Türev Araç Kavramı

Son yıllarda finansal sistemde yaşanan çeşitli gelişmeler, piyasalarda aşırı fiyat dalgalanmalarına neden olmuş ve risk unsurunu ön plana çıkarmıştır. Özellikle 1973 yılında Bretton Woods sisteminin sona ermesiyle birlikte, döviz kurlarının sürekli dalgalanma göstermesi sonucunda uluslararası alanda faaliyet gösteren bankalar, ciddi şekilde kur riski ile karşı karşıya kalmışlardır. Yine aynı dönemde uluslararası piyasalarda faiz oranlarındaki dalgalanmalar ve sabit faizle borçlanmanın yanı sıra değişken faizle borçlanma eğiliminin artması, faiz riski sorununu da gündeme getirmiştir. Bu ortamda bankacılıkta risk yönetimi konusu önem kazanmaya başlamış ve özellikle artan kur ve faiz risklerine karşı bankalar yeni teknikler geliştirmeye çalışmışlardır. Bu teknikler içinde türev ürünlerin önemi her geçen gün biraz daha artmaktadır.153

Türev araçlar, belli miktardaki standart bir malın, menkul kıymetin, finansal göstergenin ya da yabancı paranın işlem anında belirlenmiş fiyattan, belirli bir yerde ve belirli bir tarihte satın alınmasını ya da satılmasını öngören alım satım anlaşmalarıdır.

Bir türev aracın ortaya çıkabilmesi için iki temel koşul vardır. Bu koşullardan ilki dayanak varlığın yeterli spot piyasa hacmine sahip olması ve türev araç işlemine konu olan kıymetin değerinin risk transferini gerektirecek kadar değişken olmasıdır.154

Başka bir deyişle; değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin

153

Conkar Kemalettin, H.Ali Ata, Riskten Korunma Aracı Olarak Türev Ürünlerin Gelişmiş Ülkelerde Ve Türkiye’ De Kullanımı, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2002, C.4, S.2, s.2

154

Kemahlı Mehmet Ulaş, Finansal Hizmet Pazarlaması, Türev Araçlar,

“Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası A.Ş.” Örneği, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2006, s.48

62

ticaretine imkan sağlar. Türev araçlar, riskten korunma veya getirisi değişken (örneğin değişken faizli tahvil) olan araçların getirisi sabit olan araçlarla (örneğin sabit faizli tahvil) değiştirilmesi amacıyla kullanılabilir.155

Türev ürünler, finansal bir enstrümanın değerinin diğer bazı temel varlıkların değerine bağlı olduğu ürünlerdir. Bu ürünler; emtia, hisse senedi, endeks, altın, faiz ve kur gibi birçok finansal varlık üzerine düzenlenebilmektedir.156 Bu enstrümanların işlem gördüğü kontratlar; futures, opsiyon, swap ve forward biçiminde ifade edilmektedir. Bu kontratların kullanım amacı, finansal bir ürün ya da varlığın gelecekteki fiyat belirsizliğinin veya değişkenliğinin azaltılması ya da kontrol altına alınmasıdır.157 Bu tür işlemler vadeli işlemlerdir. Vadeli işlemlerin ortak özelliği, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapılmasıdır. 158

Türev araçlara konu olan ürünler şunlardır;  Tarımsal Ürünler

 Hayvan ve Hayvansal Ürünler  Metaller

 Finansal Araçlar  Finansal Göstergeler  Enerji Ürünleri

 Diğerleri

Türev piyasaların varlığının temel koşulu, piyasada işlem gören finansal varlık ya da mal fiyatlarının bir risk transferi gerektirecek kadar değişken olmasıdır. Bu kapsamda türev piyasalarda temel olarak işlem yapan üç kesim vardır. Bunlar; hedgerlar, spekülatörler ve arbitrajcılardır.159

155

Küçükkocaoğlu Güray, Başkent Üniversitesi, Türev Piyasaları-Vadeli İşlem Piyasaları

Tanımı, Kuramsal Analizi Ve Gelişimi Ders Notlar,

http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazpazartesi11.doc 156

Cantürk Kayahan, Finansal Türevler: Efsaneleri Ve Algılanma Hataları, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F Yönetim Ve Ekonomi Dergisi, Manisa, 2009, C.16, S.1, S.24

