Türkiye, enerji alanında transit ülke konumunda bulunmasının yanında, aynı zamanda önemli bir enerji tüketicisidir. Sahip olduğu fosil kaynaklar, enerji tüketimi için yeterli olmadığından enerji alımı, ithal kalemlerinin en başında gelmektedir. Bu bağlamda, Türkiye’nin enerji politikasına bakıldığında öncelikli olarak enerji ihtiyacının giderilmesi gerektiği görülmektedir. Türkiye’de bu doğrultuda bölge ülkeleri ile olan ekonomik ilişkilerinde çeşitli ortaklıklar ve hedefler koymaktadır. Rusya, AB ve Azerbaycan bu noktada ön plana çıkmaktadır.
Türkiye’nin uygulamaya çalıştığı politika hedefleri için Cumhurbaşkanlığının, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın ve bakanlığın bünyesindeki kuruluşların hazırladığı rapor, stratejik belgeler, kalkınma planları ve söylemlere bakılması
215 World Nuclear Association (Dünya Nükleer Derneği), “Nuclear Power in Turkey”, https://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/turkey.aspx, (17.01.2021).
216 Gonca Eroğlu, Mesut Şahiner, Dünyada ve Türkiye’de Uranyum ve Toryum, Ankara: MTA, 2017, s.
13-21.
77
gerekmektedir. “ETKB Stratejik Planı 2019-2023, Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı 2017-2023, Faaliyet Raporları, Milli Enerji ve Maden Politikası Strateji Belgesi ve 11.
Kalkınma Planı 2019-2023” bu kapsamda değerlendirilmelidir.
2.1. Milli Enerji ve Maden Politikası
2015-2019 stratejik planına ek olarak 2017 yılında açıklanan “Milli Enerji ve Maden Politikası”, Türkiye’nin enerji alanındaki temel stratejisi olmuştur. Milli Enerji ve Maden Politikası arz güvenliği, yerlileştirme ve öngörülebilir piyasa olmak üzere 3 başlık altında toplanmıştır. Arz güvenliği alanında kaynak çeşitliliği ve ülke çeşitliliğinin artırılması, doğalgaz depolama ve gaz dağıtım ağının geliştirilmesi, arama ve sondaj faaliyetlerinin artırılması, iletim ve dağıtım altyapısının iyileştirilmesi ve enerji verimliliğinin sağlanmasıdır. Yerlileşme stratejisi için ise “Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA)” ve Ar-Ge çalışmaları ile yenilenebilir enerji alanında ilerleme sağlanması, nükleer enerjinin elektrik üretiminde etkin olması, maden faaliyetlerinin ve altyapının yerlileştirilmesi hedeflenmektedir. Son olarak, öngörülebilir piyasa oluşturabilmek için tedarik altyapısının güçlendirilmesi, sektördeki kurumların yapılandırılması, doğal gaz, elektrik ve maden piyasalarının güçlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir. ETKB hazırladığı Milli Enerji ve Maden Politikasında 3 amaç belirlenmiştir. Bu bağlamda güçlü ekonomi başlığında cari açığın azaltılması, istihdam sağlanması, GSYH artırılmasını; yüksek refah başlığında enerjinin kesintisiz olması ve maliyetinin düşürülmesini; ulusal güvenlik başlığında ise enerji nakil hatlarının güvenliğinin sağlanması ve enerji üretimi ile dışa bağımlılığın azaltılması amaçlanmıştır.217 2017 yılında ortaya koyulan milli enerji stratejisi çerçevesinde Türkiye’nin enerji vizyonu belirlenmiştir. Bu kapsamda 2015-2019 stratejik planı, 2017 yılında milli enerji yaklaşımı doğrultusunda güncellenmiştir. Milli enerji stratejisinin açıklanması ile beraber devamında gelen eylem planları, stratejik planlar ve kalkınma hedefleri bu doğrultuda oluşturulmuştur. Türkiye için önemli bir stratejik hedef olan milli enerji yaklaşımı, aynı zamanda AB fasılları içindeki enerji başlığı içinde ilerleme göstergesi olarak belirtilmektedir.
217 Erdal Tanas Karagöl, İsmail Kavaz, Salihe Kaya, Büşra Zeynep Özdemir, Türkiye’nin Milli Enerji ve Maden Politikası, S. 203, İstanbul: SETA, 2017, s. 10-11.
