Mîr-i mîran Hasları

1555/56 yılı Tımar-İcmal Defteri‘mizi incelediğimizde sancak genelinde padişah hassından başka eyaletin yönetici olan beylerbeyi hassı bulunmaktadır.

Tablo 3.4.‘te 1555/56 yılına ait tımar-icmal defterinde yer alan mîr-i mîran hassı listelenmiştir.

Tablo 23:

1555/56 Yılında Mirmiran Hassı

Bulunduğu yer Gelir nevi Hasıl

Tımışvar Niyâbet ve bad-ı hevâ, 1 varoş, 18 köy ve 9 mezraa 173.034 Nahiye-i İktar 1 varoş, 7 köy 50.994 Nahiye-i Tirgovişta 1 varoş ve 9 köy 34.861 Nahiye-i Şemlik Nefs-i Şemlik, 6 köy ve 3 mezraa 43.511 Nahiye-i Boğca 7 köy 54.202 Nahiye-i Çakova 11 köy ve 3 mezraa 51.989 Nahiye-i Marcina Varoş-ı Marcina, 14 köy 74.188 Nahiye-i Facet 13 köy 55.324 Nahiye-i Bozovar 7 köy 20.070 Nahiye-i Bozar Varoş-ı Bozar ve 5 köy 31.729 Nahiye-i Fırdına 11 köy 40.692 Nahiye-i Felnak Varoş-ı Felnak, 9 köy ve 6 mezraa 85.861 Diğer Resm-i berevât, nısf niyabet-i timarhâ-yı sipahiyan ve

mustanfızan-ı liva-i paşa

35.000

Toplam 780.966⁵⁰²

1555/56 tarihli İcmal defterine göre mîr-i mîran haslarının yekûnü 780.966 akçedir. Tablodaki gelir türleri içerisinde varoşlar, köyler ve mezraalar dışında, başka gelir kaynaklarının varlığı da dikkat çekmektedir. Bunlar sancak dahilindeki muhtelif gelir kaynaklarıdır ki, bunların içinde niyâbet, bad-ı hevâ, resm-i berevât hasılı bulunmaktadır.

Çalıştığımız defterde mîr-i mîran hassının kime dirlik olarak verildiği ile ilgili bir kayıt yoktur. 1552 yılında beylerbeyi olan Gazi Kasım Paşa Aralık 1555 yılına kadar bu görevde kalmıştır, halefi olarak 1557 yılına kadar bu görevi Güzelce Rüstem Paşa yürütmüştür. Muhtemelen bu defter hazırlanırken Kasım Paşa‘nın yerine kimin geçeceği belli olmadığından bu kısım boş bırakılmıştır.

502

105

Tablo 24:

1573/74 Yılında Mirmiran Hassı

Bulunduğu yer Gelir nevi Hasıl

Tımışvar Varoş-ı Tımışvar, 12 köy ve 10 mezraa 197.925 Nahiye-i Felnak Varoş-ı Felnak, 10 köy ve 4 mezraa 94.157 Nahiye-i Şemlik 9 köy ve 2 mezraa 102.152 Nahiye-i Çakova Varoş-ı Çakova, 1 manastır, 3 köy ve 2 mezraa 34.505 Nahiye-i Boğca Varoş-ı Kıroşova, 4 köy ve 2 mezraa 57.420 Nahiye-i Marcina Varoş-ı Marcina ve 10 köy 64.292 Nahiye-i İktar Varoş-ı İktar, 6 köy ve 2 mezraa 45.380 Nahiye-i Facet Varoş-ı Facet ve 6 köy 35.782 Nahiye-i Tırgovişta Varoş-ı Tirgovişta, 5 köy ve 2 mezraa 39.315 Nahiye-i Fırdına 10 köy 29.717 Nahiye-i Kıroşova liva-i

Modova

3 köy ve 1 mezraa 7.997 Nahiye-i Cerenya liva-i Göle 5 köy ve 2 mezraa 36.608 Diğer Resm-i berevât ve bad-ı hevâ 55.000

Toplam 800.250⁵⁰³

1573/74 tarihli Tımışvar Sancağı‘na ait Tımar-İcmal Defteri‘nde beylerbeyi hasları Cafer Paşa‘ya ait olup, yekûnü 800.250 akçedir. Bu meblağ: sancağa bağlı 11 nahiye ve sancak dışında yer alan Göle ve Modava Sancakları‘nda yer alan köy ve mezraalardan tahsil edilmiştir. Sancak içerisinde yer alan 16 nahiyeden 11‘inde mîr-i mîran hassına kaynak ayrılmıştır. Beylerbeyine ait dirliklerin sancak içerisinde farklı bölgelerden paylar verilmesi, böylelikle beylerbeyinin bu bölgeleri gezmesi sağlanmakla buraların denetim altında tutulmasını amaçlanmaktadır.

