Demokrasi kavramı en basit haliyle halkın kendi kendini yönettiği yönetim biçimi olarak ifade edilmektedir. Demokrasilerde egemenlik millete veya halka ait
147
olmakta, halk ise kendini yönetecek olan temsilcileri belirli bir süre için özgür iradesiyle kurallarına uygun bir şekilde seçimler vasıtasıyla tayin etmektedir. Bu nedenle temsili demokrasilerde seçimler demokrasinin vazgeçilmez bir unsuru olarak kabul edilmektedirler (Tunç, 2008: 1115-1117). Yani demokrasi kavramından ve söz konusu kavramın işleyişinden bahsedebilmek için seçimlerin varlıkları şarttır. Çünkü halkın devleti yönetecek kişileri seçebilmesi ancak seçimlerle mümkün olmaktadır.
Demokratik hayata geçen diğer ülkelerde olduğu gibi Türk siyasi hayatında da seçimler demokratik hayata geçiş aşamasında önemli rol oynamışlardır. Nitekim yukarıda da bahsedildiği üzere Türk siyasi hayatında demokrasiye geçiş olarak kabul edilen ilk milletvekili genel seçimi 23 Aralık 1876 tarihinde ilan edilen Kanuni Esasi döneminde Osmanlı Devleti zamanında yapılmıştır (Olgun, 2011: 3). Böylece Osmanlı Devleti zamanında başlayan demokrasinin olmazsa olmazı seçim olgusu günümüze kadar süregelmiştir. Bu bağlamda Türk siyasi hayatı açısından yapılan seçimler düşünüldüğünde üçlü bir ayırıma gidilmektedir. Söz konusu ayırıma göre seçimler cumhuriyet öncesi dönem, tek parti dönemi ve çok partili dönem olarak incelenmektedirler.
Cumhuriyet öncesi dönem incelendiğinde söz konusu dönemin Kanuni Esasi’nin kabul edildiği 1876 yılı ile Cumhuriyet’in ilan edildiği 1923 yılı arasında yapılan seçimleri kapsadığı görülmektedir. Söz konusu dönemde 1877, 1908, 1912, 1914, 1919 ve 1920 yıllarında olmak üzere toplam altı tane genel seçim yapıldığı bilinmektedir.
Seçimler konusunda yapılan sınıflandırmada cumhuriyet öncesi dönemden sonra tek parti dönemi gelmektedir. Tek parti dönemi adından da anlaşılacağı üzere Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) karşısında herhangi bir rakip partinin olmadığı tek partinin iktidar olduğu dönemi kapsamaktadır.39 Tek parti dönemi 1923 seçimlerinden sonra kurulan II. Meclis ile başlamış ve 1946 yılı genel seçimlerine kadar devam etmiştir. Söz konusu dönemde 1923, 1927, 1931, 1935, 1939 ve 1943 yıllarında olmak üzere toplam altı tane genel seçim yapıldığı bilinmektedir.
Tek parti döneminde 1943 yılında yapılan genel seçim hariç diğer yapılan genel seçimlerde I. Meşrutiyet zamanında yürürlüğe koyulmuş olan İntihab-ı Mebusan Kanunu uyarınca iki dereceli ve basit çoğunluk seçim sistemi uygulanmıştır. 1923 yılı
39 Tek parti döneminde siyasi bir parti olarak kurulan ve faaliyet gösteren tek parti Cumhuriyet Halk Partisi olmuştur. Tek parti döneminde yapılan seçimlere siyasi parti çatısı altında katılan tek parti CHP olsa da seçimlerde bağımsız milletvekili uygulamalarına da yer verilmiştir.
148
seçimlerinin ardından kurulan meclis 20 Nisan 1924 tarihinde 1924 Anayasası’nı kabul etmiştir. 1924 Anayasası ile daha önce iki yıl olan milletvekilliği süresi dört yıla çıkarılmış, seçme yaşı 18 seçilebilme yaşı ise 30 olarak belirlenmiştir (Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü BYEGM, 2015: 46-47).
