çalışan, işveren ve ücretsiz aile işçilerinden oluşmaktadır. Kadınların gerek toplam istihdam ve gerekse toplam işgücü arzı içersindeki payı Nisan 1999’da 1998 yılına göre artış göstermiştir. Kadınlarda işsizlik oranın bu dönemde yavaş artış göstermesi kadın istihdam payının kadın işgücü payına göre hızlı artmasına sebep
olmuştur. Kadınlardaki işsizlik oranı Nisan 1999’da yüzde 7,3 olarak
gerçekleşmiştir (Tablo II. 1.10).
TABLO II.1.10 İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM
(Bin kişi, 12+yaş)
1997 1998 1999(D İşgücü 22.447 2 3 .0 4 8 2 3 .7 7 9 Kadın İşg./İşg.(Y üzde) 2 8 ,0 28,5 3 0 ,9 İstihdam 21 .0 0 8 21 .5 9 4 2 2 .0 4 9 Kent (Y üzde) 4 5 ,9 4 5 ,7 44,3 Kır (Y üzde) 54,1 54,3 5 5 ,7 Kadın İst./İsth.(Y üzde) 27,7 28,6 31,1 İşsiz Sayısı 1.439,5 1.454 1.730 İşsizlik Oranı (Y üzde) 6,4 6,3 7,3
Kent 9,4 1 0 , 0 1 1 , 8
Kır 3,7 3,0 3,4
Eksik İst.( Y üzde) 5,6 5,9 6,9 Atıl İşg.(Y üzde) 1 2 , 0 1 2 , 2 14,2 Kaynak: DİE.
(1) N isan 1999.
Son iki yılda kentsel istihdamın toplam istihdam içerisindeki payı düşüş göstermiştir. Kentsel istihdamın payı 1998 yılındaki yüzde 45,7 iken, 1999 yılı Nisan ayında yüzde 44,3’e düşmüştür. Kentsel yerlerin istihdam payının düşmesi hızla kentleşen bir ülke olan Türkiye için kentsel yerler işsizlik oranının artması anlamına gelmektedir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde kentsel istihdamın payının artması beklenmelidir.
Ekonomideki daralma süreciyle birlikte kentsel yerler istihdamındaki yavaş artış, kentsel yerler işsizlik oranının hızla artmasına neden olmuştur. 1998 yılında yüzde 10 olan kentsel yerler işsizlik oranı 1999 yılı Nisan ayında yüzde 11,8’e çıkmıştır. Nisan 1999 H İA ’ne göre eğitimli gençler işsizlik oranı bir miktar düşerek yüzde 25,9 olarak gerçekleşmesiyle birlikte, bu kesimdeki işsizlik oranı önemini korumaktadır. Eğitimli gençler işsizlik oranı kentsel yerlerde yüzde 28,9 düzeyinde gerçekleşmiştir. Diğer yandan, 1998 yılında kırsal yerler işsizlik oranı yüzde 3 ’iken, Nisan 1999'da yüzde 3,4’e çıkmıştır. Kırsal yerler işsizlik oranının artması ekonomideki daralma ve tarımsal üretimin düşmesiyle açıklanabilir (Tablo II. 1.10).
Kamu kesiminin imalat sanayii üretimi içerisindeki payının azalmasına paralel olarak kamu kesimi imalat sanayii istihdamında son yıllarda bir düşüş gözlenmektedir. 1997 ve 1998 yıllarında imalat sanayiinde özel kesimin istihdamı artarken, kamu kesiminin istihdamı düşmüştür. 1999 yılında ekonomideki küçülmeyle birlikte gerek kamu gerek özel kesim istihdamında düşüş gözlenmiştir. 1999 yılının ilk dokuz ayında ise özel kesim istihdamındaki düşüş kamu kesimi istihdamındaki düşüşten fazla olmuştur. Aynı dönemde, özel kesim imalat sanayiinde kimya dışındaki diğer tüm ana sektörlerde istihdam gerilem iştir (Tablo
I I . l . l l ) .
TABLO II.1.11
İMALAT SANAYİİNDE ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişim)
1997 1998 I 1999 II III 9 A ylık İmalat Sanayii 5.3 0 . 2 -7.7 -8 . 8 -1 0 .9 -9.2 Kamu -6.9 -6.3 -4.5 -2.7 -7.1 -4.8 Özel 8.3 1 . 6 -8.3 -1 0 . 0 -1 1 .7 -1 0 . 0 Gıda 6 . 6 -0.3 -1 0 . 1 -9.3 -9.0 -9.4 Tekstil 8 . 1 -0.9 -12.4 -1 6 .0 -1 6 .8 -1 5 .0 Petrol Ürünleri 40.3 -1 . 0 -3.5 -0 . 2 0 . 0 -1 . 2 Kimyasal M addeler 1 . 2 5.1 0 . 6 1.4 0 , 6 0.9 A n a M etal Sanayii 6 . 8 4.8 -0.5 -2.3 -5 .0 -2 . 6 M akina-Teçhizat 12.7 4.1 -6 . 6 -9.3 -1 2 . 8 -9.6 Taşıt Araçları 1 0 . 1 7.8 -9.9 -13.8 -14.1 -1 2 . 6 Kaynak: DİE.
