XV. ve XVI. yüzyıl Osmanlı devlet ve toplum yapısı üzerine yapılacak araştırmaların başlıca kaynağı tahrir defterleri teşkil etmektedir. Bu defterler Osmanlı idaresi altında belirli bir bölgenin sosyal ve iktisadi yapısını ortaya koyacak başlıca kaynaklardır. Osmanlı Devleti‘nde tahrirlerin ilk ne zaman yapılmaya başlandığı hakkında bilgimiz yoktur. Ancak tarımsal ekonominin hakim olduğu merkeziyetçi imparatorluklarda tahrirlerin yapıldığı bilinmekle, Osmanlı Devleti‘nde 14. Yüzyılda tahrirlerin yapıldığı söylenebilir.439
Tahrir işlemi, ümera veya kadılar arasından seçilen ve muharrir, ilyazıcı, vilayet katibi ya da tahrir emini olarak adlandırılan mutemet bir şahısla birlikte katibden meydana gelen bir tahrir komisyonu tarafından yapılırdı.440 Ayrıca vilayet veya sancaktaki diğer yetkililerde tahrir için yardımcı olmakla yükümlü idi.441
Buna göre emin, tahririne memur olduğu bölgeye vardığında bölgenin, kadı ve tımar sahipleri ile bir araya gelir ve teftiş için beraberce hareket edilirdi. Bu sırada kadı, hiçbir gelir kaynağının defter harici
436 Kobaş Kadısına H. 21 ramazan 1014/M. 30 Ocak 1606 tarihli hüküm BOA, MD., 77. 222/618.
437 BOA, TT., 364. 259.
438
Şemlik şehir merkezinin nüfusu için bkz. Şemlik Nahiyesi.
439
Mehmet Öz, ‗‗Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler‘‘, Vakıflar Dergisi XXII (1991): 430.
440 1554 tarihinde tamamlanan tahrir Halil bey tarafından yapılmıştır. Bkz. BOA, MD., 2. 9/79. 1569‘da Tımışvar tımar defterdarı Muharrem bey tarafından yapılmıştır. Bkz. 7 Numaralı Mühimme Defteri, 473. 1579 tarihinde sabık hazine defterdarı ve Maliye Katibi İbrahim bey tarafından tarafından yapılmıştır. Bkz. BOA, MD., 33. 216/662
441 Örneğin Tımışvar beylerbeyine yazılan hükümde, Tımışvar‘ı tahrir edecek olan Hasan Bey ile Maliye Katibi İbrahim Bey‘e vazifeleri esnasında tehlikeli yerlerde yanlarına muhafız verilmesi emr olunmuştur. Bkz. BOA, MD., 33. 351/722.
92
kalmaması için emini görevi başında teftiş ederdi. Bundan sonra elinde bir berat ile gelir tasarruf eden herkes ellerindeki beratları eminin başkanlığında heyete teslim ederdi. Bu vesikalar tek tek incelendikten ve eski defterle mukayese edildikten sonra mevcut durum tespit edilir ve ortaya çıkan değişiklikler yeni deftere kaydedilirdi. Böylece, yerleşme merkezlerinde yani şehir, kasaba, köy, mezraa hatta çiftliklerde ikamet eden vergi vermekle yükümlü evli veya bekar şahısların tek tek isimleri, ziraat yaptıkları sahalar, buralarda yetiştirilen mahsuller ve bunlardan alınan vergiler belirlenir, böylece tahrir defterleri hazırlanırdı.442
Hazırlanan yeni deftere defter-i cedid, önceki deftere ise defter-i atik veya defter-i köhne denilirdi. Tahrir işlemi tamamlandıktan sonra bir bölgenin gelirlerini has, zeamet ve tımar sahipleri arasında nasıl paylaşıldığını gösteren icmal defterleri hazırlanırdı.443
Tahrir edilen vilayetin veya sancağın var ise eski icmal ve mufassal defterleri ya merkezde tahrir eminine teslim edilir veyahut bölgeye vardığında birer suretleri mahallinde bulunan defterleri beylerbeyi veya beyin tahrir eminine teslim etmesi emir bulunulurdu. Emin bu defteri iyice inceledikten sonra tahrir edilecek vilayetin veya sancağın sınırlarını tespit ederdi. Bu defterler bilhassa ifraz ve zevaidin tesbitinde kendisine yararlı olacaktır. Ayrıca karşısına çıkacak münazaa ve anlaşmazlıkları da bu defterler sayesinde giderebilecektir.444 Tahrir eminleri tahriri yapılacak vilayet veya sancağın sınırlarını ellerindeki eski defterlere göre tespit edip bu sınırlar içine giren yerleri ancak tahrir etmekle mükellefti.