Tablo 25:

1582/83 Yılında Mirmiran Hassı

Bulunduğu yer Gelir nevi Hasıl

Nahiye-i Tımışvar Varoş-ı Tımışvar, 10 köy ve 7 mezraa 185.499 Nahiye-i Felnak Varoş-ı Felnak, 8 köy ve 4 mezraa 79.937 Nahiye-i Çakova Varoş-ı Çakova, 1 manastır, 3 köy ve 2 mezraa 34.235 Nahiye-i Şemlik 9 köy ve 1 mezraa 101.343 Nahiye-i Pançova 2 köy 23.060 Nahiye-i İktar Varoş-ı İktar, 7 köy ve 2 mezraa 51.180 Nahiye-i Tırgovişta Varoş-ı Tirgovişta, 7 köy ve 1 mezraa 40.060 Nahiye-i Boğca Varoş-ı Kırasova, 5 köy ve 5 mezraa 60.920 Nahiye-i Marcina Varoş-ı Marcina ve 7 köy 57.672 Nahiye-i Facet Varoş-ı Facet ve 6 köy 35.785 Nahiye-i Fırdına 9 köy 29.367 Nahiye-i Cerenya liva-i Göle 1 köy ve 2 mezraa 21.807 Nahiye-i Arad liva-i Göle 2 köy ve 1 mezraa 13.345 Diğer 2 köy, resm-i berevât ve bad-ı hevâ 72.642

Toplam 806.795⁵⁰⁴

503 BOA, TT., 552. 11-15.

106

1582/83 tarihli İcmal Defteri‘nde Beylerbeyi hasları Davud Paşa‘ya ait olup, yekûnü 806.795 akçeyi bulmaktadır. Bunu Tımışvar Sancağı‘na bağlı kasaba ve şehirler ile beylerbeyi hassına bağlı mezraa ve köylerden temin etmektedir. Eyalete bağlı Göle Sancağı‘nda da 3 adet köy ve 3 adet mezraa beylerbeyi hassına dâhil edilmiştir. En fazla gelir Tımışvar şehri ve ona bağlı köy ve mezraalardan sağlanmaktadır. En az gelir ise, Göle Sancağı‘na tabi Arad Nahiyesi‘nden sağlanan 13.345 akçelik gelirdir.

Beylerbeyilerin gelirlerini incelediğimizde Fatih Kanunnamesi‘nde ‘‘beglerbegiler dahi on kerre yüzbin on iki kerre yüz bine dahi varsun. Ekalli sekizkere yüz bin ile olsun’’ şeklinde tarih edilmiştir. Yani 800.000-1.200.000 akçe arasında has tayin edilmiştir.505

Tımışvar Eyaleti‘nde görev yapan beylerbeylerinin has miktarlarını incelediğimizde; 1555-1556 senesinde 780.966 akçe has ayrılmıştır.⁵⁰⁶ 1568-69 yılında görev yapan Cafer Paşa 800.250 akçe has tasarruf etmektedir.507

1582-83 yılına ait Tımar-İcmal Defteri‘nde Davud Paşa 806.795 akçe dirliğe sahiptir.⁵⁰⁸ Beylerbeylerinin aldıkları has miktarı incelediğimizde Fatih Kanunnamesi‘nde belirtilen alt miktara yakın bir dirlik miktarına sahip oldukları tespit edilmiştir.

3.6.3. Zeametler

Gelir yekûnu 20.000 ile 100.000 akçe arasında dirliğe verilen zeamet sancak içerisinde oldukça önemli bir orana sahiptir.

Tablo 3.7.‘de 1555/56 yılına ait Tımar-İcmal Defteri‘nde yer alan zeametler listelenmiştir.