İstihdamın sektörel dağılımı incelendiğinde tarım sektörü istihdamının toplam istihdam içinde en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir. Nisan 1999 anketine göre tarım istihdamının toplam istihdam içerisindeki payı yüzde 45,8, sanayi istihdamının payı yüzde 15,1 ve hizmetler istihdamının payı yüzde 39,1 olarak gerçekleşmiştir. Dikkat çeken önemli bir gelişme 1997-1999 döneminde tarım istihdamının toplam istihdam içerisindeki payı artarken sanayi istihdamının payında düşme olmuştur. Bu dönemde hizmetler istihdamı payında bir miktar düşme gözlenmiştir. Bir yandan 1998 ve 1999 yıllarında tarım katma değerinin GSYİH içerisindeki payı yüzde 14,5 civarında kalırken, diğer yandan tarım istihdamı payında artış olması tarım kesimindeki işgücü arzındaki hızlı artış ve tarımsal işgücü verimliliğindeki düşüşle açıklanabilir. Bu durumun ortaya çıkmasında son yıllarda sanayileşmenin yavaşlaması sonucu sanayi sektörünün istihdam sağlamada yetersiz kalması, ekonomide yaşanan durgunluk ve hizmetler sektöründeki yavaş gelişme etkili olmuştur (Tablo II. 1.12).
¡997-1999 döne minde toplam istihdam içinde tarım sektörünün payı artarken sanayi ve hizmet ler sektörü istih damı düşmüştür.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
1999 yılında en yüksek reel artış lar kamu işçi üc retleri ve asgari
ücrette gözlen
miş, memur ma
aşlarının reel
olarak yüzde 4,6, özel kesim işçi ücretlerinin yüzde 12,2 artış göstermesi bek lenmektedir. TABLO 11.1.12 İSTİHDAMINSEKTÖREL DAĞILIMI (Yüzde) 1997 1998 1999(l> Tarım 42,4 43,0 45,8 Sanayi 17,2 16,7 15,1 Hizmetler 40,4 40,3 39,1 Kaynak: DİE (1) N isan 1999
II. 1.4. Ücretler ve M aaşlar
Kamu kesimi toplu iş sözleşmelerinin büyük çoğunluğu 1999 yılından geçerli olmak üzere imzalanmış ve 1997 yılından itibaren uygulanan eşel-mobil sistemine son verilmiştir. 1994-1998 döneminde, kamu kesimi işçilerinin reel ücretlerindeki gerileme, 1999 yılında imzalanan toplu iş sözleşmelerindeki ücret artışının enflasyonun üzerinde olmasında etkili olmuştur. Gelir vergisinde yapılan düzenlemeyle birlikte kamu kesimi işçi ücretlerindeki artışın 1999 yılında reel olarak yüzde 43,6 olması beklenmektedir. Bu artışla birlikte kamu kesimi işçi ücretleri 1994 krizi öncesi reel ücret düzeyinin üzerine çıkmıştır. Kamu kesimindeki sözleşmelerde ücret artışları 1999 yılı ilk altı ayı için yüzde 30 olarak belirlenmiş ve ilave olarak 15 milyon Türk lirası seyyanen ödeme yapılmıştır. Sözleşmenin ikinci altı aylık döneminde ise ilk altı ayda gerçekleşen TÜFE artışına ek olarak oluşan yeni ücret düzeyinden yüzde 5’lik bir artış daha sağlanmıştır.
Toplu iş sözleşmeleri kapsamındaki özel kesim çalışanlarının ücretleri hariç diğer tüm kesimlerin maaş ve ücretleri 1998 yılında reel olarak gerilemiştir. Ancak, 1999 yılında enflasyonun nisbeten düşük düzeyde hedeflenmesi ve
gerçekleşmesi geriye doğru endekslemenin gerektirdiği ücret artışlarının
enflasyonun üzerinde gerçekleşmesini sağlamıştır. 1999 yılında en yüksek reel artışlar kamu işçileri ücretleri ve asgari ücrette gözlenmiş, memur maaşlarındaki reel artışın yüzde 4,6 ve özel kesim işçi ücretlerindeki artışın ise yüzde 12,2 düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir (Tablo II. 1.13).
TABLO II. 1.13
REEL ÜCRETLERDE GELİŞMELERİ (Yıllık Yüzde Değişim)
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999(2) İşgücü Maliyeti*'3’
Kamu 1 2 , 8 -1 1 , 2 -22,7 -21,5 29,6 0 , 6 37,1
Ö zel 5,3 -28,0 -14,4 5,2 3,0 16,1 18,2 N et Ele G eçen İşçi Ücreti*3’
Kamu 8 , 0 -0 , 0 -17,1 -2 5 ,0 19,2 -1,3 4 3 ,6
Özel 1,7 -18,2 -8,3 1,9 -3 ,0 17,0 1 2 , 2
M emur A ylık M aliyeti 5,5 -30,6 -2,9 14,0 15,8 3,4 10,7 M emur N et Maaşı 2 , 1 -2 1 ,9 -4,8 7,6 16,5 -1,3 4 ,6 Y ıllık Ortalama Asgari Ücret 1 1 , 2 -26,6 -2 , 8 21,9 13,0 -4,3 38,1 Em ekli Aylıkları*4’
Em ekli Sandığı -1,7 -2 2 , 2 -10,5 22,4 7,6 -6,4 4 ,8
SSK -4,5 -2 2 , 0 -4,7 2 0 , 2 13,2 -7,3 3,3
Bağ-Kur -3,3 -2 1 , 6 -1,4 58,0 27,1 -7,3 3,2 Kaynak: DPT
(1) İş gücü maliyeti hesabında DİE-TEFE (1987=100), net ele geçen ücret ve maaş hesabında DİE-TÜFE (1987=100) kullanılmıştır.
