BÖLÜM 4:FĠZĠKĠ YAPI, MAHALLELER VE NÜFUS
4.2. TımıĢvar ġehrinin Genel Görünümü
Tımışvar şehri, oldukça eski bir tarihi geçmişe sahiptir. Bu sebeple Osmanlı dönemine kadar bir çok devletin hakimiyeti altında kalmıştır.
Tımışvar şehri üç bölümden meydana gelir: kale, şehir ve varoş. Kale şehrin kuzeyinde yer almaktadır. Tımışvar‘ı ziyaret eden Evliya Çelebi, Tımışvar Kalesi‘ni dört tarafı çevrili, dört güçlü gözetleme kulesine sahip ve çevresindeki Timiş Nehri‘nin varlığıyla sağlam bir kale olarak tasvir etmektedir. Kale ile şehir birbirine bir köprü ile bağlanmaktadır. Sur içi kısmı şehrin en eski yerleşim alanıdır. Yeni göçler ve nüfus artışı sur dışında yeni yerleşim alanlarının kurulmasına, zamanla şehirde böyle ikili bir görüntü ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu iki kısmı birbirinden ayıran ve şehre giriş ve çıkışı sağlayan kapılar bulunuyordu. Bunlar; Küçük Kale Kapısı, Su Kapısı, Azap Kapısı, Horoz Kapısı ve Kan Kapısı adlarını taşıyordu.586
Bunlardan Küçük Kale Kapısı yüksek çitlerden yapılmış olup, köprülerle kale dışındaki banliyölere bağlanıyordu. Su Kapısı Timiş Nehri üzerinde kurulmuş olup kare şeklinde kuleye sahipti. Azap Kapısı adını bir grup asker olan Azaplardan almıştır. Horoz Kapısı şehrin kuzey yönüne açılıyordu. Bu kapının üzerinde gidip gelen yolcuların dinlenmesi için bir köşk bulunmaktaydı. Beşincisi Kan Kapısı veya Kanın Kapısı kare şeklinde bir kuleye sahiptir.587
Tımışvar evlerinde genelde üstü açık bir avlu bulunuyordu. Avlunun dört tarafı tahta duvarlarla çevrilmişti. Genellikle avluların iki kapısı vardır. Birinden at arabaları diğerinden yayalar geçerdi. Evler bir veya iki katlıydı. Evler su ihtiyaçlarını açılan bir kuyudan veya Timiş Nehri‘nden su taşıyan mataracılardan temin ediyordu. Sokaklar tahta döşemeliydi.588
586
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5: 530-532.
587 Hategan, Henrik Ottendorf Becstöl Temesvarig, 1663, 12-13
588 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5: 530-532. Tımışvar‘ın Osmanlı hakimiyetine geçtiğinde şehirde 2.000 ev bulunmaktaydı. Bkz. Feneşan, Cultura Otomana A Vilayetului Timişoara (1552-1716), 112.
126
Resim: 3
TımıĢvar ġehrinin Görünümü589
4.2.1. TımıĢvar Kalesi
Tarihin ilk devirlerinden itibaren insanlar kendilerini ve ürünlerini korumak amacıyla yaşadığı yerin etrafını duvarlarla çevirmek suretiyle kaleler inşa etmek zorunda kalmıştır.590
Kaleler genellikle yüksek bölgelere, nehir ağızlarına veya bataklık bölgelere kurulmuştur.591
Kalelerin düz arazide müdafaasını sağlamak amacıyla nehirlerin ağzı veya dirsek yaptıkları yerlerde kanallar açılarak akarsular kaleler etrafından hendeklere yönlendirilmiş, böylece kalenin savunması sağlanmıştır. Şehirlerin ilk temelini de bu kaleler teşkil etmiştir.592
Sınır bölgelerinde ve iç tarafta kalan kalelerin fonksiyonları doğal olarak birbirinden farklıdır. Sınıra yakın olan kaleler genellikle akınlara maruz kaldığı için sürekli tahribata uğramakta, bu durum halkın iç bölgelerde daha iyi korunan kalelerin bulunduğu şehirlere kaçmasına neden olmaktadır.593
Osmanlı Dönemi, kalenin genel yapısı hakkında bilgi verdikten sonra şimdi Evliya Çelebi‘nin Tımışvar Kalesi hakkındaki izlenimlerine bakalım; Tımışvar Kalesi olarak
589 Erişim: 16.01.2019, https://www.banatulazi.ro/cum-au-facut-rost-de-apa-curata-timisorenii-acum-aproape-o-suta-de-ani/ A: Kale, B: İç Kale, C: Varoş, D: Timiş Nehri, E: Değirmen.
