1.1. Osmanlı Hâkimiyetine Kadar TımıĢvar
1.2.2. TımıĢvar’ın Fethi
Ferdinand‘ın Erdel‘i ilhak etmesi üzerine 1551 yılında bölgeye sefer düzenleme kararı alınmıştır. Bu seferde Keşiş Martinuzzi‘nin Osmanlı birliklerini tereddütte bırakması ve seferin iyi planlanmaması Osmanlı Devleti‘nin bölgeyi hâkimiyeti altına alma çabalarını başarısızlıkla sonuçlandırmıştır.90
Bu başarısızlık tekrar gerçekleşmemesi için bir yıl sonraki sefer daha iyi organizasyonla sonuçlandırıldı.
1.2.2.1. Sefer Öncesi Hazırlıklar
İlk olarak seferin güvenliği için Rumeli Beylerbeyi‘ne gönderilen hükümde yolların ve Tuna üzerinde köprü kurulacak mahallerin tespit edilmesi istenmiştir. Rumeli Beylerbeyi İstanbul‘a gönderdiği arzda Erdel Eyaleti‘nde köprü kurulmasının gerekli olduğunu tespit etmiştir. İstanbul köprüler için gerekli malzemelerin hangi yollarla getirilmesini ve ne miktarda kereste lazım olduğu hakkında emirler göndermiştir.91 Sefer için gerekli hazırlıklar yapılırken askerin zahire ihtiyacını karşılamak üzere nüzul vergileri koyulmuştu. Nüzul defteri tutma görevi Şehzade Selim‘in defterdarı olan Hüsam Bey‘e tevcih edilmişti.92
6 Eylül 1552 (H. 17 Ramazan 959) tarihinde Vezir Ahmed Paşa‘ya yazılan hükümde bu göreve Bayram Bey‘in tayin edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca hükümde, kendisinin defterleri Hüsam Bey‘den alması istenmiştir.93
Koyun eminine yazılan hükümde sefer-i hümayun için koyun tahsil edilmesi ve ihraç edilmesi94
, saray halkına gönderilen emirde ise askerlerin zahire çekmemesi için Sokullu Mehmet Paşa‘nın Belgrad‘a zahire göndermesi emredildi.95
Ordunun ihtiyacı olan zahireler, Tuna Nehri‘nden nakliye gemileri ile yapılmaktaydı.96
Vidin Beyi‘ne yazılan hükümde Erdel Eyaleti‘nin isyan halinde olduğunu, bunun için Vidin‘de vaki olan zahire gemilerinin güvenli bir şekilde Belgrad‘a gönderilmesi
90 Fodor, İmparatorluk Olmanın Dayanılmaz Ağırlığı, 119.
91 Topkapı Sarayı Kütüphanesi (TSK Koğuşlar), Mühimme Defteri (MD), 888. 79/2.
92 TSK, Koğuşlar, MD., 888. 214/1. (13 Cemâzilyelevvel 959)
93
TSK, Koğuşlar, MD. 888. 357/5.
94 TSK, Koğuşlar, MD., 888. 219/2. (18 Cemâzil-yel-evvel 959) Koyun emine gönderilen emirde tedarik edilen koyunların İstanbul‘dan karşılanmaması konusunda uyarılmıştır. Bkz. Aynı hüküm.