(2) Geçici
(3) Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu ve Kamu İşveren Sendikaları Konfederasyonu verileri kullanılarak DPT tarafından hesaplanmıştır
(4) Ortalama emekli aylığı; memur emeklileri için 3/1, işçi emeklileri için normal gösterge tablosu 1 derece 9.kademe ve Bağ-Kur emeklileri için 6.basamak esas alınmıştır.
GRAFİK II.1.2
ÜCRETLERDE GELİŞMELER (1992=100)
Kamu işçi ücretleri 1994 krizi öncesi seviyesinin çok üzerine çıkarken, memur maaşları ve özel kesim işçi ücretleri henüz 1993 yılı düzeyine ulaşamamıştır (Grafik II.1.2). Memur maaşları, 1999 yılının ilk altı ayında yüzde 30, ikinci altı ayında yüzde 20 oranında artmıştır. Gelir vergilerindeki düzenlemelerle birlikte memur maaşlarındaki artış nominal olarak yüzde 72,5 düzeyinde gerçekleşmiştir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur aylıkları 1998 yılında reel olarak gerilemiştir. Emekli aylıklarının 1999 yılında reel olarak artması beklenirken bu artışlar 1998 yılındaki gerilemeyi telafi edecek düzeyde değildir. Son yıllarda özellikle Emekli Sandığı ve SSK emekli aylıklarındaki artış diğer tüm ücret ve maaş geliri elde eden kesimlerin gelirlerindeki artışın gerisinde kalmıştır. Emekli Sandığı ve SSK emekli aylıkları 1992-1999 döneminde reel olarak sırasıyla yüzde 11,6 ve yüzde 7,5 oranında gerilemiştir (Tablo II. 1.13).
1992-1999 döneminde Bağ-Kur aylıkları ve kamu kesimi ücretleri hariç diğer sabit gelirlerde reel artışlar olmamıştır. Bu dönemde, GSMH ortalama olarak yüzde 4 oranında büyürken, istihdamdaki artış kısıtlı düzeyde kalmış ve ortalama olarak yüzde 1,6 olmuştur. Bu dönemde, çalışan başına katma değerin artmasına rağmen reel ücretlerde önemli bir artışın olmaması, ücretlilerin aleyhine gelir dağılımında bir bozulmayı göstermektedir.
TABLO II. 1.14
İMALA T SANA YİİNDE SAA T BAŞINA REEL ÜCRET (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişim)
1999 1997 1998 I II III 9 A ylık İmalat Sanayii 3,1 -0,3 1 2 , 2 8 , 8 14,6 11,9 Kamu 13,6 4,3 3,5 15,1 3 2 ,9 16,8 Ö zel 1 , 6 -0,9 14,4 6,5 8 , 8 9,9 Gıda 1,7 3,9 21,5 1 2 , 2 6 , 8 11,5 Tekstil -0 , 1 -4,0 12,9 1 0 , 6 16,4 13,3 Petrol Ürünleri 4,6 21,3 -19,3 -1 , 0 5,0 -6 , 0
Kim yasal M addeler 10,7 3,5 5,4 -2 , 2 0,7 1,3 A na Metal Sanayii 13,5 2 , 6 16,3 10,4 15,4 14,0 M akina-Teçhizat -0,5 1 , 2 19,7 3,6 -1 , 1 6,9 Taşıt Araçları 6,7 -0 , 1 20,4 -2 , 6 13,8 1 0 , 0
Kaynak: DİE.
Özel kesim imalat sanayiinde saat başına reel ücretlerde 1998 yılında yüzde 0,9 oranında gerilerken, 1999 yılının ilk dokuz ayında yüzde 9,9 oranında artış göstermiştir. Sözkonusu dönemlerde kamu kesiminde saat başına reel ücretlerde sırasıyla yüzde 4,3 ve yüzde 16,8 oranlarında artışlar olmuştur. 1999 yılının ilk dokuz ayında, özel kesimde petrol ürünleri sanayii hariç diğer imalat sanayii ana alt sektörlerinde reel ücretler artmıştır (Tablo II. 1.14). 1998 yılında saat başına reel ücret kamu kesiminde artarken özel kesimde düşmüş ve dolayısıyla imalat sanayiinin genelindeki düşüş yüzde 0,3 oranında gerçekleşmiştir. Ancak, 1999 yılının ilk dokuz ayında aynı gösterge gerek özel gerekse kamu kesiminde hızlı bir artış göstermiştir. Bu, ekonominin küçüldüğü bir ortamda özel imalat sanayiinde istihdamın daralmasına neden olmuştur.
