TımıĢvar Sancağı’na Bağlı Nahiyeler

Eyaletler teşkilat olarak ismini şehir veya yerleşim yerinden alan ve etrafındaki araziden oluşan192

liva veya sancak adıyla bilinen askeri ve idari birimlerden oluşmaktadır. Sancaklar da nahiye adı verilen alt bölümlerden meydana gelir.193

Çalışmanın konusu olan Tımışvar Sancağı‘nın194

1554 yılında tamamlanan Tapu Tahrir Defteri‘ne göre nahiyeleri; Tımışvar, Monostor, Felnak, Suydiya, İktar, Marcina, Bozovar, Facet, Fırdına, Tirgovişta, Bozor, Çakova, Pançova, Modava, Boğca, Şemlik ve Çerin‘dir.195

1569 tarihinde tamamlanan tahrir defterine göre Tımışvar Sancağı‘nın nahiyeleri; Tımışvar, Felnak, Çakova, Pançova, Şemlik, Boğca, Çerin, İktar, Tirgovişta, Fırdına, Bozovar, Bozor, Marcina, Facet, Suydiya ve Monostor‘dur.¹⁹⁶ 1554 yılında Tımışvar Sancağı‘na bağlı nahiye statüsünde olan Modava 1568-1569 yılında müstakil bir sancak haline gelmiştir.197

Bölgenin son tahrir defterini incelediğimizde sancağın nahiyelerinde herhangi bir değişikliğin olmadığı görülerek Tımışvar Sancağı son halini almıştır.¹⁹⁸ 2.2. XVI. Yüzyılda TımıĢvar Sancağı’nın Ġdari Taksimatı

Bu araştırmada Tımışvar Eyaleti‘nin merkezi olan (Paşa sancağı) Tımışvar Sancağı incelenmiştir. Eyalette 1554, 1569 ve 1579 yıllarında tamamlanan Tapu Tahrir Defterleri‘nin sağladığı verilere göre Tımışvar Sancağı‘na bağlı nahiye ve bu nahiyeler içerisindeki yerleşim birimleri incelenmiştir. Tımışvar Sancağı; Tımışvar, Şemlik, Çakova, Pançova, Marcina, Felnak, Bozor, Bogca, İktar, Çerin, Facet, Fırdına, Suydiya, Bozovar, Tırgovişta ve Monostor olmak üzere 16 nahiyeden müteşekkildi. Aşağıda sırasıyla bu nahiyelerin kır-şehir ayrımı yapılarak idari/iskan merkezleri tespit edilmiştir.

192

Imber, Osmanlı imparatorluğu 1300-1650, 242.

193 İlhan Şahin, ‗‗Nahiye‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayın Matbaacılık, 2006), 32: 307.

194 Konumuz Tımışvar Eyaleti‘nin paşa sancağı olduğu için bundan sonra Tımışvar Sancağı olarak zikredilecektir.

195 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TT.d., 290.

196 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TT.d., 364.

197 Bkz: BOA, TT., 364. 428.

198

37

2.2.1. XVI. Yüzyılda TımıĢvar Nahiyesi’ne Bağlı Ġskân Yerleri

Osmanlı Devleti‘nde aynı özelliğe sahip köy ve mezraaların bir araya gelmesiyle nahiyeler oluşturulmuştur.199

Nahiyelere bağlı olan köylerortalama 2-3 haneden 50-60 haneye nadiren de bununda üstünde haneyi kapsayan küçük bir yerleşim birimidir. Osmanlı Devleti‘nde sürekli bir yerleşimin olmadığı, ziraat veya buna bağlı mali yapının olduğu küçük toprak parçasına mezraa denir.200

Bir yerleşim biriminin mezraa olabilmesi için suyu, harabesi veya mezarlığı olmasına bakılmakta201

ise de defterde mezraa olarak geçen yerleşim yerleri için böyle bir saptama yapmak zordur. H.İnalcık‘a göre mezraa ‗‗umumiyetle ahalisi dağılmış eski iskân yerlerine‘‘denmektedir.202 Mezraalar genellikle yakınındaki köyler tarafından ekildiği gibi birden fazla köy de mezraayı birlikte ekebilmekteydi. Tahrir defterlerinde mezraalarda yetiştirilen tarım ürünlerinden alınan vergiler hasıl adı altında öşür olarak tahsil edilmiş veya köylerin hasıllarına eklenmiştir. İncelenen defterde bu mezraalarda kayıtlı nüfus bulunmamaktadır. Tahrir kayıtları incelendiğinde mezraaların daha sonra köy olarak yerleşim yerine dönüştüğü, bazı durumlarda köylerin de nüfuslarını kaybederek mezraaya dönüştükleri görülmektedir.