78
2.2. ETKB Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı 2017-2023
2017 yılında hazırlanan “Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı 2017-2023”
ETKB, stratejik planı ile benzerlik göstermektedir. Eylem planında enerji alanında yapılması gereken 10 eylem gösterilmektedir. Bu doğrultuda hazırlanan eylem planında
“Kojenerasyon ve bölgesel ısıtma-soğutma sistemlerinin potansiyelinin belirlenmesi ve yol haritasının hazırlanması, doğal gaz altyapısı için verimlilik standartları uygulanması, tüketiciye kıyaslanabilir ve daha detaylı bir fatura bilgisinin sunulması, ölçüm bilgisinin akıllı yönetimi için enerji veri platformunun oluşturulması, elektrik sayaçlarının okunması ile ilgili düzenleyici çerçevenin Avrupa birliği müktesebatı ile belirlenen ana esaslarla uyumlaştırılması (akıllı sayaçların yaygınlaştırılması), transformatörlerde asgari performans standartlarının uygulanması ısıtma ve soğutma kaynaklı puant yükün yönetilmesi, genel aydınlatmada enerji verimliliğinin artırılması, elektrik iletim ve dağıtım faaliyetleri verimlilik artışının geliştirilmesi, mevcut elektrik üretim santrallerinde verimliliğin artırılması ve talep tarafı katılımı (demand side response) uygulaması için piyasa altyapısının oluşturulması218” hedeflenmiştir. Enerji alanının yanında eylem planı içerisinde yatay konular, bina ve hizmet, sanayi ve teknoloji, ulaştırma ve tarım alanlarında da eylem planları hazırlanmıştır. Hazırlanan eylem planı ile toplam tüketimin azaltılması planlanmaktadır.
2.3. ETKB 2019-2023 Stratejik Planı
ETKB’nin 2018 yılında hazırladığı 2019-2023 Stratejik Planında “daha çok yerli, daha çok yenilenebilir” başlığı ön plandadır. Bu doğrultuda hazırlanan stratejik planda 7 amaç ve bu amaçların alt başlığı olarak yapılması gereken 31 hedef yer almaktadır.
“Sürdürülebilir Enerji Arz Güvenliğini Sağlamak”: yerli üretim ve yenilenebilir enerjinin genel toplam içindeki payının artırılması, Nükleer enerjinin faaliyete geçirilmesi, altyapı güçlendirilmesi, fosil kaynakların deniz sondajlarının artırılması ve elektrik alanında teknolojik yeniliklerin yapılmasını; “Enerji Verimliliğini Önceliklendirmek ve Artırmak”: enerji verimliliğinin artırılması, doğal gaz piyasasının oluşturulması, kamuoyu farkındalığının artırılması ve elektrikli araç çalışmalarının yapılması; “Kurumsal ve Sektörel Kapasiteyi Güçlendirmek”: Personellerin yeterliliklerinin artırılması, bilişim sistemlerinin altyapısının geliştirilmesi, yerli enerji ve
218 ETKB, Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı 2017-2023, Ankara, 2017, ss. 34-40.
79
nükleer alanında toplumun bilgilendirilmesi, nükleer enerji alanında mevzuat ve personel yapısının oluşturulması ve madencilik alanında kurumsal kapasitenin artırılması; “Enerji ve Tabii Kaynaklarda Bölgesel ve Küresel Etkinliği Artırmak”: enerji ticaret merkezi potansiyelinin güçlendirilmesi ve hedef ülkeler ile ekonomik alanda işbirlikleri oluşturulması; “Enerji ve Tabii Kaynaklar Alanında Teknoloji Geliştirme ve Yerlileştirme”: enerji üretiminin yanında ekipmanlarında yerlileştirilmesi, enerji alanındaki Ar-Ge çalışmalarının artırılması, Kümelenme projelerinin yapılması, enerji altyapısında milli sistemlerin kullanılması ve madencilik alanında teknolojik dönüşümün desteklenmesi; “Piyasalarda Öngörülebilirliği Artırmak”: enerji piyasasında etkinlik ve kapasitenin artırılması, enerji alanındaki bürokratik sürecin azaltılması, orta ve uzun vadeli arz planlamalarının yapılması, tüketici işlemlerinde iyileştirme ve kolaylaştırma sağlanması ve enerji piyasasında şeffaflık sağlanması; “Sürdürülebilir Madencilik ile Üretim Kapasitesini Artırmak”: maden potansiyeli ve rezervlerin ortaya çıkarılması, stratejik madenlerin ekonomiye kazandırılması, madenlerin işleme faaliyetlerinin yurt içinde yapılması, bor üretiminin artırılması ve madencilik alanındaki standartların uluslararası şartlara uygun hale getirilmesi amaçlamıştır.219
ETKB, 2023 hedefleri doğrultusunda yukarıda belirlediği amaçlar ile belirli başlıklara vurgu yapmaktadır. Enerji arz güvenliği, enerji verimliliği, altyapı ve piyasa düzenlemeleri, 2019-2023 yılları arasında Türkiye’nin enerji alanındaki yatırımlarında genel başlıklar olacaktır. Bu bağlamda Türkiye’nin, AB’nin enerji arz güvenliği ve yenilenebilir enerji yaklaşımları ile uyumlu bir stratejik plan hazırlanması, AB ilerleme raporlarında da olumlu olarak değerlendirilmektedir.