95 TSK, Koğuşlar, MD., 888. 165/2.
96
21
istenmiştir.97
Ordunun kasap, aşçı, bakkal, çukacı, attar vb. ihtiyaçlarının karşılanması için Edirne kadısına hüküm yazılmıştır.98
1.2.2.2. Sefer Planı
Seferin ilk askerî planlaması Boğdan Voyvodası‘na yazılan hükümde yer almaktadır. Hükme göre Devlet Giray Han komutasındaki Tatar askerleri, Boğdan ve Karaman askerleriyle birleşip Erdel istikametinden yürüyeceklerdir. Ayrıca Mehmed Paşa komutasındaki Bosna, Pojega, Budin ve Sirem askerleri de Esteregon üzerinden, Hersek Bey‘i Sinan Paşa‘da Zagrep üzerinden bölgeye hareket edecektir.99
İstanbul, Devlet Giray Han‘a, Erdel Eyaleti‘ne akınlar düzenlemesini emreder.100
Fakat Devlet Giray Han‘ın Erdel yerine Moskova taraflarına yöneldiği görülmektedir.101
Rumeli Beylerbeyi‘ne gönderilen hükümde Segedin Kalesi‘nin muhasara altında olduğu haberi üzerine Silistre, Niğbolu, Özirnik, Perzerin, Vulcıtrın, Avlonya, Yanya, Kırkkilise, Vize, Alacahisar Sancak Beyleri‘yle bu muhasaraya karşı koymaları102
, küffarın mağlup edilip Erdel üzerine sefer hazırlıklarının hızlandırılması emredilmiştir.103
Erdel Eyaleti‘ne yazılan emirlerde Erdel Eyaleti‘nin kadimden südde-i saadete hizmet etmiş olduğu, Nemçe askerini eyalete dahledip fitne ve fesat çıkardığı, Erdel halkının Nemçe keferesine itimat etmeyerek onlara karşı koymaları istenmiştir. Erdel Beyleri; Vezir Ahmed Paşa‘nın emrindeki askerlerle sefere memur edildiği, hizmetine girerek şimdiye kadar olan günahların affedildiği, eğer düşmanla ittifak kurarlarsa mazlamamız boyunlarınadır, denilerek defalarca uyarılmıştır.104
Sefer esnasında iki taraf arasında casusluk faaliyetleri görülmektedir. Rumeli Beylerbeyi‘ne yazılan hükümde Erdel Eyaleti‘nden casuslar geldiği, bu bölgede din-i
97 TSK, Koğuşlar, MD., 888. 206/2. (10 Cemâzil-yel-evvel 959)
98
Edirne Kadısına yazılan H.12 Rabiulahir 959/M.7 Nisan 1552 tarihli hüküm. TSK, Koğuşlar, MD., 888. 152/3.
99 Boğdan Voyvodası‘na yazılan H. 25 Muharrem 959/M. 22 Ocak 1552 tarihli hüküm. TSK Koğuşlar,
MD., 888. 22/4.
100
TSK Koğuşlar, MD., 888. 147/2. (5 Rebî-ül-âhır 959).
101 Devlet Giray Han‘ın Moskova seferi için bkz. Halil İnalcık, ‗‗Devlet Giray‘‘, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi. 9: 241-242. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
102 Hersek Sancağı Beyi Sinan Paşa‘ya yazılan H. Rebî-ül-evvel 959/M. Şubat 1552 tarihli hüküm. TSK Koğuşlar, MD., 888. 86/1.
103 Budin Beylerbeyi‘si Ali Paşa‘ya yazılan H. 16 Rebî-ül-evvel 959/M. 12 Mart 1552 tarihli hüküm. TSK Koğuşlar, MD., 888, 109/1.