1999 yılında Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur aylıklarının reel olarak artması beklenirken, bu artış 1998 yılın daki reel gerile
meyi karşılaya
cak oranda değil dir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
IL2. KAMU MÂLİYESİ VE İÇ BORÇLANMA
II.2.1. Kamu Mâliyesi
Türkiye’de kamu kesimi, konsolide bütçe, reel ve finansal kesimde faaliyet gösteren Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT’ler), Mahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Bütçe Dışı Fonları kapsamaktadır. Kamu kesimi toplam harcama ve gelirleri göz önüne alınarak hesaplanan kamu borçlanma gereğinin GSMH içindeki payının, 1999 yılında bir önceki yıla göre 4,2 puan artarak yüzde 13,4 olması beklenmektedir.
Kamu kesimi
borçlanma gereği 1999 yılında hız la artmıştır.
Kamu kesimi toplam harcamalarının GSM H’ya oranı 1998 yılında bir önceki yıla göre 3,3 puan artarak yüzde 34,5 düzeyinde gerçekleşmiştir. 1999 yılı için bu oran yüzde 38,4 olarak tahmin edilmektedir. Kamu harcamalarının GSMH'ya oranında 1999 yılında görülen 3,9 puanlık artışın 1,9 puanı cari harcamalardan; 1,2 puanı faiz ödemelerinden olmak üzere 2,3 puanı transfer harcamalarındaki artıştan kaynaklanmıştır. Yatırımların GSMH'ya oranında ise 0,3 puanlık bir azalma olmuştur.
Kamu kesimi
toplam harcama
larının GSMH
içindeki payı cari
harcamalar ve
transferlerdeki
artışlardan do
layı yükselmiştir.
Toplam kamu gelirlerinin GSMH içindeki payının 1998 yılındaki yüzde 25,3’lük düzeyinden, 1999 yılında yüzde 24,1’e düşmesi beklenmektedir. Bu düşüşte 1998’de yüzde 1 olan özelleştirme gelirlerinin GSM H’ya oranının 1999’da yüzde 0,1 olarak gerçekleşmesi etkili olmuştur. Kamu gelirlerinin en büyük bileşeni olan vergi gelirlerinin GSM H’ya oranında ise 0,2 puanlık bir azalma beklenmektedir. Bu azalma, konsolide bütçe ve mahalli idarelerin vergi gelirlerindeki artışa karşın, fonların vergi kaynaklı gelirlerindeki düşmeye bağlıdır.
1996-1998 döneminde, konsolide bütçe açığının GSM H’ ya oranında azalma görülmüş ve bu oran 1998 yılı için yüzde 7,0 olarak gerçekleşmiştir. Ancak, bütçe açığı 1999 yılında yeniden büyük bir artış göstererek GSMH'nın yüzde 10,9'una ulaşmıştır. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH'ya oranı 1998 yılında yüzde 22,0 iken 1999 yılında yüzde 22,5'e yükselmiştir. Bütçe gelirlerindeki bu sınırlı artışa karşın bütçe harcamalarının GSMH'ya oranı 1998 yılında yüzde 29,0 iken 1999 yılında yüzde 33,4'e çıkmıştır. Faiz dışı harcamaların GSMH'ya oranı 3,1 puan artarak yüzde 20,5'e, faiz giderlerinin GSMH'ya oranı ise 1,2 puan artarak yüzde 12,9'a yükselmiştir. Konsolide bütçe açığının GSMH'ya oranı 1998 yılına göre 3,9 puan artarak, yüzde 10,9'a yükselmiştir.
M ali K İT’ler, Mahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları ve Döner Sermayelerin kapsandığı Diğer Kam u’ nun borçlanma gereğinin GSM H içindeki payının 1999 yılında yüzde 0,5, işletmeci ve özelleştirme kapsamındaki K IT’lerin borçlanma gereğinin ise yüzde 1,4 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Fonların
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
finansman gereksiniminin GSMH içindeki payının ise 1999’da yüzde 0,6 olacağı tahmin edilmektedir (Tablo II.2.1).
TABLO II. 2.1
KAMU KESİMİ BORÇLANMA GEREĞİNİN
. (D GA YR IS A FI MİLLİ HASILA YA ORANI (Yüzde) G erçekleşm e Tahmini 1994 1995 1996 1997 1998 1999 K onsolide Bütçe 3,9 3,7 8,5 7,6 7,0 10,9 KİT'ler<2) 1,9 -0,7 0 , 1 0,7 1,3 1,4 Fonlar 0,9 0 , 6 0 , 1 -0 , 1 0 , 0 0 , 6 D iğer Kamu<3) 1 , 2 1 , 6 0 , 2 -0 , 6 0,9 0,5 Toplam Borçlanm a Gereği 7,9 5,2 8,9 7,6 9,2 13,4 Faiz ve Ö zelleştirm e Hariç -2,5 -3,8 -2,3 -0,9 -2,5 -0,4 Borçlanm a Gereği
Kaynak: DPT. ~ ~ (1) (-) işareti fazla anlamındadır.