Tahrir defterlerinde mezraların yerleri ve hangi köye ait oldukları iyice tayin edilmiştir. Söz konusu defterlerde bir mezranın ―Mezraa-i x der nezd-i karye-i x‖ şeklinde hangi köyün yanında bulunduğu ifade edilirken, bazen ―Mezraa-i x tâbi‗-i karye-i x ibaresiyle hangi köye bağlı olduğu, bazen de ―Mezraa-i x der yed-i ahâli-i karye-i x‖ ibaresiyle hangi köy halkı tarafından ziraat edildiği ifade edilmiştir.

Tımışvar Sancağı‘nın merkezi Tapu Tahrir Defterleri‘nde Nahiye-i Tımışvar olarak kaydedilmiştir. Tımışvar Nahiyesi mufassal tahrir defterlerine dayanarak varoş, köy ve mezraa şeklinde ayrım yapılarak aşağıda gösterilmiştir. Tablolarda (+) işareti köyün o tarihte tahrir defterine kayıtlı olduğu, (-) işareti ise köyün belirtilen tarihte tahrir defterlerinde bulunmadığını göstermektedir.203

199 M. Tayyib Gökbilgin, ‗‗Nahiye‘‘, İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988), 9: 37.

200

İlhan Şahin, ‗‘Mezraa‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2004), 29: 546.

201 Ömer Lütfi Barkan, Kanunlar, 1943, 53.

202 Halil İnalcık, Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987), 29.

203

38

Tımışvar Nahiyesi‘nin kuzeyinde Arad Sancağı arazisi, batısında Beçkerek Sancağı, güneyinde Çakova ve Çerin Nahiyeler ile doğusunda İktar Nahiyesi ve Lugoj Sancağı yer almaktadır.

1579 yılında tamamlanan tahrir defterine göre Tımışvar Nahiyesi‘nin şehir ve köylerinin %20,6‘sının yerleri tespit edilerek Harita 1‘de gösterilmiştir.

Harita 1:

1579 Yılı TımıĢvar Nahiyesi

Tablo 2:

TımıĢvar Nahiyesi’nin Toplam Ġskan Merkezleri

Statüsü 1554 1569 1579

Varoş 5 5 5

Köy 112 121 126

Mezraa 42 88 92

39

1554 yılında Tımışvar Nahiyesi‘nde varoş olarak adlandırılan 5 şehir bulunmaktadır. Bunlar Tımışvar, Veliki Secsan, Rekas204

, Sarad ve Utvin²⁰⁵‘dir. Bu şehirler 1569 ve 1579 yıllarında yapılan tahrirlerde de incelenen defterde mevcuttur. Bu şehirlerin mahalle ve etnik kimlikleri hakkında bilgi, nüfus kısmında incelenmiştir.

1554 yılında tamamlanan sancağın ilk tahririnde Tımışvar Nahiyesi‘nde toplam 112 köy ve 42 mezraa kayıtlıdır. 1569 yılında yapılan ikinci tahrir de köy sayısı 121‘e, mezraa sayısı da 88‘e yükselmiştir. 1554 yılında yapılan tahrirde mezraa olarak kayıtlı olan Felity, Rabes, Tufin, Çatad, Yecsa, Horosin, Ben Senkıral ve Senmihal 1569 yılında yapılan tahrirde köy olarak kaydedilmiştir. Bu durum mezraalara nüfusun yerleşmesiyle köylerin kurulmasına kolaylık sağladığını göstermektedir. 1569 yılında mezraaların köye dönüşmesi görüldüğü gibi, bu durumun tersi olan, köyden mezraaya dönüşme de görülmektedir. Senkıral, Medemir, Silce Sele 1569 yılındaki tahrirde mezraa statüsüne gerilemiştir. Burada mezraaların köye dönüşmesi veya bu durumun tam tersi olan köylerin mezraa statüsüne gerilemesine neyin sebep olduğu merak uyandırmaktadır. Bu duruma sebep olarak, bölgenin nahiyenin bulunduğu coğrafya ve siyasi-askeri nedenlerin köy ve mezraaların gelişmesine veya gerilemesine neden olarak gösterilebilir.206

1569 yılı tahrir defterinde 121 köy ve 88 mezraa kaydedilmiştir. Bir önceki tahrire göre 1579 yılında 5 yeni köy tahrir defterine geçirilmiştir. Bunlar Orosin, Senmargıta, Petrova, Cudamahaz ve Sag‘dır. 1554 yılında kayıtlı olan Karye-i Rabes 1569 yılındaki kayıtlarda gözükmemektedir. Bu durum köyün tahrir aşamasında atlandığı ihtimalini güçlendirmektedir. Çünkü 1579 yılındaki tahrirde bu köye yeniden rastlanılması bu ihtimali güçlendirmektedir.