104 Erdel Voyvodası‘na yazılan H. 27 Safer 959/M. 23 Şubat 1552 tarihli hüküm. TSK Koğuşlar, MD., 888. 76/3.
22
müfsidin katledildiği ve Nemçe askerlerinin Erdel Eyaleti‘nde kalelere asker koyduğu haberleri gelmektedir, denilmektedir.105 Bir başka örnek, Pojega Bey‘i Ulama Bey‘e gönderilen hükümde kâfirlerin casus gönderdiği haberlerinin alındığı ve bu casuslukların engellenmesi106, Hersek Beyi‘ne yazılan hükümde ise reayanın iskelelere yakın ve sair yerlere yaklaştırılmaması107
, Boğdan Beyi‘ne yazılan hükümde askerlerin içinden Leh tarafına casusluk yapanların haber alındığı, buna mani olunarak sefere hazır olunması istenmektedir.108
Kayıtlarda Erdel bölgesinden kaçan bir kısım reayanın Osmanlı tarafına göç ettiği tespit edilmiştir. Örneğin, Peç ve Beçkerek Beyi Kasım‘ın Erdel Eyaleti‘nden gelen reayanın Segedin, Sirem ve Semendire sancaklarına geçişlerine mani olmamasına109
ve Vulcıtrın Sancak Beyi‘ne yazılan hükümde ise Erdel Eyaleti‘nden gelenlerin meskûn yerleri ihya ve imar etmek için yerleştirildiğine değinilmektedir.110
Segedin kuşatmasından sonra Kara Ahmed Paşa‘nın emrine verilen kuvvetleri incelediğimizde; Sefer için Rumeli kadılarına yazılan hükümde silahdar zümresi ile sağ bölük ulufecileri111
, bunların yanında Silistre Sancak Beyi‘ne yazılan hükümde subaşı, sipahi, çeribaşı ve diğer askerleriyle birlikte Ahmed Paşa‘ya katılması emredilmiştir.112
Bunlardan başka Dukakin Beyi yanında nevbetçi hizmetinde olan 200 yeniçeriye, 97 nefer daha eklenerek bu askerler; Ahmed Paşa‘nın emrine verilmiştir.113 Yeniçeri ağasına yazılan diğer bir emirde silahdar ve sağ bölük ulufecilerin sefere noksansız çıkmaları ve ağalarının da yanında hazır bulunmaları konusunda yeniçeri ağası uyarılmıştır.114
Yeniçerilerin silah ve mühimmatı ise Hassa harç emini tarafından tedarik edilmiştir.115 105 TSK Koğuşlar, MD., 888. 27/2. 106 TSK Koğuşlar, MD., 888. 182/7. 107 TSK Koğuşlar, MD., 888. 182/8.( 28 Rebî-ül-evvel 959) 108 TSK Koğuşlar, MD., 888. 220/4-224/7-140-3. 109 TSK Koğuşlar, MD., 888. 218/4. 110 TSK Koğuşlar, MD., 888. 213/4. (13 Cemâzil-yel-evvel 959). 111 TSK Koğuşlar, MD., 888. 150/2-163/4. 112 TSK Koğuşlar, MD., 888. 153/1-159/6. (13 Rebî-ül-âhır 959).
113 TSK Koğuşlar, MD., 888. 186/2. (28 Rebî-ül-âhır 959), 187/3. (29 Rebî-ül-âhır 959). Evliya Çelebi Ahmed Paşa‘nın emrine verilen askerler; 40 oda yeniçeri ile sekbanbaşı, aşağı bölük ağaları, topçu, cebeci, 17 beylerbeyi, 40 adet sancak beyi ve Budin Veziri Ali Paşa olarak belirtmektedir. Bkz. Evliya Çelebi, 5. Kitap, 527.
114 TSK Koğuşlar, MD., 888. 172/4. (21 Rebî-ül âhır 959)
115
23
Sefer için gerekli mühimmatın gönderilmesi istenirken116
aynı zamanda bunları cepheye nakletmek üzere Alacahisar Beyi‘ne ve kadılara gönderilen emirde top çekmek ve sair hizmet için gerekli cerehor ihtiyacının karşılanması istenmiştir117
. Solakzade, Ahmed Paşa‘nın emrine verilen kuvvetleri, ‗‗sekbanbaşı birkaç bin yeniçeri ile ve dört bölük ağası bölükleri ile topçu ve cebeci ve sair asakirden hayli tayin olundu’’ diyerek nakleder.118
Belgelerde sefer esnasında aksaklıkların da yaşandığı görülmektedir. Yeniçeri ağasına yazılan hükümde sefere tayin olunan silahdar ve sağ bölük ulufecilerinin sefere ulaşmadığının haber alındığı, Sofya‘da yoklama yapılarak katılmayanların ulufelerinin kesilmesi119
, Aydın Beyi Hayreddin‘in Silistre sancağını korumakla görevlendirildiği halde, yetişememesi üzerine Anadolu Beylerbeyi‘nin yanında kalması emredilmiştir.120
Sefere katılan diğer kuvvetlere bakıldığında Köstendil Beyi‘ne yazılan hükümde 17. Rebî-ül evvel‘de sefere hazır olmaları121, Bursa Beyi Behram Bey‘e Niğbolu sancağına varıp askerleriyle münasip bir mahallede beklemeleri122
, Vulçıtrın Beyi‘ne yazılan hükümde ise Vidin sancağına yakın olan nehirlerin düşmanın buradan gelme ihtimaline karşı akıncılar tarafından korunması emredildi.123
Kuşatma öncesi Tımışvar Kalesi‘nde 960 süvari, 1350 piyade, 300 paralı Çek askeri, 150 paralı Alman askeri, 200 haydut ve 200 Tımışvar‘ın yerli askeri bulunuyordu.124
Solakzade, Tımışvar Kalesi‘nde 300-400 adet İspanyol askerinin olduğunu ifade
116 TSK Koğuşlar, MD., 888. 175/3. (22 Rebî-ül âhır 959), 187/1.
117
TSK Koğuşlar, MD., 888. 179/2.