(2) Ö zelleştirm e kapsamındaki kuruluşlar dahildir.
(3) M ali KÎT'ler. M ahalli İdareler, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Sos. Güv. Kur. kapsamaktadır.
GRAFİK 11.2.1
FAİZ DIŞI KAMU DENGESİ VE
KAMU KESİMİ BORÇLANMA G EREĞ İ/GSM H
- Toplam Borçlanma Gereği
- Faiz ve Özelleştirme Hariç Borçlanma Gereği
Kaynak: DPT.
TABLO II.2.2
KAMU KESİMİ AÇIĞI VE FİNANSMANI (Cari Fiyatlarla, Trilyon Türk lirası)
1994 1995 1996 1997 1998 1999(3> Kamu K esim i Borç. Gereği -306,9 -407,6 -1 .3 2 6 ,6 -2 .2 4 6 ,6 -4 .8 6 0 ,7 -1 1 .1 8 6 ,8 Finansman 3 06 ,9 4 07 ,6 1.326,6 2 .2 4 6 ,6 4 .8 6 0 ,7 11.186,8 D ış Borçlanm a (net) -65,0 -87,5 -192,7 -305,4 -6 2 9 ,7 9 7 2 ,0 K onsolide Bütçe -67,2 -81,2 -134,4 -452,6 -1 .0 3 5 ,6 4 5 9 ,7 KİT’ler(,) -4,8 -13,5 -5 8 ,9 26,4 3 3 9 ,9 310,1 Fonlar 3,1 13,7 18,8 91,5 65,6 115,9 D iğer Kamu(2) 3,9 -6,5 -1 8 ,2 29,3 0,4 86,3 İç B orç/A lacak (net) 3 71,9 495,1 1.519,3 2 .5 5 2 ,0 5.490,3 10.214,8 K onsolide B ütçe " 2 19,2 375,5 1.402,2 2.6 7 8 ,3 4 .8 7 2 ,8 8.6 6 4 ,2 K ısa V adeli Avans 51,9 94,7 229 ,0 0 , 0 0 , 0 0 , 0
D evlet Tahvili -70,3 85,7 274 ,0 1.484,8 1.311,0 12.233,8 H azine B onosu 244,2 197,2 792,2 1.020,7 3.2 9 3 ,2 -2 .4 9 3 ,3 “D iğer” Finansman -6 , 6 -2 , 1 107,0 172,8 2 6 8 ,6 -1 .0 7 6 ,3 K İT’ler(1) 1 1 1 , 6 51,7 71,1 168,0 3 65,8 8 15,2 Fonlar 28,4 39,4 37,8 77,1 154,6 349,1 D iğer Kamu(2) GSM H İçindeki Payları (%) 12,7 28,5 8 , 2 -371,4 97,1 386,3
Kamu K esim i Borç. Gereği -7,9 -5,2 -8,9 -7,6 -9,2 -1 3 ,4 Finansman 7,9 5,2 8,9 7,6 9,2 13,4 D ış Borçlanm a (net) -1,7 -1 , 1 -1,3 -1 , 0 -1 , 2 1 , 2 K on solid e Bütçe -1,7 -1 , 0 -0,9 -1,5 -2 , 0 0 , 6 K İT’ler(1) -0 , 1 -0 , 2 -0,4 0 , 1 0 , 6 0,4 Fonlar 0 , 1 0 , 2 0 , 1 0,3 0 , 1 0 , 1 D iğer Kamu<2) 0 , 1 -0 , 1 -0 , 1 0 , 1 0 , 0 0 , 1
İç Borç/A lacak (net) 9,6 6,3 1 0 , 1 8,7 10,4 12,3 K onsolide Bütçe 5,6 4,8 9,4 9,1 9,2 10,4 K ısa V adeli Avans 1,3 1 , 2 1,5 0 , 0 0 , 0 0 , 0
D evlet Tahvili -1 , 8 1 ,1 1 , 8 5,1 2,5 14,7 H azine Bonosu 6,3 2,5 5,3 3,5 6 , 2 -3,0 “D iğer” Finansman -0 , 2 0 , 0 0,7 0 , 6 0,5 -1,3 KİTTer(,) 2,9 0,7 0,5 0 , 6 0,7 1 , 0 Fonlar 0,7 0,5 0,3 0,3 0,3 0,4 D iğer Kamu<2) 0,3 0,4 0 , 1 -1,3 0 , 2 0,5 Kaynak: DPT, HM.
(1) Ö zelleştirm e kapsamındaki kuruluşlar dahildir.
(2) M ali KİT’ler, mahalli idareler, döner sermayeler ve sosyal güvenlik kuruluşlarını kapsamaktadır. (3) K onsolide bütçe verileri gerçekleşm e, kamuya ait diğer veriler gerçekleşm e tahminidir.