1579 yılında tamamlanan son mufassal tahrir defterinde Karye-i Sovanda, Karye-i Canekhaz adında iki yeni köyün kayda geçirildiği görülmektedir. 1554 yılından itibaren Osmanlı Devleti‘nin bölgede idari ve askeri yapısını güçlendirmesi, bu köylerin tahrirlerde artık atlanması ihtimalini zayıflatmaktadır. Bu yüzden bu iki köyün sonradan kurulduğunu söylemek mümkündür. Mezraadan köy statüsüne yükselen tek bir köy gözükmektedir Karye-i Komlos (Comlos)’dur. 1554 yılında köy statüsünde olup, 1569 yılında mezraa statüsüne gerileyen Karye-i Medemir ise kayıtlardan silinerek son

204

Rekas, Tımışvar‘ın kuzeydoğusunda 22 km mesafededir.

205 Utvin şehir merkezi Bega Nehri‘nin güneyinde kurulu olup, Tımışvar şehir merkezinin 10 km güneybatısındadır.

206 Erdel sınırına yakın köyler zamanla nüfusları azalırken, iç tarafta bulunan köyler nüfusları ya sabit kalmış ya da artış göstermiştir. Bkz. Tımışvar Sancağı‘nın Nüfus Yapısı.

40

tahrirde artık yer almamaktadır. 1579 yılında nahiye genelinde köy sayısı 126‘ya ulaşmış, mezraa sayısı da 92‘ye yükselmiştir.

1554-1579 yıllarını incelediğimizde nahiyenin genelinde şehir ve köy sayısında büyük değişiklikler olmadığı halde mezraa adedinde büyük artış gözlenmiştir. Buna neden olarak; 1554 yılında Tımışvar Eyaleti tesis edildikten sonra şehirlerde büyük askeri garnizonların kurulması bölge halkının şehirlerden kırsal alana kaymasını sağlamış, bu durum mezraaların da ekonomik olarak değerlendirilmesi ihtimalini yükselttiği söylenebilir. Nüfus hesaplamalarında ispatladığı üzere Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesiyle birlikte bölgede şehir nüfusu azalırken, kır nüfusu artmaya başlamıştır.207 Yapılan ilk tahrirlerin pek sağlıklı olmadığı da belki ikinci neden olarak kabul edilebilir. Tımışvar Nahiyesi‘nde köylerin bir kısmının bulundukları mevki itibariyle derbend köyleri olduğu görülmektedir. Tahrir kayıtlarına göre nahiye dâhilinde 3 derbend köyü mevcuttur. Derbend; geçit, set, dağlar arasında güçlükle geçilen boğaz manasına gelmektedir.²⁰⁸ Derbendler emniyet bakımından mühim olan önemli geçit noktalarında bulunmaktadır. Tımışvar-Belgrad yolu üzerinde bulunan Karye-i Cuhadamaz, Karye-i Varjaş ve Karye-i Oradiye derbend olarak kaydedilmiştir.209

2.2.2. ġemlik Nahiyesi’ne Bağlı Ġskân Yerleri

Şemlik210

şehir merkezi (Nam-ı diğer Verseç) Tımışvar‘dan Hıram İskelesi‘ne211 giden yol üzerinde derbend mahallinde olup ‗‗âyende ve revende‘‘ye yolculara hizmet etmek ve Hırem İskelesi‘nin güvenliğinin sağlanmasına yardım etmekle görevliydi.212

1579 yılında tamamlanan tahrir defterine göre Şemlik Nahiyesi‘nin şehir ve köylerinin %30,8‘i tespit edilerek Harita 2‘de gösterilmiştir.

207 Örneğin Şemlik Nahiyesi‘nin şehir nüfusu 1554, 1569 ve 1579 yıllarında tamamlanan üç tahrir defterinde de azalırken, kır nüfusu ise sürekli yükseliş içinde olduğu tespit edilmiştir. bkz. Şemlik Nahiyesi‘nin Toplam Nüfusu.

208 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı. (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No 1209, Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1967), 8.

209 Tımışvar Sancağı‘nda derbendler hakkında detaylı bilgi için bkz. Tımışvar Sancağında Derbendler ve Derbendçiler.

210 Şemlik Nahiyesi‘ne tabi iskan merkezleri için bkz. EK II.