Tablo 26:

1555/56 Yılında Zeametler

ZEÂMETLER MĠKTARI

1 Zeâmet be-nâm Mustafa Kethüda-i Defter-i Vilâyet-i Tımışvar 60.764 2 Zeâmet be-nâm Mehmed Çelebi defterdâr-ı tımârhâ-i Vilâyet-i Tımışvar 50.575 3 Zeâmet be-nâm Mehmed mîr-i alem-i Eyalet-i Tımışvar 44.170 4 Zeâmet be-nâm Ferhad Mîr-alay-ı Liva-i Paşa 40.437 5 Zeâmet be-nâm Mika Voyvoda 25.000 6 Zeâmet be-nâm Ali Kapudân-ı Nehr-i Tisa 23.318 7 Zeâmet be-nâm Bali Emin Defter-i Eyalet-i Tımışvar 21.350 8 Zeâmet be-nâm Veli Ağa 20.264

505 Özcan, ‗‗Fatih‘in Teşkilat Kanunnamesi ve Nizam-ı alem için Kardeş Katli Meselesi‘‘, 47.

506

BOA, TT., 298. 7-16. 298 numaralı tımar-icmal defterinde beylerbeyi haslarının kime ait olduğu hakkında bir kayıt yoktur.

507 BOA, MAD., 563. 60. 1578-1578 Tarihli icmal defterinde Cafer Paşa‘ya aynı miktarda dirlik yazılmıştır. Bkz. BOA, TT., 552., 11-15.

508

107

9 Zeâmet be-nâm Ramazan Ağa 20.325 10 Zeâmet be-nâm Kenan Ağa 20.270 11 Zeâmet be-nâm Kaytas Ağa 20.262 12 Zeâmet be-nâm Mustafa Ağa 20.278 13 Zeâmet be-nâm Mustafa Voyvoda 20.150 14 Zeâmet be-nâm Ali-i Silahdar 20.000 15 Zeâmet be-nâm Ali 20.300 16 Zeâmet be-nâm Dimitri Kulağuz veled_i Cirlerçik 20.100 17 Zeâmet be-nâm Himmet Kethüda_i Kasım Paşa 20.230 18 Zeâmet be-nâm Veli nâzır-ı emvâl-ı sâbık vilâyet-i Tımışvar 61.100

Yekün 528.893⁵⁰⁹

1555/56 tarihli İcmal Defteri‘nde 18 zâim kaydedilmiştir. Bunların toplamı 528.893 akçedir. Zaimler içerisinde en fazla zeamete sahip Tımışvar Eyaleti‘nin Defter Kethüdâsı Mustafa Bey‘dir.510

En az zeameti tasarruf eden 20.000 akçe gelirle Silahdâr Ali Bey‘dir.511

Zeamet sahiplerinin, defterdâr, kethüdâ, kapudan, sancakbeyi, mir-i alem ve benzeri görevlere sahip oldukları tespit edilmiştir. Tımışvar Sancağı‘nda zeametlerin ortalama geliri 20.000/25.000 akçe arasında olduğu görülür.

Tablo 27:

1573/74 Yılında Zeametler

ZEÂMETLER MĠKTARI

1 Zeâmet be-nâm Muharrem Defterdar-ı amire-i Tımışvar 102.797 2 Zeâmet be-nâm Mehmed Çelebi defterdar sabık Tımışvar 5.415 3 Zeâmet be-nâm Ferid Bey Kethüda-i defterdar 64.850 4 Zeâmet be-nâm Ferhad Bey defterdâr-ı tımârhâ-i Vilâyet-i Tımışvar 51.519 5 Zeâmet be-nâm Mehmed Ağa Mîr-alay-ı Liva-i Tımışvar 35.697 6 Zeâmet be-nâm Turgud 25.203 7 Zeâmet be-nâm Mehmed bey Kapudan sabık Tuna 33.606 8 Zeâmet be-nâm Derviş nazır gümürcile 5.415 9 Zeâmet be-nâm Sinan 21.179 10 Zeâmet be-nâm Ali bin Mehmed bey 20.744 11 Zeâmet be-nâm Ali silahdar 20.643 12 Zeâmet be-nâm Ahmed 43.636 13 Zeâmet be-nâm Sinan Ağa 20.315 14 Zeâmet be-nâm Kaytas 21.326 15 Zeâmet be-nâm Mehmed 24.375 16 Zeâmet be-nâm Korkud 20.234 17 Zeâmet be-nâm İbrahim 27.153 18 Zeâmet be-nâm Harem Ağa 29.959 19 Zeâmet be-nâm Mustafa 20.349

Toplam 594.415⁵¹² 509 BOA, TT., 298. 17-24. 510 BOA, TT., 298. 17. 511 BOA, TT., 298. 23. 512 BOA, TT., 552. 14-22.