590 Batmaz, ‗‗Osmanlı Devletinde Kale Teşkilatına Genel Bir Bakış‘‘, 3.
591 Coğrafi açıdan bakıldığında Macaristan toprakları üzerinde göller ve nehirler bölgenin en önemli özelliğidir. Macaristan‘da kurulan kaleler genellikle Tuna nehri veya kolları üzerinde yer almaktadır. Bkz: Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristanı‘nda Kentler, Kaleler, İstanbul: Ege Yayınları, 2001.
592 Batmaz, ‗‗Osmanlı Devletinde Kale Teşkilatına Genel Bir Bakış‘‘, 9. Macaristan‘da Kaleler kentlerin siyasi merkezini teşkil etmiştir. Örnek Budin, Tımışvar.
593 Eckhart, Macaristan Tarihi, 121. Macaristan bölgesinde sınır bölgelerinde bulunan kaleler güzergahların güvenliği, gerekse savunma nedeniyle oldukça öneme sahiptir.
127
isimlendirilen kalenin Timiş Nehri kıyısında beşgen şekilli, meşe ve pelit ağaçlarından yapıldığını, sınır bölgesinde olduğu için burçlarının çok iyi durumda olduğunu ve etrafında hendeklerin bulunduğunu anlatır. Ayrıca kalenin dizdarı ve neferatı olduğundan da bahseder.594
Henrik Ottendorf‘un, 1663 yılında Tımışvar‘ı ziyaret ettiği esnada yazdıklarını aktarmak istiyoruz. Ottendorf, 1663 yılında uğradığı Tımışvar Kalesi hakkında; şehrin kuzeyinde yer alan kalenin etrafının kalın duvarlarla çevrili olduğunu, gözetleme kuleleriyle ve etrafındaki derin bataklıklarla kalenin sağlam ve korunaklı olduğunu ifade eder. Ayrıca kalenin dışında şehrin etrafının dallarla örülmüş yüksek bir çit duvar ile çevrili olduğunu aktarır.595
Tımışvar Beylerbeyi bu kalede yaşamaktadır. Evliya Çelebi ve Ottendorf, kalenin bataklık arazide kurulması nedeniyle Tımışvar Kalesi‘nde taş kullanılmadığını, kalenin ahşap palankalarla çevrili olduğunu belirtir. Bu durum günümüzde kaleden kalan gravürlerde de kanıtlanmaktadır.596
Tımışvar‘a bağlı köyler bu kalenin tamir ve bakımıyla mükelleftir.597
1576 yılında Tımışvar Kalesine yıldırım düşmesi sonucu barut mahzenin olduğu iç kale tarafı büyük zarar görmüştür.598
1585 yılında da kalenin palangasında büyük bir yangın çıkmış, kale yangın sonucu zarar görmüştür.599
Tımışvar Kalesi‘ni oluşturan bir diğer kale iç kaledir. Evliya Çelebi Tımışvar‘ın İç Kalesi hakkında şu bilgileri vermektedir; İç kale dış kalenin güney tarafında, kargir yapıda ve dört tarafının hendekle çevrildiğini anlatır. İç kalede makaralı köprüler ve şehre açılan kapılar vardır. Bütün hazine, mühimmat ve levazımatlar kale içerisinde bulunan kulelerde saklanır.600
594
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5: 530-532.
595 Hategan, Henrik Ottendorf Becstöl Temesvarig, 1663, 11.
596 Ömer Turan-Mehmet Z. İbrahimgil, Balkanlardaki Türk Mimari Eserlerinden Örnekler (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurumu Yayınları, 2004), 415.
597
BOA. TT. 290, s. 22.
