10. Ağa

Osmanlı Devlet teşkilatının genişlemesi sonucunda ağa, askeri teşkilatta en çok kullanılan unvan haline gelmiştir. Eyaletlerdeki beylerbeyi ve sancakbeylerinden sonra askeri teşkilatta bütün amirlerin bu unvanı taşıdığı görülür.346

1555-1556 yıllarında Tımar-İcmal Defteri‘nde Tımışvar Sancağı‘nda 5 adet³⁴⁷, 1573-1574 yıllarında 2 adet ve 1582-1583 yıllarında tek bir ağa kaydı bulunmaktadır. ³⁴⁸ Ağaların zeâmet miktarı 20.315 akçe ile 29.959 akçe arasındadır.349

3.1.11. Kâtip

Beylerbeyi divanı içerisinde önemli bir sınıf, kâtiplerdir. Beylerbeyi divanında çalışan kâtipler, eyalet içerisinde ve merkezle olan yazışmaları yürütmekteydi.350

Tımışvar‘da 1555-1556 yılında 1 adet351

, 1573-1574 yılında 3 adet³⁵² ve 1582-1583 yılında 2 adet kâtip bulunmaktadır.353

3.1.12. Diğer Görevliler

Osmanlı Devleti‘nde hem sancaktar hem de mehterhâne bölüklerinin amirine mîr-i âlem denilirdi.³⁵⁴ Elçi kabulü, sancaklarının muhafazası ve taşınması mîr-i âlemin sorumluluğundaydı.355

Tımışvar Sancağı‘nda 1555-56 yılında Mehmed Bey³⁵⁶, 1571 yılında Zaim Hasan357

mîr-i âlem kaydı vardır.

346

Faruk Sümer, ‗‗Ağa‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 1988), 1: 452.

347 ‗‗Zeâmet Veli Ağa 20.264, Zeâmet Ramazan Ağa 20.325, Zeâmet Kenan Ağa 20.270, Zeâmet Kaytas Ağa 20.262, Zeâmet Mustafa Ağa 20.278‘‘ bkz. BOA, TT., 298. 20-22.

348

BOA, TT., 674. 19. 1582-1583 yılları arasında Gazi Ağa 21.234 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

349 ‗‗Zeâmet Sinan Ağa, Zeâmet Harem Ağa‘‘bkz. BOA, TT., 552. 22.

350 Erhan Afyoncu-Recep Ahıskalı, ‗‗Kâtip (Osmanlı Dönemi)‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2002), 25: 53.

351

Hüseyin Kâtib 8.200 akçe tımar tasarruf etmektedir. BOA, TT., 298. 3.

352‗‘Tımar-ı Mehmed Kâtip 6.837, Tımar-ı (diğer) Mehmed Kâtip 6.885, Tımar-ı Pervane Kâtip 8.061‘‘Bkz. BOA, TT., 552. 46-47.

353 ‗‗Tımar-ı Pervane Kâtib 8.061, Tımar-ı Ahmed Kâtib 10.000‘‘. BOA, TT., 674. 58.

354

Erhan Afyoncu, ‗‗Mîr-i Alem (Osmanlılarda)‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30: 124.

355 Afyoncu, ‗‗Mîr-i Alem (Osmanlılarda)‘‘,125.

356 BOA, TT., 298. 18. Mehmed Bey 44.170 akçe zeamet tasarruf etmektedir.

357

82

Macaristan, nehirler bakımından zengin bir coğrafyada yer almaktadır.³⁵⁸ Osmanlı Devleti‘nde nehirlerin güvenliği kapıdanlar tarafından sağlanırdı. İcmal defterlerinde ‗’Kapudan-ı Nehr-i Tisa’’ şeklinde kaydedilen Tisa Nehri Kaptanlığı‘nı 1555-1556 yılında 23.318 akçe dirliğe sahip olan Ali Bey yürütmekte idi.359

Daha sonraki icmal defterlerinde bu göreve kayıtlı dirlik sahibi kimsenin adı geçmemektedir.

Düşman hakkında bilgi edinmek amacıyla ordu hizmetinde bulunanlara kılavuz denir.360 Bataklıklarla kaplı ve geniş ormanlık arazilere sahip Macaristan‘da, bölgede bilgi sahibi olmaksızın askeri teşebbüslere girişmek imkânsızdır.361

Tımar-İcmal Defterleri‘nde 1555-56 yılında kılavuz kaydı vardır. Bu kayda göre Tımışvar Sancağı‘nda Dimitri Kılavuz veled-i Cirlençik(?) 20.100 akçe zeamet tasarruf ettiği anlaşılmaktadır.362

Belgede XVI. yüzyılda Osmanlı hakimiyetinde Tımışvar Sancağı (sayfa 100-105)