108

1573/74 yılında 19 zaim kaydedilmiştir. Bunlara 594.415 akçe dirlik verilmiştir. En fazla zeamet tasarruf eden 102.797 akçe ile Defterdâr Muharrem Bey‘dir. Dirlik miktarlarını incelediğimizde 20.000-25.000 arasında olduğu görülmektedir.

Tablo 28:

1582/83 Yılında Zeametler

ZEÂMETLER MĠKTARI

1 Zeâmet be-nam Ali bey Defterdar Eyalet-i Tımışvar 102.767 2 Zeâmet be-nâm Mahmud Kethüda_i Defter_i Vilâyet-i Tımışvar 64.850 3 Zeâmet be-nâm Mehmed defterdâr_ı tımârhâ_i Vilâyet_i Tımışvar 51.519 4 Zeâmet be-nâm Mahmud bey modova 52.535 5 Zeâmet be-nâm Derviş 54.631 6 Zeâmet be-nâm Yakub Mîr-alay-ı Liva-i Paşa 23.000 7 Zeâmet be-nâm Mustafa Dergah-ı ali 44.300 8 Zeâmet be-nâm İbrahim Ahkam-ı maliye 51.500 9 Zeâmet be-nâm Hüseyin 49.500 10 Zeâmet be-nâm Mehmed bin Halil bey 47.00 11 Zeâmet be-nâm Osman 30.000 12 Zeâmet be-nâm ? 25.845 13 Zeâmet be-nâm Ramazan nazır 40.000 14 Zeâmet be-nâm Hüseyin 30.302 15 Zeâmet be-nâm Mahmud mukabele 30.000 16 Zeâmet be-nâm Derviş 26.000 17 Zeâmet be-nâm Cağfer Mîr-alay-ı Liva-i Göle 27.000 18 Zeâmet be-nâm Bali Kethüda 22.000 19 Zeâmet be-nâm Gazi ağa 21.234 20 Zeâmet be-nâm Abdi bin Muharren bey 22.000 21 Zeâmet be-nâm Mehmed bin Davud paşa 21.500 22 Zeâmet be-nâm Ahmed bin Davud paşa 21.500 23 Zeâmet be-nâm Mükerrem Kethüda 42.662 24 Zeâmet be-nâm Ali bin Mehmed 21.000 25 Zeâmet be-nâm Bekir bin Abdullah 20.000 26 Zeâmet be-nâm Mehmed bin Ali 20.000 27 Zeâmet be-nâm Mustafa 21.275 28 Zeâmet be-nâm Ömer 20.200 29 Zeâmet be-nâm Mustafa bin ? bey 26.000 30 Zeâmet be-nâm Ali bin Mehmed bey 22.244 31 Zeâmet be-nâm Mehmed 21.000 32 Zeâmet be-nâm İbrahim 15.000 33 Zeâmet be-nâm Hüseyin 12.525 34 Zeâmet be-nâm Hüseyin bin Ali 18.000 35 Zeâmet be-nâm İlyas 7.588 36 Zeâmet be-nâm Ahmed 10.000 37 Zeâmet be-nâm Seyid Kethüda 21.000

Toplam 1.157.477⁵¹³

1582/83 tarihinde İcmal Defteri‘e 37 zaim kaydedilmiştir. En fazla zeamet tasarruf eden 102.767 akçe ile Defterdar Ali Bey‘dir. Sancağın zeamet miktarlarının ortalamasına baktığımızda 20.000-25.000 akçe arasında olduğu görülür.

513

109

Sancağın genel bir değerlendirmesini yaptığımızda zaim sayısı 1555/56 yılında 17514 adet iken, 1573/74‘de 19 adet zaime yükselmiştir.⁵¹⁵ 1582/83‘de zaim sayısı daha da artarak 37 âdete yükselmiştir.⁵¹⁶ Zeamet sahipleri bakımından ilginç bir husus Ali bin Mehmed Bey hem 1573/74 yılında hem de 1582/83 yılında kayıtlarda geçmektedir. Kendisi 1573/74 yılında 20.744 akçe zeamete sahipken, 1582/83 yılında dirliği artarak 22.244 akçeye yükselmiştir.