Her hangi bir anlaşmazlık çıktığında yerleri ölçmek suretiyle sınırları tespit edilir ve itirazları mahal bırakmamak için belirli yerlere alametler konulurdu. Bu ölçümler neticesinde fahiş fiyata tapuya verip satma gibi yolsuzluklar ve aynı zamanda zevaid ortaya çıkardı. Bu zevaid bazen ayrı bir deftere koyulup merkeze gönderilmesi emr olunurdu. Tahrir eminleri ayrıca gösterilen yafta ve temessüklerin sahte olup olmadığına tetkik etmekle de mükellefti.
442 Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1989), 2-3. Tahrir işlemi ve defterin hazırlanışı hususunda bkz. Halil İnalcık, Hicri 835 Tarihli Sûret-i Defter-i
Sancak-i Arvanid, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987. Ömer Lütfi Barkan, ‗‗Türkiye‘de
İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri I ve II‘‘,
İktisat Fakültesi Mecmuası, 20-59/214-247. L. Fekete, ‗‗Türk Vergi Tahrirleri‘‘, (trc. Sadrettin Karatay), Belleten Dergisi, XI/42 (1947), 299-328.
443
Tımışvar‘da tahriri yapılan yerlerin tevzinin vilayeti tahrir eden Tımışvar tımar defderdarı Muharrem bey tarafından yapılması hakkında bkz. 7 Numaralı Mühimme Defteri, 944. 1579 yılında Tımışvar‘ı tahrir eden Hasan beyin tımarları tevzi edeceğine dair hüküm bkz. BOA, MD., 40. 244/561.
444 M. Mehdi İlhan, ‗‗Tahrir Faaliyeti ve Bu Faaliyet Esnasında Karşılaşılan Güçlükler‘‘, Ata Dergisi VII (1997): 21.
93
Din görevlileri, piri fani ler defterlere vergiden muaf oldukları belirtilir. Ayrıca herhangi bir görev karşılığında445, örneğin derbendçilik gibi, vergiden muaf olanlar deftere kaydedilir, ancak statüleri belirtilirdi.446
Zeamet ve tımarların tevcihinde belli bir statüye göre hareket edildiği ve belli bir kesimin taltif edilmeğe çalışıldığı mühimme hükümlerinden anlaşılmaktadır. Öncelikle zeamet ve tımarlar beylerbeylerinin ve beylerinin oğlullarına, yakın akrabalarına, kethüdalarına ve hatta adamlarına tevcih edilirdi. Savaşta yararlılık gösteren yeniçerilere ve diğer askeri mensuplara, iyi haber getirenlere tımarlar tevcih edilirdi. Aynı kişiye iki ayrı sancakta tımar verilmemesine dikkat edilirdi.
İkinci defa tahrir olunan vilayet veya sancaklarda bir önceki defterde kaydolunmayan veya daha önce terkedilmiş ancak yeni tahrir yapıldığında hali veya şenlenmiş gözüken ve dolayısıyla zevaid veya ifraz tabir edilen yerler genellikle miri veya padişah haslarına kayd olunurdu. Böyle bir tevzide öncelik padişah haslarına öncelik verilirdi. Hass-ı hümayuna kaybolunan yerlerde bir istikrar beklenir ve gözetilirdi.
Tımar sahiplerinin sorumluluklarının bilincinde olmaları bilhassa gözetilirdi. Aksine davrananların veya yeterli olmayanların ellerinden tımarları alınırdı.
Tahrir emininin ölümü halinde de defterler yeni bir emin tayin edilene kadar sancakta emin bir yerde saklanırdı. Bir vilayetin ve sancağın tahriri muvaffakiyetle tamamlanıp defterleri merkeze teslim edildiğinde tahrir emini tımarı arttırılır veya taltif edilirdi. 3.5.TımıĢvar’ın Tahriri ve KarĢılaĢılan Güçlükler
Tımışvar‘ın ilki fethin hemen ardından olmak üzere, 3 adet tahriri yapılmıştır.447
Tahrir sırasında ortaya çıkan bir takım problemleri burada açıklamak yerinde olacaktır. Öncelikle güvenilir kişiler olan tahrîr eminlerinin tahrîr işlemi sırasında bir vergi bölgesinin vergilerini yazarken fazla vergi yazmaması gerekliydi. Tımışvar beylerbeyine yazılan hükümde Tımışvar‘ın adalet üzere tahrir olunması ve halka
445 Tımışvar‘da tımar defterdarı olup vilayet-i tahrir eden Muharreme yazılan H. 20 Safer 975/M. 26 Ağustos 1567 tarihli hüküm bkz. 7 Numaralı Mühimme Defteri, 42. Her türlü takalif ve avarız-ı divaniyeden muaf olan knez, husar, kara martolus ve doğancıların muaf olmalarında memleket için fayda bulunduğunu, bu sebeble muaf kaydolunmaları hususunu arzettiği; ancak martolos ve piremikürler memleket muhafazasına kifayet edeceğinden tahrirde yeterli miktarda martolos ve piremikür yazılması
446 Tımışvar vilayetini tahrir eden Halil beye yazılan Vezir Mehmed Paşa‘nın vakfedilecek köy, mezra, değirmen gibi bkz. BOA, MD., 2. 9/79.
