3.2. TımıĢvar Kalesi ve Askeri Sınıflar
3.2.3. Kale Erleri
Tımışvar Kalesi‘nde tımar tevcihi yapılan muhafız sınıfı hisar erleri bulunmaktadır. BOA. TT. 298 numaralı 155-1556 tarihli defterin ‘‘mustahfızan’’ başlığı altında kale erlerinin aldığı tımarlar yazılmıştır. İç kalede (Kal‘a-i Enderun) 150 hisar eri, dış kalede (Kal‘a-i Birun) 100 hisar eri yer almaktadır.386
BOA. TT. 552 numaralı 1573-1574 tarihli deftere göre Tımışvar Kalesi‘nde iç kalede 96 hisar eri, dış kalede 60 hisar eri bulunmaktadır.387
BOA. TT. 674 numaralı 1582-1583 tarihli defterde Tımışvar Kalesi‘nde iç kalede 92, dış kalede 60 hisar eri kaydı vardır.388 Kale erlerine ortalama 1.700-1.800 akçe arasında tahsisat yapılmıştır. Tımışvar Kalesi‘nde ulufeli hisar eri yer almamaktadır. Genellikle tasarruf ettikleri tımarlar hisseli tımarlardır. Yani bir köyün tımarı birkaç mustahfız erine pay edilmiştir.389
3.2.4. Topçular
Kalelerin hem hücum hem de savunmasında topların önemi göz önüne alındığında, topçu birlikleri Osmanlı kalelerinde önemli bir birlikti.390
Topçu sınıfı top dökmek ve muharebelerde top kullanmak üzere iki kısım olarak teşkil edilmiştir.391
Osmanlı hudutlarında önemli bir unsura sahip olan topçu birliği başlarına, topçular ağası veya sertopi denilirdi.392
Kayıtlarda topçuların başında Ser-topciyân denilen bir ağa bulunmaktadır. Kayıtlarda kethüdâ-i topciyân yardımcı olarak kaydedilmiştir.
1555-1556 yılında Tımışvar kalesinde topçu ocağı 49 Müslüman ve 1 Gayrimüslim olmak üzere toplam 50 neferden oluşmaktadır.393
Topçubaşı (ser-topciyan) ve kethüda kayıtlarda yer almamaktadır. 1573-1574 ve 1582-1583 yılında Tımışvar Kalesi‘nde 1 topçubaşı, 1 Kethüdâ ve 39 nefer bulunmaktadır.394
1582-1583 yıllarında topçu başı
386
BOA, TT., 298. 47-71.
387 BOA, TT., 552. 56-110.
388 BOA, TT., 674. 79-131.
389 Mesela iki köyün hasılı olan tımar (17.100), Ali (1.800), Gazi Mehmed (1.700), Pervane Abdullah (1.700), Piri Abdullah (1.700), Merdüm Ahmed (1.700), Baki Hüseyin (1.700), Mehmed b.Resul (1.700), Mustafa b.Nasuh (1.700), Hızır b. Hüseyin (1.700) ve Nasuh b. Abdullah (1.700) arasında pay edilmiştir. Bkz. BOA, TT., 298. 68.
390 Mark L. Stein, Osmanlı Kaleleri Avrupa’da Hudut Boyları, Çev. Gül Çağalı Güven (İstanbul:Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007), 78.
391 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 2. Cilt. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988), 35.
392 Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 52.