2.4. ETKB 2020 Faaliyet Raporu
ETKB’nin 2020 Faaliyet Raporunda bakanlığın enerji alanındaki temel yaklaşımlarına yer verilmektedir. ETKB’nin raporuna göre enerji alanında tüketicilerin enerjiye erişilebilir olması, serbest piyasa yaklaşımıyla kamu ve özel sektör yatırımlarının uygulanması, yerli üretimin artırılması için hidrokarbon ve maden kaynaklarının araştırılması, Türkiye’nin enerji alanındaki konumunun güçlendirilmesi, tabii kaynaklarının ülkenin ekonomik kazanç sağlayacak şekilde kullanılması, madencilik alanında iş güvenliği doğrultusunda işletim yapılması, enerji arz güvenliği için arz
219 ETKB, 2019-2023 Stratejik Planı, Ankara, 2020, ss. 22-25
80
sağlanan ülkelerin, kaynakların ve yerli üretimin çoğaltılması, makine ve ekipmanların millileştirilmesi, enerji alanında yatırımların artırılması ve enerji üretim, dağıtım ve tüketim alanında çevre sorunlarının en aza indirilmesi bakanlığın raporunda yer alan temel öğeler olmuştur.220 Bu bağlamda ön plana çıkan noktalar arz güvenliği, yerli üretim ve millileştirme kavramlarıdır.
2.5. 11. Kalkınma Planı (2019-2023)
11. Kalkınma Planı (2019-2023), 2019 yılında kabul edilmiştir. Planın içerisinde yer alan enerji sektörü hedefleri ile sürdürülebilir ve güvenli enerji amaçlanmıştır. Bu doğrultuda ekonomik yapısı güçlü ve şeffaf bir enerji piyasasının oluşturulması, santrallerini rehabilitasyon süreçlerinin gerçekleştirilmesi, nükleer güç santrallerinin aktif hale getirilerek kurulu gücün artırılması, linyit kaynaklarının çevre ile duyarlı şekilde elektrik üretiminde kullanılması, doğal gaz arzının güvenliğinin sağlayacak depolama ve kaynak ülke çeşitliliğinin oluşturulması, yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının artırılması ve altyapı düzenlemelerinin sağlanması, kendi enerji ihtiyacını karşılayan binaların oluşturulması, elektrik şebeke sistemlerinin yenilenmesi, transit enerji projelerinin tamamlanması ve enerji altyapı ve yönetim sistemlerinin millileştirilmesi hedeflenmektedir. Plan ile birlikte enerji alanında yenilenebilir enerji ve yerli üretim vurgulanmıştır. 11. Kalkınma Planında enerji sektörünün yanında maden sektörü ile ilgili hedeflerde bulunmaktadır. Bu sektörle ilgili olarak yerli üretimin artırılması, jeotermal, kaya gazı ve diğer kaynaklar için arama ve Ar-Ge faaliyetlerinin yapılması, çevre ve iş güvenliğinin sağlanması, bürokratik süreçlerin azaltılması ve özel sektörün arama ve işletme alanına dahil edilerek kaynakların etkili kullanılması temel hedeflerdir.221
Türkiye, piyasanın serbestleştirilmesi ve rekabetçi bir iç pazar oluşturulması gibi bir takım stratejik hedefler belirlemiştir. Bu doğrultuda, BOTAŞ’ın etkinliğinin özel şirketlere aktarılması planlanmaktadır. Bu doğrultuda da doğu-batı arasındaki coğrafi konumunu kullanarak bir gaz merkezi oluşturmayı amaçlamaktadır.222
220 ETKB, 2020 Faaliyet Raporu, Ankara, 2021, ss. 24-26.
221 TCCB Strateji ve Bütçe Başkanlığı, On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023), Ankara, 2019, s. 118-123.
222 Austvik, Rzayeva, a.g.m., s. 546.
81
3. TÜRKİYE’NİN ENERJİ GÜVENLİĞİNDE BÖLGE ÜLKELERİNİN