Tek parti döneminde seçimlerle ilgili yaşanan bir diğer önemli gelişme ise kadınlara seçme ve seçilebilme hakkının ilk kez tanınmış olmasıdır. Nitekim 1924 Anayasası’nda erkekler seçme ve seçilebilme hakkına sahip oldukları için 1923, 1927 ile 1931 seçimlerinde yalnızca erkekler oy kullanmışlardır. 1934 yılında İntihab-ı Mebusan Kanunu’nda yapılan değişikliklerle kadınlara seçme-seçilebilme hakkı tanınmış ve seçme yaşı 18’den 22’ye çıkarılmıştır. Yaşanan bu gelişmelere bağlı olarak kadınların ilk defa oy kullandıkları 1935 seçimlerinde ilk defa 18 kadın milletvekili seçilerek meclise girmiştir.
Tek parti döneminde temsil edilen nüfuslarla ilgili ise bazı gelişmeler yaşanmıştır. Bu kapsamda 1923 yılında daha önce her 50.000 erkek nüfusu 1 milletvekilinin temsil ettiği kural her 20.000 erkek nüfusu 1 milletvekili temsil eder olarak değiştirilmiş, 1934 yılında ise her 40.000 kadın-erkek nüfusu 1 milletvekilinin temsil edeceği hususu kararlaştırılmıştır.
1942 yılına gelindiğinde ise seçimlerle ilgili yine önemli bir gelişme yaşanmış; 4320 sayılı Seçim Yasası ile Cumhuriyetin ilk seçim yasası kabul edilmiştir. 4320 sayılı yasa genel özellikleri itibariyle yerine getirildiği İntihab-ı Mebusan Kanunu’ndan çok fazla değişiklik barındırmasa da 1943 yılında yapılan tek parti döneminin son milletvekili seçimi 4320 sayılı Seçim Kanunu’na göre yapılmıştır. Ayrıca söz konusu seçimle iki dereceli çoğunluk seçim sistemi son defa uygulanmıştır (TÜİK, 2012: 10).
Türk siyasi hayatındaki seçimler incelendiğinde tek parti döneminin ardından çok partili dönemin geldiği görülmektedir. Çok partili döneme geçişin sağlanmasında gerek dış faktörler gerek sosyal, siyasal ve ekonomik anlamda iç faktörler olmak üzere pek çok faktör etkili olmuştur. Söz konusu faktörlerden en fazla dikkat çeken dış faktör II. Dünya Savaşı olmuştur. Şöyle ki savaşı demokrasiyi destekleyen ülkelerin kazanması dünya çapında demokrasinin yayılmasına, dolayısıyla Türkiye’nin de bu akımdan etkilenmesine neden olmuştur. Öte yandan savaş sonrası dönemde tek parti rejimine olan güven sarsılmış, değişen fikir ve düşünceler çerçevesinde muhalefet mekanizmasına hızla gerek olduğu düşüncesi tüm ülkede hâkim olmuştur (Haytoğlu,
149
1997: 49-53). Belirtilen gerekçeler doğrultusunda 18 Temmuz 1945 tarihinde önce Milli Kalkınma Partisi daha sonra 7 Ocak 1946 tarihinde Türk siyasi hayatı üzerinde önemli derecede etkili olan Demokrat Parti kurularak tek parti dönemi sona ermiş, günümüze değin süregelen çok partili siyasi hayata geçiş sağlanmıştır.
Çok partili dönemde yapılan ilk seçim 1946 yılı genel seçimleri olmakla birlikte söz konusu seçimden önce 5 Haziran 1945’te çıkarılan 4918 Sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu ile 4320 Sayılı Seçimi Yasası yürürlükten kaldırılmış ve ülkemizde ilk kez demokratik seçim niteliklerine uygun bir seçim yasası yürürlüğe girmiştir. Yürürlüğe giren yeni seçim yasası ile birlikte seçimler iki dereceli olmaktan çıkarılarak tek dereceli çoğunluk sistemine geçilmiştir.
Nihayet 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan genel seçime CHP, Milli Kalkınma Partisi ve Demokrat Parti olmak üzere üç parti katılmış, böylece Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki ilk çok partili seçim gerçekleşmiştir. Ancak söz konusu seçimde açık oy, gizli sayım yöntemi kullanıldığı ve seçimlerin denetimi yargı yerine yürütmeye bırakıldığı için tartışmalar ortaya çıkmıştır (TÜİK, 2012: 12).