118
Solakzâde Mehmet Hemdemi, Solakzâde Tarihi, 515.
119 TSK Koğuşlar, MD., 888. 220/4. ((20 Cemâzil-yel-evvel 959)
120 TSK Koğuşlar, MD., 888. 220/1. (18 Cemâzil-yel-evvel 959)
121TSK Koğuşlar, MD., 888. 158/1. ‗‗Vezir Ahmed Paşa‘ya kapukulından ve Rumeli‘nün ümerâ ve askerinden niçe bin, dilî-ü dilâver ve şîr-i zafer-peyker koşılup âlât-ı kıtâl ile târîh-i mesfûrd irsâl buyurulmuş idi.‘‘ Bkz. Hasan Bey-zade Ahmed Paşa, Hasan Bey-zade Tarihi, 527.
122 TSK Koğuşlar, MD., 888. 140/2. (2 Rebî-ül âhır 959), 153/2. (9 Rebî-ül âhır 959). Boğdan Voyvodası‘na yazılan hükümlerde seferde Behram Bey ve Kırkkilise Bey‘i Hasan‘la birlikte hareket etmesi istenmiştir. Bkz. TSK Koğuşlar, MD., 888. 198/1-220/2. Eflak Voyvodası‘na yazılan hükümde Biga Beyi Sinan Bey ile birlikte hareket edilmesi istenmiştir. Bkz. TSK Koğuşlar, MD., 888. 220/2-3. (gurre-i Cemâzil-yel-Âhir 959).
123
TSK Koğuşlar, MD., 888. 184/1.
124 Ioan Hategan, Eyaletul de Timişoara, 40-41. Kuşatmada kalede bulunan asker sayısı tartışmalıdır. 1000 Macar süvarisi, 100 haydut, 300 Çek askeri, 250 İspanyol askeri, 150 Alman askeri ile 17 top bulunurken, başka bir kaynakta 760 süvari eri, 250 Alman askeri, 100 İngiliz, 100 Caransebeşli ve 250 Tımışvar‘ın yerli askeri bulunmaktadır. bkz. Ioan Hategan, Eyaletul de Timişoara, 40-42.
24
etmektedir.125 Celalzade ise Kale‘de İspanyol, Nemçe ve Macar askerlerinin olduğunu belirtmektedir.126
22 Nisan 1552 yılında Edirne‘den yola çıkan Osmanlı güçleri, 27 Haziran‘da Tımışvar önlerine geldi. Bu sırada metrisler kazılmış127, 29 Haziran‘da Osmanlı ordusu merkezde bulunan hisarı muhasaraya başlamıştır.128
Açılan lağımlar ve yoğun top ateşi neticesinde kale savunması çökertilmiş ve ilk olarak kalenin varoş kısmında hâkimiyet sağlanmıştır. Kalenin ağır hasar alması ve varoş kısmının kaybedilmesi üzerine iç kaleye çekilen askerler, kaleden gitmelerine izin verilirse kaleyi teslim edeceklerini bildirmişlerdir. Serdar Ahmed Paşa Macarlar‘ın aman isteğini kabul edip gitmelerine izin vermiştir. 27 Temmuz 1552‘de Macarlar kaleyi tamamen tahliye etmişlerdir.129
Henüz savaş devam ederken Ahmed Paşa bir yandan savaşla bir yandan da bölgede kurulacak eyaletin temellerini atmakla meşguldü.130
Ahmed Paşa, Tımışvar Kalesi kuşatma altındayken, fetih sonrası Kale‘de istihdam edilmek üzere Beç ve Beçkerek Kaleleri‘nden 750 nefer ile bunlara 1600 nefer daha ilave edilerek buraya kaydırılmasını talep etmiştir.131
Belgelerde görüldüğü kadarıyla, 27 Temmuz 1552 tarihinde Tımışvar Kalesi Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra Ahmed Paşa bölgedeki diğer kalelere doğru yönelmiştir.132
Bu sırada Ahmed Paşa ile merkezî hükümetin bağlantısının kesildiğini görmekteyiz. Merkezi hükümet Rumeli Beylerbeyi‘ne gönderdiği hükümde Ahmed Paşa‘nın hangi istikamette olduğunu sormaktadır. Belgenin bir benzerinin de Ahmed Paşa‘ya
