Enerji kaynakları belirli alanlarda hayatın devamlılığı için önemli bir rol oynamaktadır. Bunun için de enerji taşımacılığının, kesintisiz ve maliyeti düşük bir şekilde sağlanması gerekmektedir. Bu sebeple büyük lokomotif ve tankerlerin yerini daha fazla kapasiteye sahip ve sürekliliği olan boru hatları almaya başlamıştır.117 Arz edilen enerji kaynağına göre de taşıma şekillerinde değişiklikler ortaya çıkmıştır. Boru hatları, kısa vadede maliyetli olmakla beraber uzun vadede önemli bir ekonomik getiri sağlamaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, boru hatlarının tek bir ülkeye bağlı olmasının arz güvenliği açısından oluşturacağı tehlikedir.
Doğal gaz taşımacılığında boru hatlarının yanında deniz taşımacılığı da önemli bir nakil şeklidir. Sıvılaştırılmış doğal gazın (LNG) büyük tanker gemileriyle kıtalararası taşımacılığı son dönemlerde önem kazanmıştır. Özellikle de ABD, Katar ve Nijerya gibi ülkelerin doğalgaz ticaretinde LNG önemli bir konumdadır.
Taşıma
Tablo 1 Enerji Kaynaklarının Taşınma Türleri118
116 IEA, “CO2 Emissions from Fuel Combustion”, IEA Atlas of Energy, http://energyatlas.iea.org/#!/tellmap/1378539487/0, (01.05.2020).
117 Eyüp Zengin, Aqil Esedov, “Türkiye ve Azerbaycan Örneğinde Boru Hatları Ulaştırmasının Çevre Üzerindeki Etkileri”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, C. 5, S. 9 (2009), s. 98.
118 Ali Saka, Enerji lojistiği, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 59; Zeki Doğan, Beyhan B. Dikmen, “Türkiye'deki Ulaştırma Sektörü ve Ulaştırma Türlerinin Karşılaştırılması”, Journal of International Social Research, C. 11, S. 56 (2018), s. 768.
41 3.1. Deniz Yolu Taşımacılığı
Enerji tüketiminde petrolün önem kazanmasıyla beraber petrolün taşınması konusunda farklı yollar tercih edilmiştir. Ham petrolün tankerlerle deniz yolundan taşınmaya başlanması 1861 yılına dayanmaktadır. Teknolojik gelişmeler sayesinde artan tüketim karşısında tanker taşıma kapasitelerinde de artış gerçekleşmiştir. 1940’larda 30 bin tonluk tankerler bulunurken geçen 80 yıllık sürede kapasitelerini 15 kattan fazla artırarak 500 bin tonu aşan kapasitelere ulaşmıştır.119 Bu sebeple, petrol taşımacılığın
%60’lık bölümü tankerler yardımıyla taşınmaktadır. Bu taşımacılık petrol şirketleri tarafından yapıldığı gibi bağımsız taşıyıcı firmalar tarafından da yapılmaktadır.120 Bunun yanında deniz yoluyla yapılan taşımalarda meydana gelen kazalar ciddi çevre sorunlarına sebep olduğundan tanker taşımacılığı sürekli tartışılan bir konudur.
Deniz yoluyla gerçekleştirilen taşımacılıkta önemli bir konuda boğazlardır.
Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler açsından, İstanbul ve Çanakkale boğazının konumu ile Orta Doğu enerji ticareti açından önemli olan Hürmüz ve Babülmendep boğazları tanker taşımacılığının büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Deniz yolu taşımacılığı açısından dar boğazlarda yaşanan geçiş zorluğu veya terörist saldırıların gerçekleşmesi de bir güvenlik sorunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda Babülmendep boğazı önemli bir geçiş yolu olmakla beraber sık sık terörist saldırıların gerçekleşmesi sebebiyle risk taşıyan bir bölgedir.
Bölgenin güvenliği için çeşitli ülkelerin askeri gemileri burada bulunmaktadır.