1946 yılı genel seçimi ile başlayan çok partili siyasi hayat halen ülkemizde devam etmekle birlikte 1946 yılı seçimi dâhil olmak üzere günümüze kadar çok partili dönem içerisinde toplam 19 genel seçim yapılmıştır. Buna göre seçim yapılan yıllar 1946, 1950, 1954, 1957, 1961, 1965, 1969, 1973, 1977, 1983, 1987, 1991, 1995, 1999, 2002, 2007, 2011, 2015 (Haziran) ve 2015 (Kasım) olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çok partili dönem içerisinde de tek parti döneminde olduğu gibi seçim sistemine yönelik önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda 16 Şubat 1950 tarihinde çıkarılan 5545 Sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu ile seçimlerin tek dereceli, eşit, genel, gizli oy, açık sayım yöntemine göre yargı denetimi altında yapılamasına yönelik hüküm getirilmiştir. Söz konusu hüküm kapsamında yapılan ilk genel seçim 1950 yılı genel seçimi olmuştur. 1946-1957 yılları arasında yapılan seçimlerde, tek dereceli liste usulü çoğunluk seçim sistemi uygulanmıştır. 1957 seçimlerinden 3 yıl sonra askeri darbe gerçekleşmiş ve akabinde oluşturulan kurucu meclis tarafından hazırlanan 25 Mayıs 1961 tarih ve 306 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu yürürlüğe girmiştir. 306 sayılı Kanun’la seçimlerin ilk defa çevre barajlı nispi temsil (d’Hondt) seçim sistemi uygulamasına göre yapılması öngörülmüştür. 306 sayılı Kanun 15 Ekim 1961 tarihinde yapılan genel seçimlerde uygulanmış olup, seçim sonuçlarına göre Türkiye’de ilk kez
150
koalisyon hükümeti kurulmuştur. 306 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu’nda değişiklik yapılarak, 1965 yılında yapılan milletvekili seçiminde, milli bakiye seçim sistemi, 1969, 1973 ve 1977 yıllarında yapılan seçimlerde ise barajsız d’Hondt seçim sistemi uygulanmıştır. 12 Eylül 1980 Askeri Darbesinden sonra kabul edilen 1982 Anayasası ile seçim dönemi 5 yıla çıkarılmış, seçmen yaşı 21 olarak belirlenmiştir. 10 Haziran 1983 tarihinde 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu kabul edilerek barajsız d’Hondt seçim sistemi kaldırılmış, onun yerine ülke barajlı (%10) ve seçim çevresi barajlı nispi temsil (d’Hondt) seçim sistemi getirilmiştir. 17 Mayıs 1987’de Anayasa’da yapılan değişiklikle seçmen yaşı 20’ye indirilmiştir. 1995 genel seçimlerinden önce seçim çevresi barajı kaldırılarak yerine ülke barajlı (%10) d’Hondt seçim sistemi getirilmiştir. Ayrıca TBMM’nin üye sayısı40 450’den 550’ye çıkarılmış, seçmen yaşı 18’e indirilmiş, ceza ve tutukevlerinde tutuklu olarak bulunanlara oy kullanma hakkı tanınmıştır. Bunlara ek olarak Milletvekili sayısı 18’e kadar olan iller için 1 seçim çevresi; 19 - 35 arasında olan iller için 2 seçim çevresi; 36’dan çok olan iller için 3 seçim çevresi oluşturulması hükmü getirilmiştir. 1999, 2002, 2007, 2011, 2015 (Haziran) ve 2015 (Kasım) yıllarında yapılan milletvekili seçimlerinde de 1995 yılı seçimindeki uygulamalar aynı şekilde devam etmiştir (BYEGM, 2015: 49-75).