393 BOA, TT., 298. 72-76.
394
86
8.120 akçe, kethüdâ 5.041 akçe, bölükbaşı 1800 akçe ve bölük neferleri 1700 akçe almaktadır.395
3.2.5. Cebeci
Moğolca cebe kelimesinden türetilen cebeci, yeniçeri askerlerine ok, yay, kılıç, zırh gibi savaş malzemelerinin temini ve tamiriyle uğraşan ocağın adıdır.396
Cebecilerin İstanbul‘da bulunan cebehane denilen silah depolarından başka, hudut bölgelerinde ve kalelerde de silah depoları ve muhafız cebecileri bulunmaktadır.397
Cebeciler 3 sene kale hizmetinde vazifeli olup, süre bitiminde yerlerini diğer cebecilere bırakırdı.398 Tımışvar Kalesi‘nde de silah depolarının ve tamir ünitelerinin bulunmasından dolayı buraya da cebeci tayini yapılmıştır. Tımışvar Kalesi‘nde 1555-1556 yılında 4 adet cebeci kaydı bulunmaktadır. Ser-cebeciyân olarak kayıtlı cebeci başları 2.000 akçe, cebeci neferleri 1.700 ile 1.800 akçe arasında tımar almaktadır.399 Mevcut kayıtlardan 1573-1574 tarihli kayıtta cebeci başı ve cebeci neferleri kaydedilmemiştir.400 1582-1583 yılında 3 adet cebeci kayıtlıdır. Ser-cebeci 2.396 akçe, cebeci neferleri 1.700 akçe tımar almaktadır.401
3.2.6. Humbaracı (Kumbaracı)
Humbara, demirden oluşan, içinde patlayıcı madde doldurulan bir çeşit merminin adıdır.402
Bu mermiyi havan topu vasıtasıyla kullanan topçuya humbaracı denir.403 Humbaracılar Osmanlı Devleti‘nde ilk dönemlerinden beri mevcut olup, bir kısmı
395 BOA, TT., 674. 144-157.
396 Yasemin Kılıçaraslan, ‗‗Cebeci‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7: 182.
397 Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 5.
398 Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 29, Tımışvar Beylerbeyine gönderilen hükümde 3 sene kale hizmetinde bulunan hizmetlilerin geri çağrılarak yerlerine merkezden cebeci gönderilmesi hakkında bkz. BOA, MD., 78. 350/908.
399 BOA, TT., 298. 77.
400 1567-68 yılında Tımışvar Beylerbeyine gönderilen hükümde cebeciler hisar eri olarak yazılmıştır. Bkz.
7 Numaralı Mühimme Defteri, 569.
401
BOA, TT., 674. 132.
402 İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003), 70.
403 Ahmet Halaçoğlu, ‗‗Humbaracı‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18: 349.
87
cebeci ve topçu ocağına bağlıdır.404 Merkezde konuşlananlara düzenli maaş ödenirken, eyaletlerdeki kalelerde görevli olanlara tımar bağlanırdı.405
1555-1556 tarihinde ‗‗Kumbaracıyan-ı Kal‘a-i Tımışvar‘‘ kaydı altında 5 kişi kaydedilmiştir.406
Humbaracı başı 1.800 akçe, humbaracı neferleri 1.700 akçe tımar almaktadır. 1567-1568 tarihinde Tımışvar Kalesi‘nde humbaracı kaldırılarak, hisar eri olarak kaydedilmiştir.407
3.2.7. Barutçular
İmparatorluğun merkezinde yer alan baruthanelerin Macaristan‘a çok uzak olması ve nakliyesinin çok pahalı olması nedeniyle divan-ı hümayun kalelerin barut ihtiyacını karşılamak için Budin ve Tımışvar‘da baruthaneler kurulmuştur.408
Macaristan‘da barutun hammaddelerinden olan güherçile ve kömürün bolca mevcut bulunması, bu bölgede baruthanelerin kurulmasında etkili olmuştur.409
Tımışvar Baruthanesi kurulması için Budin Eyaleti‘nden ustalar getirilmiştir410 , ardından baruthanenin muhafazası için Tımışvar Kalesi‘nin iç ve dış hisarında hisar erleri görevlendirilmiştir.411
Tımışvar Kalesi‘nde barutçu kaydına sadece 1582-83 tarihli defterde rastlanılmıştır. ―Cemaat-i Barutçuyân-ı‘‘ kaydı altında 24 barutçu vardır. Barutçu Kethüdâsı 3.500 akçe, bölük neferleri 1.700-1.800 akçe arasında tımar tasarruf etmektedir.412
Tımışvar Baruthanesi‘nde 1621 yılında İbrahim Kethüda nezaretinde 69 nefer, 1624 senesinde Mehmet Ağa nezaretinde 75 nefer görev yapmaktaydı.413
404
Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 117.
405
Stein, Osmanlı Kaleleri Avrupa’da Hudut Boyları, 94. Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, 117-118.
406 BOA, TT., 298. 78
407 7 Numaralı Mühimme Defteri I, 569.