Sonuç olarak, toplam kamu kesimi borçlanma gereğinin 1998’e göre yüzde 130,1 oranında artarak 1999 yılında 11,2 katrilyon liraya ulaşarak GSMH'nın yüzde 13,4'ü oranında açık vermesi beklenmektedir. Faiz ve özelleştirme gelirleri hariç, 1998 yılında GSMH'nın yüzde 2,5'i kadar fazla veren kamu kesiminin, 1999 yılında da GSMH'nın yüzde 0,4'ü kadar fazla vereceği tahmin edilmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH içindeki payının 1999 y ı lında yüzde 22,5 olması beklen mektedir. Vergi gelirlerinin harcamaları kar şılama oranı bir önceki yıla göre azalmıştır.1999 yılında, erken seçimler nedeniyle altı aylık dönem için geçici bütçe uygulanmış ve 1999 yılı bütçesi Haziran ayında kanunlaşmıştır. 1998’de olduğu gibi 1999 yılında da ek bütçe uygulamasına gidilmemiştir.
1999 yılında konsolide bütçe vergi gelirlerinin GSM H ’ya oranının 1998’deki düzeyine göre 0,4 puan artarak yüzde 17,8 olması beklenmektedir. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH içindeki payının ise 1999 yılında bir önceki yıla göre 0,5 puan artarak yüzde 22,5 seviyesinde gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.
Konsolide bütçe vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin payı 1998’e göre 1,3 puan artarak yüzde 54,7 olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe vergi gelirlerinden dolaysız vergilerin GSMH içindeki payının, bir önceki yıla göre değişmeyerek yüzde 8,1 düzeyinde kalması, dolaylı vergilerin payının ise 0,4 puan artış kaydederek yüzde 9,7’ye ulaşması beklenmektedir (Tablo II.2.3).
Harcamalardaki hızlı artış sonucunda konsolide bütçe vergi gelirlerinin harcamaları karşılama oram 1998 yılındaki yüzde 60’Iık düzeyinden 1999 yılında yüzde 53,4’e düşmüştür. Ayrıca, vergi gelirlerinin faiz dışı bütçe harcamalarını karşılama oranı da 1998 yılında yüzde 100,2 iken, 1999 yılında yüzde 86,9'a gerilemiştir (Tablo II.2.3).
TABLO II.2.3
KONSOLİDE BÜTÇE GELİRLERİ (Yüzde)
1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam Gelirler/GSM H (I) 19,2 17,7 18,0 19,6 2 2 , 0 22,5 V ergi G elirleri/G SM H (1) 15,1 13,8 15,0 16,1 17,4 17,8 D olaylı Vergiler/G SM H (1) 7,8 7,9 9,1 9,6 9,3 9,7 D o laysız Vergiler/G SM H (I> 7,3 5,9 5,9 6 , 6 8 , 1 8 , 1
V ergi Gelirleri/Toplam Harcamalar 65,5 6 3 ,4 57,0 59,4 60,0 53,4 Toplam G elirler/Toplam Harcamalar 83,0 81,5 6 8 , 6 72,0 7 5 ,8 67,3 V ergi Gelirleri/Faiz Dışı Bütçe Harcaması 98,1 95,6 9 1 ,9 83,1 1 0 0 , 2 8 6 ,9 D olaylı V ergiler/Toplam Vergi Gelirleri 51,7 57,5 60,6 59,3 5 3 ,4 5 4 ,7 D o laysız V ergiler/Toplam V ergi Gelirleri 48,3 42,5 39,4 4 0 ,7 4 6 ,6 45,3 Kaynak: HM.
(1 ) G SM H, D PT 1999 yıl sonu tahminidir.
1990’lı yıllarda sürekli artma eğiliminde olan konsolide bütçe harcamalarının GSMH içindeki payının 1999 yılında da bir önceki yıla göre 4,4 puan artması ve yüzde 33,4 düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Harcamalardaki artış büyük ölçüde faiz ödemeleri, personel harcamaları ve sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferlerdeki artıştan kaynaklanmaktadır.
1999 yılında, faiz dışı bütçe harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı bir önceki yıla göre 1,5 puan artış göstererek yüzde 61,4 olmuştur. Alt harcama
kalemleri incelendiğinde bu artışın büyük ölçüde sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferler ve fon ödemelerinden kaynaklandığı görülmektedir. Konsolide bütçe faiz dışı harcamalarının 1995 yılından itibaren girdiği artış trendi 1998 yılında kontrol altına alınmış ve faiz dışı harcamaların GSMH'ya oranı yüzde 17,4 düzeyinde gerçekleşmişti. Ancak 1999 yılında bu oranın 3,1 puan artarak yüzde
20,5 olması beklenmektedir. 1999 yılında, 1998 yılına göre personel
harcamalarının GSMH içindeki payı 1,0 puan, diğer cari harcamaların payı 0,2 puan, faiz dışı transfer harcamalarının payı 1,9 puan, faiz ödemelerinin payı 1,2 puan artarken, yatırım harcamalarının payı aynı kalmıştır (Tablo II.2.4).