Tablo 5. Milletvekili Genel Seçimlerinde Uygulanan Seçim Sistemleri, Seçime Katılan ve Meclise Giren Siyasi Partiler
Dönemi ve seçim yılı
Uygulanan seçim sistemi Seçime katılan
Meclis'e giren
Meclis'e giren siyasi partiler
Tek Parti Dönemi
1923 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
1927 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
1931 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
1935 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
1939 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
1943 İki dereceli seçim sistemi 1 1 CHP
Çok Partili Dönem
1946 Liste usulü Çoğunluk sistemi 3 2 CHP, DP 1950 Liste usulü Çoğunluk sistemi 3 3 CHP, DP, MP 1954 Liste usulü Çoğunluk sistemi 5 3 CHP, CMP, DP 1957 Liste usulü Çoğunluk sistemi 5 4 CHP, CMP, DP, HP 1961 Çevre Barajlı d'Hondt Sistemi 4 4 AP, CHP, CKMP,
YTP
1965 Milli Bakiye Sistemi 6 6 AP, CHP, CKMP,
MP, TİP, YTP 1969 Barajsız d'Hondt Sistemi 8 8 AP, BP, CHP, GP,
MP, MHP, TİP,
40 TBMM üye tamsayısı, 1995 yılında yapılan değişiklikle 450’den 550’ye çıkarılmış olmakla birlikte, 6771 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 16 Nisan 2017 tarihinde yapılan referandum neticesinde kabul edilmesiyle TBMM üye tamsayısının 550’den 600’e çıkarılması kararlaştırılmıştır. TBMM üye tam sayısındaki bu değişikliğin ise 24 Haziran 2018 tarihinde yapılacak olan TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimleriyle birlikte yürürlüğe gireceği belirtilmiştir.
151
YTP
1973 Barajsız d'Hondt Sistemi 8 7 AP, CHP, CGP, DP, MHP, MSP, TBP 1977 Barajsız d'Hondt Sistemi 8 6 AP, CHP, CGP, DP,
MHP, MSP 1983 Çifte Barajlı d'Hondt Sistemi 3 3 ANAP, HP, MDP 1987 Çifte Barajlı d'Hondt +
Kontenjan Usulü
7 3 ANAP, DYP, SHP
1991 Çifte Barajlı d'Hondt + Kontenjan Usulü
6 5 ANAP, RP, DYP,
DSP, SHP
1995 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 12 5 ANAP, CHP, DYP, DSP, RP
1999 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 20 5 ANAP, DSP, DYP, FP, MHP
2002 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 18 2 AK PARTİ, CHP 2007 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 14 3 AK PARTİ, CHP,
MHP
2011 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 15 3 AK PARTİ, CHP, MHP
2015 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 20 4 AK PARTİ, CHP, MHP, HDP 2015 Ülke Barajlı d'Hondt Sistemi 16 4 AK PARTİ, CHP,
MHP, HDP Kaynak: http://www.tuik.gov.tr
Tablo 5’te görüldüğü üzere Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilk yıllardan 1946 yılına kadar ülkede tek parti olan CHP iktidar olmuş, demokrasinin ihtiyaç duyduğu çok partili demokratik sisteme ancak 1946 yılında yapılan genel seçimler vasıtasıyla geçilebilmiştir. 1946 yılından itibaren çok partili siyasi hayatın geçerli olduğu ülkemizde vatandaşlar farklı siyasi partileri destekleyebilmektedirler. Öte yandan çok partili sisteme geçilmesiyle birlikte günümüze değin yapılan seçimlerde farklı sayıda seçim sisteminin benimsenmiş olduğu dikkat çekmektedir. Şöyle ki tek parti döneminde olan iki dereceli seçim sistemi çok partili dönemin ilk yıllarında yerini liste usulü çoğunluk sistemine bırakmış, bu sistemde uzun ömürlü olmamış yerini birçok farklı sisteme bırakmıştır. En son seçim sistemi değişikliği 1995 yılı seçimlerinde ülke barajlı d'Hondt sisteminin uygulanması ile yapılmış ve 1995 yılından günümüze kadar yapılan genel seçimlerde bu sistem kullanılmıştır. Siyasi parti sayılarına değinmek gerekirse adından da anlaşılacağı üzere tek parti döneminde sadece bir tane siyasi parti bulunmaktayken çok partili döneme girilmesiyle ülkedeki siyasi parti sayılarında yıllar itibariyle sayısal anlamda genel olarak artış yaşanmıştır. Tablo 5’ten de anlaşıldığı üzere 1995 yılına kadar seçime katılan siyasi parti sayısı 10’un altında seyretmiş olmasına rağmen 1995 yılından itibaren söz konusu sayı 12’nin altına inmemiş hatta 1999 ve Haziran 2015 seçimlerinde 20’ye kadar yükselmiş, en son yapılan genel seçim olan Kasım 2015 seçimlerinde ise bu sayının 16 olarak gerçekleşmiş olduğu görülmüştür.
152