3.6.4. Tımarlar

Bilindiği üzere Osmanlı Devleti‘nde tımarlar üç kısma ayrılmıştır. Birincisi eşkinci tımarıdır. İcmal Defterleri‘nde en çok bu türlü tımarlara rastlanılmaktadır ve bunlar sefer zamanı alaybeyinin sancağı altında sefere giderlerdi. İkincisi mustahfız tımarı ki mensup olduğu kale muhafazasında ve hizmetinde bulunurlardı. Üçüncüsü de hizmet tımarı, bazı serhatlerde bulunan, camilerin imam, hatip gibi vazifelerine ve saray-ı hümayun hizmetlerine tahsis edilmiştir. Mesela saraya senede 30.000 sünbül soğanı götürmek, şahin ve çakır denilen kuşları tedarik ve takdim etmek ve daha bunun gibi işleri görmek için hususi tımarlar vardır. Bazen de bizzat padişahlar bazı sipahi emektarlarına mutasarrıf oldukları tımarlarını temlik eylemişlerdir ki, bu mülklerine de intikal ederdi.⁵¹⁷

Osmanlı imparatorluğunda has ve zeamet dışında çeşitli tımar çeşitleri olup bunlar içerisinde çoğunluğu sipahi tımarları ve tımarlı kale muhafızları teşkil etmektedir. 3.6.4.1. Sipahi Tımarları

1555/56 yılında tımar sahibi sipahileri incelediğimizde 45 adet tımarın mevcut olduğu görülür.518

Bu tımarların yekünü 312.100 akçedir. Bu tımarlar içerisinde en fazla dirliğe sahip olan 10.300 akçe tımara sahip tezkireci Mehmed Emin‘dir. Tımarların ortalamasına baktığımızda 5.000-6.000 akçe arasında olduğu görülür.

Tımar sahiplerini incelediğimizde Tımışvar Sancağı‘nda sayıları az da olsa birkaç hristiyan sipahinin mevcutiyeti dikkatimizi çeker.⁵¹⁹ Bu durum Osmanlı sipahisi için

514 Bu dönemin zaimleri için bkz. BOA, TT., 298. 17-25.

515 Bu dönemin zaimleri için bkz. BOA, TT., 552. 14-22.

516

Bu dönemin zaimleri için bkz. BOA, TT., 674. 10-28.

517 Gökbilgin, ‗‗Kanûni Sultan Süleyman‘ın Timar ve Zeamet Tevcihi İle İlgili Fermanları‘‘, 35.

518 1555/56 yılı Tımar kayıtları için bkz. EK XVIII.

519 Bkz. Filipoviç, Nedim. ‗‗Bosna-Hersek‘te Timar Sisteminin İnkişafında Bazı Hususiyetler‘‘. İstanbul

110

müslüman olmanın ön şart olmadığını göstermektedir.⁵²⁰ 45 tımar içerisinde 12 tımar hristiyan sipahilere verilmiştir.

1573/74 yılında tımar alan sipahi sayısı 65 adete yükselmiştir.521

Bunlara toplam olarak 424.614 akçe ödenmiştir. En fazla tımara sahip olan 18.000 akçe tasarruf eden eski Modava Sancakbeyi Mustafa Bey‘dir. Tımarların ortalaması 5.000-7.000 arasında yer almaktadır. Mevcut icmal defterinde iki adet Hristiyan tımar sahibi kaydedilmiştir. 1582/83 yılında tımarlı sipahi sayısı 96 adete yükselmiştir.522

Bu dönemde sipahi sayısına paralel toplam ödenen miktarda 650.213 akçeye ulaşmıştır. En fazla tımara sahip 18.000 akçe ile Süleyman bin Abdullah‘dır. Tımar miktarlarının ortalamasına baktığımızda 3.000-6.000 arasında değiştiği görülür. Bu dönemde de sayıları azda olsa hristiyan sipahilerin varlığı dikkat çeker.

Tablo 3.10.‘da Tımışvar Sancağı‘nda sipahilerin aldığı tımarların toplamı incelenecektir.

Tablo 29:

TımıĢvar Sancağında Toplam Tımar Miktarı

1555/56 1573/74 1582/83

293.597 424.614 650.213

Yukarıdaki tablodan anlaşılacağı gibi 1555/56 yılında sipahilere 293.597 akçe ödenirken, 1573/74 yılında tımarlı sipahi sayısındaki artışa paralel olarak tımar sahiplerine ayrılan dirlik miktarı da artış göstermiştir. Tımarlı sipahilere ödenen dirlik miktarı 1573/74 yılında bir önceki döneme göre yaklaşık %44,6 oranında artarak 424.614 akçeye yükselmiştir. Son yapılan Tımar-İcmal Defteri‘ne döre, tımarlı sipahilere ayrılan miktar, bir önceki deftere göre %53,1 oranında artarak 650.213 akçeyi bulmaktadır.