125 Solakzâde Mehmet Hemdemi, Solakzâde Tarihi, 515.
126 Demirtaş, Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, 576.
127
TSK Koğuşlar, MD., 888. 316/3.
128
Demirtaş, Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, 576. Solakzâde Mehmet Hemdemi, Solakzâde Tarihi, 515.
129 Solakzâde Mehmet Hemdemi, Solakzâde Tarihi, 515.
130
Fodor, İmparatorluk Olmanın Dayanılmaz Ağırlığı, 129. 7 Temmuz 1552 (H.15 Recep 959) tarihinde Ahmed Paşaya‘ya yazılan hükümde kendisine 100.000 akçe gönderildiği, bu meblağı tımarlara terakki için dağıtması, 4 nefer çavuşluk ve 3 nefer çaşnigiliğe arz eylemesi istenmiştir. bkz. TSK Koğuşlar, MD., 888. 347/2. (15 Ramazan 959)
131
TSK Koğuşlar, MD., 888. 347/3. (15 Ramazan 959)
132 Budin Beylerbeyi‘ne yazılan hükümde, ‗‗Düstûr-ı mükerrem vezîrim Ahmed Paşa edâmallahû te‘âlâ
iclâlehû Dımışkar (Tımışvar) ka‘asını feth etdikden sonra haberi vârid olmadı eyle olsa müşârunileyh vezîrim bi’l-fi‘l ne mahaldedir ve ne iş tutar ve tedbir ve tedârikleri nedir ve küffâr-ı hâksârın dahî evzâ‘ ve etvârları nenin üzerinedir tafsîl ile ma‘lûm olmak mühim ve lâzım olmağın buyurdum ki; ( ) vusûl buldukda te’hîr ve terâhî itmeyüp mûmâileyh vezîrim bi’l-fi‘l ne mahaldedir ve ne iş tutar ve tedbir ve tedâriki nedir ve küffâr-ı hâksârın dahî efkâr-ı fâsidleri nedir ve evzâ‘ ve etvârları nedir ta‘cîlen sahîh haber alup mufassal ve meşrûh yazup südde-i sa‘âdetime arz eyleyesin’’. TSK Koğuşlar, MD., 888.
25
gönderilmiştir.133
Merkez, Ahmed Paşa‘nın hangi mahalde olduğunu çevre beylerbeyliklere yazdığı hükümlerden anlamaya çalışmakla beraber kendisine de hükümler gönderir ve kendisinden emrindeki Rumeli askerlerinden bazılarının seferden geri dönmediğini, emri altındaki askerlerinin yoklanıp bunların merkeze gönderilmesini talep etti.134
Ahmed Paşa Tımışvar‘ın fethini tamamlarken bir yandan da bölgedeki diğer kaleleri hâkimiyeti altına aldı.135
Yine belgelerde bu kalelerin fethi tamamlandıktan sonra Eğri Kalesi‘ni almaya niyetli olduğunu görülmektedir. Ahmed Paşa, bir yandan Eğri üzerine yönelirken bir yandan da bölgeyi Osmanlı sınırları içerisine entegre etmek için çalışmıştır.136
Tımışvar Beylerbeyliği‘ne Kasım Paşa getirilip kendisine 800.000 akçe has bağlanmıştır. Merkez, Ahmed Paşa‘ya gönderdiği hükümde Semendire, Alacahisar ve Vidin sancaklarının Tımışvar Beylerbeyliği‘ne bağlanmasını talep etmektedir. Ahmed Paşa; Tımışvar, Bosna ve Budin Eyaletleri‘nin ada şeklinde birbirlerine beş altı günlük mesafede olduğunu, düşman saldırılarına karşı bir ittifak içerisinde karşı koyabileceklerini düşünmektedir.137