598 Tımışvar Beylerbeyine ve Mal Defterdarına yazılan H. 20 Zilkade 973/M. 20 Şubat 1576 tarihli hüküm. BOA, MD., 27, hkm. 656. Kalenin tamiri için yararlı üstad ve kiremitçiler görevlendirilmiştir. Bkz. BOA, MD., 27, hkm. 657. Tımışvar kalesinin yıldırımdan yıkılan kulesi için taş ve kireçle tamir edilerek, hisar erlerinin evlerinin yapılması hakkında bkz. BOA, MD., 33, hkm. 645.
599 Sirem beyie yazılan H. 25 Cemazeyilahir 993/M. 24 Haziran 1585 tarihli hüküm. BOA, MD., 58, hkm. 470. Semendire beyine yazılan hükümde Tımışvar Kalesi palangasına tamiri için cerahor görevlendirmesi hakkında bkz. BOA, MD., 58, hkm. 469-470.
600
128
4.2.2. TımıĢvar’da YaĢayan Sosyal Gruplar
Tımışvar Kalesi etrafında gelişen şehir, daha çok askeri bir garnizon görünümüyle ön plandadır. Şehirdeki Müslüman ve gayrimüslim mahalleleri sayıca mukayese edildiğinde, Müslümanların lehine bariz bir üstünlük söz konusudur. Öte yandan gayrimüslimlerin şehre yakın olan köylerde yaşadığı anlaşılmaktadır. Ottendorf‘un Tımışvar şehrinde sosyal yapı hakkındaki tasviri şu şekildedir; Hristiyanlar banliyölerde Müslümanlarla beraber yaşarlar, genellikle ticaret, tarım, hayvan yetiştiriciliği ve buna benzer iş kollarında çalışırlardı. Kıptiler ise Tımışvar‘da demircilik, bununla beraber müzisyenlik, cambazlık yapıyorlardı ancak bazı yerleşim birimlerinde cellat olarak da görev alıyorlardı. Kıptiler, Ortodoks kilisesine yakın otururlar ve domuz beslerlerdi. Tımışvar'da yaşayan Ortodokslar, Katoliklerle aynı mahallede oturmaz, ayrı mahallede otururlar ve ayrı kiliselerde ibadet ederlerdi. Şehirde şarap ticareti genellikle Ortodokslar tarafından yapılırdı. Katolik kilisesi banliyöde yer alıp, Su Kapısı‘na yakındı. Kilise'nin büyüklüğü 500-600 kişi alabilecek kapasitededir. Dervişler ise banliyö'nün dışında kuzeybatı tarafında yaşar, genellikle tarımla uğraşır veya dilenirlerdi. 601
4.2.3.Cami ve Mescidler
Maliyeden Müdevver Defterlerine göre Tımışvar Şehrinde XVI. yüzyılın ikinci yarısında toplam olarak 4 tane cami ve 1 mescid bulunmaktaydı. Camiler, mescitlerden farklı olarak, Cuma namazı da kılınabilen ibadet mekânlarıydı.
4.2.3.1.Câmi‘-i Kebîr (Ulu Camii)
‗‗Büyük Câmii‘‘ veya ‗‗Ulu Câmii‘‘ olarak da bilinen Câmi‗-i Kebîr, Tımışvar‘ın şehir merkezinde bulunmaktadır. Camide imam, hatip, müezzin, vaiz, cüzhan, kayyım, çerağdar olmak üzere 9 personel görev yapmaktaydı. 602
4.2.3.2.Cami‘i ġerif (Siget)
Tımışvar‘da Cami‗-i Şerif isminde iki camiden biri olan bu cami, Tımışvar şehrinde kale dışında, Siget(Ada) olarak adlandırılan bölgede bulunmaktadır. Camide hatib, imam, müezzin, salah, devrhan, cüzhan, kayyım ve çerağdar olmak üzere 11 personel
601 Hategan, Henrik Ottendorf Becstöl Temesvarig, 1663, 15-16.
602
129
görev yapmaktaydı. Bu caminin görevli sayısının çeşitliliğine bakılarak Tımışvar‘ın önemli camilerinden biri olduğu söylenebilir.603
4.2.3.3.Cami‘i ġerif
Cami, dış kalede yer almaktadır. Camide, hatib, imam, mu‗arrif, müezzin, serraci, kayyım, devrhan olmak üzere 10 personel görev yapmaktaydı.604