Türkiye’de, NATO çerçevesinde bölgede bulunmaktadır. Bunun yanında bölge petrolleri için çeşitli boru hattı projeleri olmakla beraber taşıma kapasitesi ve dağıtım ağı yeterli bulunmamaktadır.121 Türkiye, Hazar petrollerinin Avrupa’ya aktarılmasında boru hatlarının yanında tanker taşımacılığını da kullanmaktadır. BTC hattının getirdiği petrol, Adana’dan İtalya’ya deniz tankerleriyle taşınmasının ardından İtalya’da boru hatları yardımıyla Avrupa’ya dağıtılmaktadır.122
119 Ufuk Kantörün, “Bölgesel Enerji Politikaları ve Türkiye”, Bilge Strateji Dergisi, ed. Atilla Sandıklı, C.
2, S. 3 (2010), s. 89.
120 Faruk Demir, Enerji Oyunu, İstanbul: Ayrım Yayınları, 2010, s. 119.
121 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu, 2015, ss. 14-15.; Ali O. Diriöz, “NATO’nun Ortadoğu’ya Yönelik Politikası ve Kurumsal Programları”, Ortadoğu Analiz, C. 4, S. 40 (2012), s. 51.
122 Kulayn, Cerit, a.g.m., s. 32.
42
Petrolün uzun zamanındır deniz tankerleriyle taşınılmasının yanında doğal gazın bu yolla taşınmaya başlanması daha sonradan gerçekleşmiştir. 1964 yılında sıvılaştırılmış doğal gazın, Cezayir’den İngiltere’ye taşınmasıyla ile başlamıştır. Doğal gazın bu yöntemle taşınması aynı zamanda büyük bir maliyeti de ortaya çıkarmaktadır. Oluşan yüksek maliyetler doğal gazın, LNG halinin taşınmasından kaynaklanmaktadır. Gazın taşınması için sıvı halini koruyacak özel soğutma sistemleri ve yalıtım koruması olan gemilere ihtiyaç duyulmaktadır. Gemilerin ve taşımanın yüksek maliyet içermesi nedeniyle kaynağın ucuz olması gerekmektedir. Bu durum, alıcılar ve taşıyıcı şirketler açısından maliyetleri düşürmek için uzun dönemli ortaklık anlaşmalarının yapılmasını gerektirmektedir. LNG’nin taşıma maliyetlerinin yüksek olmasına rağmen artan enerji tüketiminden dolayı tanker taşımacılığına olan ilgi artmaktadır. LNG ile yapılan taşımalar doğal gaz taşımacılığının %25’lik bir kısmını oluşturmaktadır.123 Türkiye, doğal gaz ihtiyacının belirli bir bölümünü LNG ile sağlamaktadır. LNG taşımacılığında dikkat edilmesi gereken birçok nokta bulunmaktadır. Taşıma gemisinin uygunluğu, güzergâhın güvenliği, arzın maliyeti, tüketici dağıtım ağı gibi belli temel sorunları bulunmaktadır.
Bunlara ek olarak LNG depolama tesislerinin sayısı ve kapasitesi gibi önemli altyapı sorunlarına da çözüm üretilmesi gerekmektedir. Türkiye, bu anlamda LNG ticaretinin artması ile birlikte çeşitli altyapı yatırımları gerçekleştirmektedir.
3.2. Boru Hattı Taşımacılığı
Boru hatları, petrol ve doğal gazı üretim bölgesinden, tüketicilere ve dağıtım istasyonlarına coğrafi şartların getirdiği olumsuzluklar doğrultusunda yeraltı, yer üstü ve deniz altından ulaştırılmasını sağlamaktadır.124 Deniz altından geçen boru hatları için çevrenin olumsuz etkileneceğine dair endişe bulunmaktadır. Buna örnek olarak, Türkmen gazının Hazar denizi altından geçişine, Rusya’nın çevre ve ekolojik dengelerin bozulacağı sebebiyle karşı çıkması gösterilebilir. Ancak, Rusya ile Almanya arasında oluşturulan “Kuzey Akım” boru hattı için de benzer bir eleştiri olmasına rağmen proje gerçekleştirilmiştir.