TABLO II.2.4 KONSOLİDE BÜTÇE(I)
Cari Fiyatlarla (Trilyon TL)_________ G SM H İçindeki Payları (Y iizd e) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1994 1995 1996 1997 1998 1 999® H AR C A M A LA R 897 1.711 3.940 7.991 15.396 27.755 23,1 2 1 , 8 26,3 27,2 2 9 ,0 3 3 ,4 Faiz D ışı Harcamalar 599 1.135 2.443 5.713 9.2 1 9 17.034 15,4 14,4 16,3 19,4 17,4 20,5 Cari 3 69 644 1.283 2.779 5.141 9.084 9,5 8 , 2 8 , 6 9,5 9,7 10,9 Personel 295 503 974 2.073 3.8 7 0 6.908 7,6 6,4 6,5 7,1 7,3 8,3 D iğer Cari 73 142 309 706 1.271 2.175 1,9 1 , 8 2 , 1 2,4 2,4 2 , 6 Y atırım 50 92 238 590 8 8 6 1.401 1,3 1 , 2 1 , 6 2 , 0 1,7 1,7 Faiz D ışı Transferler 180 399 922 2.343 3.193 6 .550 4,6 5,1 6 , 2 8 , 0 6 , 0 7,9 Sosyal Güv. Kur. 34 108 335 760 1.436 2.750 0,9 1,4 2 , 2 2 , 6 2,7 3,3 D iğer Transferler 146 291 587 1.583 1.757 3.800 3,8 3,7 3,9 5,4 3,3 4,6 Faiz Ödemeleri 298 576 1.497 2.278 6.1 7 7 10.721 7,7 7,3 1 0 , 0 7,7 11,7 12,9 D ış Borç Faizi 65 1 0 1 168 300 547 896 1,7 1,3 1 , 1 1 , 0 1 , 0 1 , 1 İç Borç Faizi 233 475 1.329 1.978 5.630 9.825 6 , 0 6 , 0 8,9 6,7 1 0 , 6 1 1 , 8 GELİRLER 745 1.394 2.702 5.750 11.671 18.683 19,2 17,7 18,0 19,6 2 2 , 0 22,5 G enel B ütçe 740 1.382 2.676 5.698 11.617 18.591 19,0 17,6 17,9 19,4 21 ,9 22 ,4 V ergi Gelirleri 588 1.084 2.244 4.746 9.233 14.807 15,1 13,8 15,0 16,1 17,4 17,8 V ergi D ışı N orm al Gelirler 4 6 8 6 160 405 1.218 1.875 1 , 2 1 , 1 1 , 1 1,4 2,3 2,3 Ö zel Gelir-Fon 104 2 1 1 272 547 1.166 1.909 2,7 2,7 1 , 8 1,9 2 , 2 2,3 Katma B ütçe 5 1 2 26 52 54 92 0 , 1 0 , 2 0 , 2 0 , 2 0 , 1 0 , 1 BÜTÇ E DEN GESİ -152 -317 -1.238 -2.241 -3.725 -9.072 -3,9 -4 ,0 -8,3 -7,6 -7,0 -1 0 ,9 FAİZ DİŞİ BÜTÇE D EN GESİ 146 259 259 37 2.452 1.649 3,8 3,3 1,7 0 , 1 4,6 2 , 0
Kaynak: DPT, H azine M üsteşarlığı. (1) Ö zel ödenek açısından düzeltilmiştir. (2 ) G SM H, DPT 1999 yıl sonu tahminidir.
Harcamalardan diğer transferler kaleminin en önemli bileşeni olan sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferlerin hem toplam harcamalar hem de GSMH içindeki payı bir önceki yıla göre artmıştır. Buna göre, sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferlerin GSMH içindeki payı 1999 yılında yüzde 3,3'e yükselmiştir.
Konsolide bütçeden KİT’lere yapılan transferlerin GSM H ’ya oranının ise 1998 yılına göre 0,2 puan artarak 1999 yılında yüzde 0,5 olması beklenmektedir.
Faiz dışı harca
malardaki artış
büyük ölçüde sos ya l güvenlik ku ruluşlarına ya pılan transferler ve fo n ödeme lerinden kaynak lanmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
1999 yılında fa iz 1 9 9 9 yılında konsolide bütçe açığının GSM H’ya oranı yüzde 10,9 olarak
Î r ı vı„ den%enı" beklenirken, faiz dışı dengenin yüzde 2,0 oranında fazla vermesi tahmin
GSMH nın 2 sı % T ° J
oranında fazla edilmektedir. Cari fiyatlarla, yıl sonunda bütçe açığı 9,1 katrilyon lira, faiz dışı
vermesi beklen- fazla ise 1,7 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
mektedir.
GRAFİK II.2.2
B ÜTÇE DENGELERİ / GSMH
- - - - Konsolide Bütçe Dengesi Faiz Dışı Bütçe Dengesi---İşlevsel Bütçe Dengesi
Kaynak: Hazine M üsteşarlığı, DPT, TCM B.