408
Gabor Agoston, ‗‗XVI.Yüzyılda Macaristan‘da Osmanlı Barut Üretimi: Budin Baruthanesi‘‘, Çev. Zafer Gölen, Belleten Dergisi, 249 (Ağustos 2003), 541. Osmanlı imparatorluğunun çeşitli yerlerinde tophane ve baruthaneler inşa edilmiştir. Büyük tophaneler Adriyatik (Avlonya ve Preveze), Mcaristan (Budin ve Tımışvar), Rumeli (Rodnik, Semendire, İskenderiye, Novaberda, Pravişte, Belgrad), Anadolu (diyarbekir, Erzurum, Birecik, Mardin, Van), Irak (bağdat, basra), Mısır (Kahire) faaliyette idi. Bkz. Agoston, Osmanlı’da Savaş ve Serhad, 32.
409 Agoston, ‗‗XVI.Yüzyılda Macaristan‘da Osmanlı Barut Üretimi‘‘, 2. Barutun bileşeni olan kükürt Macaristan‘da nadir bulunurdu. Bu yüzden Kükürt ihtiyacı Polonya ve Habsburg topraklarından ithal edilir. Tımışvar baruthanesinin işleyişi hakkında bkz. BÖLÜM 5. Tımışvar Baruthanesi.
410 7 Numaralı Mühimme Defteri III, 285-286.
411 12 Numaralı Mühimme Defteri, 194.
412 BOA, TT., 674. 133-142. Tımar-ı Mehmed Kethüdâ.
413
88
Resim: 1
Osmanlı Dönemi TımıĢvar ġehri414
3.2.8. Martolos
Osmanlı Devleti, balkanları fethettikleri zaman ihtiyaç duydukları asker gücünü karşılamak amacıyla, balkanlardaki eski küçük toprak sahiplerinden ve küçük asilzade gruplardan oluşan askeri bir teşkilatlanmaya gitmişlerdir. Bu teşkilatlanma içerisinde martoloslar da yer almaktadır.415
Martoloslara, belirli noktaların nezaret altında tutulması ve sınırların emniyetinin sağlanması için uç bölgelerde görev verilmiştir.416 Martoloslar Macaristan‘a ve Avusturya‘ya yönelik seferlere iştirak ettikleri gibi Sava ve Tuna Nehri‘nin kuzeyinde yer alan kale ve şehirlerde de istihdam edildiler.417 Daha sonraları martoloslara yarı-asker olarak görev verilmiştir.418
Martoloslar kendilerine mahsus mahallelerde otururlardı.419 1568-1569 tarihinde Tımışvar Kalesi‘nde ‗‗Mahalle-i Martolosan’’ kaydı altında 42 hane yazılmıştır.420
414 Hategan, Henrik Ottendorf Becstol Temesvarig, 97.
415Bilge Keser, ‗‗Osmanlı Devleti‘nde Martolos Teşkilatı‘‘, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Dergisi 12 (Erzurum 1999), 268. Martolos kıtaları ilk önce yerli sekelerden, daha sonraları
Bosna ve Dalmaçya havalisindeki Sırp-Hırvatlardan, Macaristan hudut havalisinde Macarlardan seçilmekte idi. bkz. Robert Anhegger, ‗‗Martoloslar Hakkında‘‘, Türkiyat Mecmuası, 7 (1942), 292.
416 Bilgehan Pamuk, ‗‗XV-XVI. Yüzyıllarda Trabzon Sancağı‘nda Martoloslar‘‘, Osmanlı Tarihi
Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 14/14 (2003): 188.
417 Abdulkadir Özcan, ‗‗Martolos‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 65.
418 Yavuz Ercan, ‗‗Türkiye'de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayr-i Müslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisadi Durumu‘‘, Belleten Dergisi XLVII/188 (1983): 1144.
419 Anhegger, ‗‗Martoloslar Hakkında‘‘, 292.
420
89
1578-1579 tarihli kayıtta 37 hane martolos bulunmaktadır.421 Kanaatimizce deftere ziraatle uğraşan martoloslar kaydedilmiştir.
Martolosların maaşları bulundukları yerin vergisinden karşılanmakta, zaman zaman martolos akçası adıyla halktan para toplama yoluna da gidilirdi. Bazı martoloslar aileleriyle birlikte cizye ve aşar dışındaki avarız türü vergilerden muaf tutulurdu.422
Tımışvar Sancağı‘nın uç özelliğini kaybetmesi nedeniyle geri hizmette kalan martolosların kaldırılması düşünülmüştür.423
Fakat Sancakta asayişsizliğin başlaması üzerine yeniden martolos yazımına başlanmıştır.424