Boru hatları 3 ana hattın birleşiminden oluşmaktadır. Bunlar; üretimin gerçekleştiği “toplama”, transit güzergâhtan geçen “ulaştırma” ve tüketicinin oluşturduğu
123 Demir, a.g.e., s. 120.
124 Zengin, Esedov, a.g.e., s. 98.
43
“dağıtım” hatlarıdır.125 Enerjinin boru hatlarıyla taşınmasında belirli faktörler ön plana çıkmaktadır. Bunların en başında maliyetin daha az olması gelmektedir. Petrol taşımacılığının %38’i boru hatlarıyla yapılırken doğal gazın %75’lik kısmı bu yöntemle taşınmaktadır.126
Petrol taşımacılığı ile doğal gaz taşımacılığının belirli farklılıkları ve zorlukları vardır. Doğal gazın, petrole oranla taşınması daha zordur. Özellikle tanker taşımacılığı için özel gemilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sebeple doğal gazın büyük bir bölümü LNG’ye dönüştürülmeden gaz halinde boru hatlarıyla taşınmaktadır.127
Boru hatları diğer taşımacılık yöntemlerine oranla uzun dönemde maliyeti daha uygundur. Proje ve yapım aşaması uzun süreleri aldığı için taraflar arasında uzun yıllar sürecek anlaşmalarla yapımına başlanmaktadır. Boru hatlarının yapımı enerji ticaretinde önemli bir üstünlük sağlamaktadır.128 Ülkelerin alternatif kaynakları ve rotaları bulunmadığı durumlarda üretici ülkeler, boru hatlarıyla talep güvenliği sağlanmaktadır.
Boru hatları taşımacılığının olumlu yönleri bulunmaktadır.129
• Güzergâhın uygun olması
• Maliyetinin az olması
• Sürekliliğin sağlanması
• Taşıma maliyetinin az olması
• İklim koşullarından az etkilenmesi
Bunun yanında olumsuz yönleri de bulunmaktadır.130
• İlk maliyetinin fazla olması
• Yapım süresinin fazla olması
• Kaynak çeşitliliği sağlamaması
• Bakım ve kontrol düzeninin zor olması
125 Hilmi Işık, “Botaş Ham Petrol Boru Hatlarının İncelenmesi ve Rehabilitasyonu İçin Sistem Önerisi”, Bilişim Teknolojileri Dergisi, C. 1, S. 3 (2008), s. 31.
126 Kantörün, a.g.m., s. 90.
127 a.g.m., s. 90.
128 Richard E. Ericson, “Eurasian Natural Gas Pipelines: The Political Economy of Network Interdependence”, Eurasian Geography and Economics, C. 50, S. 1 (2009), s. 29.
129 Saka, a.g.e., s. 59.
130 Saka, a.g.e., s. 59.
44
• Güvenlik geniş alanda sağlanmak zorunda olması olarak gösterilmektedir.
Tanker ve boru hattı taşımacılığı, tüketici ve üretici ülkeler açısından ekonomik maliyetleri göz önünde bulundurularak nakil tercihlerinde değişiklikler yaşanmaktadır.
Petrol taşımacılığında tankerler ön plana çıkarken doğal gaz alanında daha az maliyet oluşturan boru hatları taşımacılığı kullanılmaktadır.
Enerji taşımacılığında üretici ve tüketici arasındaki geçiş güzergâhları önemlidir.
Arzın sürekliliğinin sağlanmasında yardımcı olan geçiş noktalarının güvenliliği, aynı zamanda arzın temel güvenliğini oluşturmaktadır. Bu noktada Türkiye, güzergâh güvenliği ve konumundan dolayı doğu ile batı arasındaki önemli bir transit ülke olarak görülmektedir.131 Türkiye, BTC ve Kerkük-Yumurtalık petrol hatlarından gelen petrolü Adana’dan tankerler yardımıyla Avrupa’ya aktarmaktadır. Aynı zamanda Rus gazını, Türk Akımı boru hattıyla; Hazar gazını ise TANAP boru hattıyla Avrupa’ya iletmektedir.