447
94
istimalet verilerek harice göç etmelerine izin vermemesi istenmiştir.448
Bu şekilde tahririn sağlıklı bir şekilde yapılması amaçlanmaktaydı.
Tımışvar‘ın tahriri esnasında en büyük sorun sınır anlaşmazlığıdır. Örneğin Tımışvar beylerbeyine gönderilen hükümlerde Erdel‘e tabi yerlerin tahrir edilmemesi konusunda emirler gönderilmiştir.449
Öte yandan tımar sahipleri Erdel‘e tabi köylerden vergi talep istemeleri üzerine Halil Bey‘in tahrir ettiği deftere bakılarak Erdel‘e tabi yerlerden vergi alınmaması emr olunmuştur.450
Bunun için tahrir olunan defterlerin bir sureti Erdel Voyvodası‘na gönderilirdi.451
Ayrıca, reayanın sayımlar sırasında vergi vermemek için yerlerini terk etmeleri sıkça yaşanan bir sorundu. Örneğin Tımışvar vilayeti beylerine ve kadılarına yazılan hükümde tahrir esnasında reayanın raiyyetten ve cizyeden kurtulmak için öteye beriye savuşmalarına göz yumdukları, buna engel olunması istenmiştir.452 Osmanlı Devleti‘nin bölgeler arasında farklı vergi uygulaması, halkın başka bölgelere kaçmasına neden olmuştur. Örneğin Semendire, Alacahisar, İzvornik ve Vidin sancaklarında cizye kişi başı alınmaktaydı. Tımışvar‘da ise cizye hane başı tahsil edilmekteydi. Bu durum halkın Tımışvar‘a göç etmesine neden oluyordu. Tımışvar Beylerbeyine yazılan H. 11 Cemazeyilevvel 975/ 12 Kasım 1567 tarihli hükümde reayanın göç etmesi memleketin bir tarafınu mamur ederken, bir tarafını harap olmasına neden olacağından halkın Tımışvar tarafına geçmesine mani olunması, geçenlerinde geri iade edilmesi istenmiştir.453
448 Tımışvar beylerbeyisine yazılan H. 15 Zilkade 985/M. 24 Ocak 1578 tarihli hüküm, BOA, MD., 33. 240/493.
449
Tımışvar‘da tımar defterdarı olub vilayeti tahrir eden Muharreme H. 22 Rabiulevvel 975/M.26 Eylül 1567 tarihli hüküm 7 numaralı Mühimme Defteri, 32. Tımışvar tımar defterdarı olup vilayet-i mezbureyi tahrir eden Muharrem Çelebiye yazılan H. 20 Cemazeyilahir 975/m. 22 Aralık 1567 tarihli hüküm, 7 Numaralı Mühimme Defteri, 203. Bir diğer örnek Tımışvar tımar defterdarı olup vilayet-i tahriri emr olunan Muharreme yazılan 29 Cemazeyilahir 975/m. 31 Aralık 1567 tarihki hüküm, 7 Numaralı Mühimme Defteri, 232. Erdel Voyvodasına yazılan H.17 Şaban 979/M. 7 Ocak 1572 tarihli hüküm, BOA, MD., 10. 258/400. Tımışvar beylerbeyisine yazılan H.17 Şaban 979/M. 7 Ocak 1572 tarihli hüküm, BOA, MD., 10. 258/401.
450
Budin beylerbeyine yazılan H. 27 Ramazan 979/M. 12 Şubat 1572 tarihli hüküm. BOA, MD., 18. 33/42. Hızane-i amirem defterdarı olup hala Tımışvar muharriri olan Hasan‘a yazılan 24 Rabiulevvel 986/M. 31 Mayıs 1578 tarihli hüküm, BOA, MD., 34. 283/590.
451 Tımışvar beylerbeyisine yazılan H. 21 şaban 986/M. 23 Ekim 1578 tarihli hüküm, BOA, MD., 35. 309/782.
452 Tımışvar vilayetine vaki olan beyler ve kadılara yazılan H. 15 Zilkade 985/M. 24 Ocak 1578 tarihli hüküm, BOA, MD., 33. 246/504.
453 Tımışvar beylerbeyisine yazılan H.11 Cemazeyilevvel 975/M. 13 Kasım 1567 Tarihli Hüküm, 7 Numaralı Mühimme Defteri, 170/1. Semendire beyine yazılan H. 10 Cemazeyilevvel 975/M. 12 Kasım
95
Tahrir sırasında bölge halkının vergi vermemek için isyana kalkışması da sık görülen bir durumdu. Mesela Göle sancağında cizyelerini vermeyen ve isyan eden reayanın, tahrire hazır olmaları hususunda kendilerini çağırmaya giden görevlileri öldürmeleri üzerine, merkezi hükümet tarafından suçluların cezalandırılması ve halkın tahrire hazır olmaları konusunda uyarılmıştır.454