TABLO II.2.5
KONSOLİDE BÜTÇE HARCAMALARI (Yüzde)
1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam Harcamalar/GSMH(I, 23,1 2 1 , 8 26,3 27,2 29,0 3 3,4 Faiz D ışı Harcamalar/GSMH<I) 15,4 14,4 16,3 19,4 17,4 20,5 İç Borç Faiz Ö d./G SM H (I) 6 , 0 6 , 1 8,9 6,7 1 0 , 6 1 1 , 8
Personel Harcamaları/GSM H(1) 7,6 6,4 6,5 7,1 7,3 8,3 D iğer Transferler/GSM H( 1) 4,1 4,5 5,7 7,6 5,5 7,4 Faiz Ödem eleri/V ergi Gelirleri 50,7 53,1 66,7 48,0 6 6 ,9 72,4 Faiz D ışı Harcamalar/Toplam Harcamalar 6 6 , 8 66,3 62,0 71,5 59,9 6 1,4 İç Borç Faiz Öd /Toplam Harcamalar 26,0 27,8 33,7 24,8 36,6 3 5,4 Personel Harcamaları/Toplam Harcamalar 30,4 29,4 24,6 25,8 25,1 2 4 ,9 D iğer Transferler/Toplam Harcamalar 17,7 2 0 , 6 2 2 , 1 27,8 20,7 2 3 ,6 Kaynak: HM.
SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE DEĞİŞİKLİKLER VE İŞSİZLİK SİGORTASI
Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sandığı ve Bağ-Kur’dan oluşan Türk sosyal güvenlik sistemi, son on yıldır giderek artan oranlarda açık vermektedir. Sosyal güvenlik kuruluşlarının açıklarının bütçeden yapılan transferlerle karşılanması, bütçe açıklarının artmasına önemli katkıda bulunmuştur. 1991 yılında bütçeden sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferlerin GSMITya oranı yüzde 0,3 iken, bu oran 1999 yılında yüzde 3,3'e yükselmiştir. Emeklilik yaşının düşük olması, fiilen çalışan nüfusun tamamının sisteme prim öder duruma getirilememesi, toplanan fonların verimli kullanılamaması, emekli aylıklarının ödenen prim miktarlarıyla ilişkilendirilmemesi, sağlık alanında yapılan harcamaların kontrolsüzlüğü gibi sorunlar, sosyal güvenlik sisteminin finansman açığı vermesine neden olan önemli faktörlerdir.
8 Eylül 1999 tarihinde yürürlüğe giren 4447 sayılı Kanunla, sistemin olumsuzluklarını gidermeye yönelik bir dizi önlem hayata geçirilmiştir. Bunların başında yaşlılık aylığına hak kazanmanın yalnızca çalışma süresine değil, sigortalıların belli bir asgari emeklilik yaşına ulaşmaları koşulunun getirilmesi vardır. Yeni düzenlemeye göre kadınlar 58, erkekler de 60 yaşında emekliliğe hak kazanacaklardır. Sözkonusu kanundan önce sigorta kapsamına girmiş olanlar için, sigortalılık süresine bağlı olarak kademeli geçiş süreleri öngörülmüştür. Yaşlılık aylıklarını ödenmiş olan primlerle ilişkilendiren bir sistem getirilmiştir. Ayrıca, yaşlılık aylıklarının tüketici fiyatlarındaki aylık artışa göre ayarlanması kararlaştırılmıştı^ 1). Prime esas kazancın alt sınırı tüketici fiyatları endeksindeki artış ile GSYİH büyümesine endekslenmiştir. Prime esas kazancın üst sının ise 2001 yılı sonuna kadar prime esas kazancın alt sınırının 3 katı, 2002-2004 yıllan arasında 4 katı ve 2005 yılından itibaren 5 katı olarak belirlenmiştir. Bu düzenlemelerin yanında, Bağ-Kur primlerinin oranı ve gecikme zamlan da artınlmıştır. Sigortasız işçi çalıştırmayı önlemek amacıyla, işverenlerin çalıştıracaklan kişileri işe başlamadan önce Sosyal Sigortalar Kurumu’na bildirme zorunluluğunun yanısıra işçinin de çalışmaya başladığı işyerini bildirme yükümlülüğü getirilmiştir. Aynca, çalışanların sigorta durumunu denetleme yetkisi olan kamu görevlilerinin tanımı genişletilerek sayılan artınlmıştır. Sağlık harcamalarında tasarruf sağlamaya yönelik olarak ise, daha önce katkı payı alınmayan bazı harcamalar için gerek sigortalılardan gerek emeklilerden katkı payı alınması zorunluluğu getirilmiş, sağlık hizmetlerinden yararlanabilmek için belli bir süre prim yatırmış olma koşulu da hükme bağlanmıştır.
Sözkonusu kanunla getirilen en önemli yeniliklerden birisi de işsizlik sigortası sisteminin oluşturulması ve bunun için “İşsizlik Sigortası Fonu”nun kurulmasıdır. Fonun yönetimi İş ve İşçi Bulma Kurumu’na, işsizlik sigortası primlerini toplama görevi ise Sosyal Sigortalar Kurumu’na verilmiştir. Kanunda, işsizlik sigortası prim oranı brüt ücretin yüzde 7’si olarak belirlenmiş, bunun yüzde 2 ’sinin sigortalıdan, yüzde 3 ’ünün işverenden kesilmesi, devletin ise sigorta primine yüzde
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Konsolide büt
çenin finansmanı tahvil ağırlıklı iç
borçlanma ile
sürdürülmüştür.
2 oranında katkı payı ödemesi hükme bağlanmıştır. İşsizlik sigortası ödeneği, net asgari ücreti aşmamak koşuluyla, işsiz kalan sigortalının son çalıştığı işteki net