211 Hıram İskelesi Modava Nahiyesi sınırları içerisinde, Tuna Nehri‘nin kuzeyinde bulunmaktadır.

212

41

Harita 2: 1579 Yılı ġemlik Nahiyesi

Şemlik Nahiyesi‘nin kuzeyinde Çakova, güneyinde Pançova ve Modava Nahiyeleri ile doğusunda Boğca Nahiyesi yer almaktadır.213

Tablo 3:

ġemlik Nahiyesi’nin Toplam Ġskan Merkezleri

Statüsü 1554 1569 1579

Varoş 2 2 2

Köy 43 77 79

Mezraa 5 45 48

Toplam 50 124 129

XVI. yüzyılın ikinci yarısında Şemlik Nahiyesi‘ni kapsayan üç tahrir defterinde de nahiye genelinde varoş²¹⁴ olarak adlandırılan iki şehir bulunmaktadır. Bunlar nahiyeye

213

Şemlik Nahiyesi‘nin sınırları günümüzde Sırbistan ve Romanya sınırları içerisinde yer almaktadır.

214

42

adını veren Varoş-ı Şemlik215

ve Varoş-ı Gatay(Gataj)²¹⁶’dır. Şemlik yukarıda da bahsettiğimiz gibi Hıram İskelesi‘nin yolu üzerinde yer aldığı için askeri ve iktisadi bakımdan Osmanlı Devleti için ayrı bir öneme sahiptir.

Nahiyenin ikinci şehri olan Varoş-ı Gatay, 1569 yılında halkın perakende olması nedeniyle merkezi hükümet tarafından derbendçi olarak yazılmıştır.217

Nahiyenin köy iskân merkezleri incelendiğinde 1554 yılında 43 köy ve 5 mezraa kayda geçirilmiştir. 1569 yılında nahiyenin köy ve mezraa sayısında büyük bir artış gözlenmiş, köy adedi 77‘ye, mezraa sayısı da 45‘e yükselmiştir. 1569 yılında mezraa statüsünden köy idari yapısına yükselen yerleşim yeri bulunmamaktadır. Bu dönemde Karye-i Stikna Selişte 1554 yılında köy statüsündeyken, bir sonraki tahrirde mezraa statüsüne gerilemiştir.

1579 yılında yapılan son tahrir çalışmasında köy ve mezraa sayısında ufak bir artış görülerek 2 yeni köy ve 3 mezraa daha deftere, defter-i ez-hariç olarak kaydedilmiştir. Bunlardan köy olanlar Karye-i Dolna, Mirsina ve Karye-i Veliki Cerepay, mezraalar da Dolna Vilademirvaniç218

, Virednik ve Bukoruluya‘dır. 1579 yılındaki tahrir defterine bakıldığında bu dönemde ahalisi perakende olup mezraa statüsüne gerileyen veya mahlul olan bir iskan merkezine rastlanılmamıştır. Voyvadinc köyü Şemlik Nahiyesi‘nde derbend hizmetinde kaydedilmiştir.²¹⁹

215 Nahiyenin merkezi olan Şemlik, Tımışvar şehir merkezinin güneyinde bulunmaktadır. Şemlik, Tımışvar kent merkezine 70 km. mesafededir.

216 Gatay (Gattaja) şehir merkezi, Şemlik Nahiyesi‘nin kuzeydoğusunda, Tımışvar şehir merkezinin 40 km. güneydoğusunda bulunmaktadır.

217 ‗‗Vilâyet-i mezbûre tahrîri fermân olunmazdan mukaddem varoş-ı mezbûrenin hayli re‘âyâsı

perâkende olup ve hîn-i tahrirde bir nicesi yerlü yerine gelip diyerleri gelmek üzere oldukları ecilden lâkin âdet-i derbend kayd olunmasını ricâ eyledikleri hâliyâ defter-i cedîd-i hakanî pâye-i serîr-i âlem-masîre arz olundukda âdet-i derbendiyye kayd olunması fermân olunmağın..’’ bkz. BOA, TT., 364. 259.

218 Dolna: Alt (Mac.) Anlamına gelmektedir.

219

Karye-i mezbûre vilâyet tahrîri fermân olunmazdan mukaddem derbend olup köprü muhâfazasın edip

âyende vü revendeye zarar erişdirmemek üzere ellerinde olan emr-i sâbık muktezâsınca vergüleri derbend âdeti üzere kayd olunmasın ricâ eyledikleri hâliyâ defter-i cedîd-i hakanî pâye-i serîr-i a‘lâya arz olundukda derbend âdeti vaz‘ olunması fermân olunmağın mâ dâme ki âyende vü revendei sağ ve sâlim geçirip zarar eriştirmeyip ve derbend olan cisri meremmât edeler’’, bkz. BOA, TT., 579. 352.

43