157

Cantürk Kayahan, Aşıkoğlu Rıza, Global Finansal Sistem Etkileşimiyle

Türkiye’nin Türev Piyasa Görünümü, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Afyon, 2008, C.10, S.2, s.159

158

Küçükkocaoğlu Güray, http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazpazartesi11.doc, a.g.e. 159

63

Hedger olarak tanımlanan grup taşıdığı riskine ilişkin vadeli ürünlerle ilgilenir. Bunlar; bankalar, ithalatçılar, ihracatçılar, çiftçiler, maden üreticisi şirketler ve petrol şirketleridir.160

Spekülasyon, tahmin ve beklentilere dayanarak, fiyat artışlarından kar elde etmek amacıyla alım- satım yapılmasıdır. Bu işlemlere yapanlara spekülatör denilmektedir. Spekülatörlerin türev piyasalarda faaliyet göstermelerinin nedeni, faiz, kur veya fiyat hareketlerini mutlak ve göreli olarak, diğer yatırımcılardan daha iyi tahmin ettiklerine ilişkin inançlarıdır. Spekülatörler, riskten korunmak isteyenlerin transfer ettikleri riskleri üstlenen ve bunun bedelini bekleyen kişilerdir.

Türev piyasalarda, korunmak isteyenler ve spekülatörler yanında, arbitrajcılar da faaliyet gösterirler. Arbitraj, aynı ve eşit miktardaki bir malın eş zamanlı olarak, bir piyasadan alınıp, diğer piyasalarda avantajlı bir fiyattan satılarak, riske girmeden, fiyat farklılıklarından dolayı kar elde edilmesi işlemidir. Bu işlemi yapanlara, arbitrajcı denilmektedir. Arbitrajcılar, yanlış fiyatlanmış varlıkların alım satımını yaparak kar elde etmeye çalışırlar. Ürüne ihtiyaç duymamaları nedeniyle, arbitrajcılar, spekülatörlere benzerler. Arbitrajcıların spekülatörlerden farkı, risk almaksızın kar garantisi sağlamalarıdır.161

Türev ürünler, özellikle risk yönetimi konusunda tüm piyasa katılımcılarına farklı alternatifler sunmaktadır. Türev birçok firmaya finansal risklerini uygun bir yolla transfer etme imkânı verirken; piyasalardaki belirsizliklerin azaltılması, şirketlerin etkin planlama ve geleceğe ilişkin öngörü yapabilmeleri ve beklenmedik sürprizleri asgariye indirgemelerinde önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.162

Türev ürünlerinin gelişmiş finansal sistemlerin önemli araçlarından olmasının nedenleri şunlardır:

 Vadeli işlemler, geleceğin belirsizliğinden korunmayı sağlar.

 Türev piyasaları, piyasa etkinliğini arttırırlar. Bu piyasalar, para için alternatif yatırım olanakları sunarak, hem paranın dolaşım hızının artmasına ve bilgilerin fiyatlara daha hızlı yansımasını sağlar.

 Türev piyasalarda işlemler, spot piyasalara göre daha düşük olduğundan, yatırımcıların maliyeti daha azdır.

160

Çağlar Ozan, Forward ve Future Sözleşmeler, http://www.caglarsmmm.com /FileUpload/bs314203/File/forward_ve_future_sozlesmeler.pdf, s.4

161

Aydın Nurhan, Sermaye Piyasalari Ve Finansal Kurumlar, Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir, 2004, s.90

162

Kaygusuzoğlu Mehmet, Finansal Türev Ürünlerden Forward Sözleşmeleri Ve Muhasebe İşlemleri, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Erzurum, 2011, C.25, S.2, s.139

64

 Türevsel piyasalar, spot piyasanın daha likit olmasını sağlar.  Bu piyasalarda, az sermaye ile çok pozisyon almak mümkündür.  Türev piyasaları, ekonomide kaynakların daha etkin dağılımı ve

kullanımına katkıda bulunmak, gelişmiş uluslararası piyasalarda yer almak ve bu piyasalara entegre olmak gibi amaçlar üstlenmektedir.  Üreticiler, uzun vadeli satış ve üretim bağlantıları yapma imkanı

bulacaklardır. İstikrarlı fiyat üzerinden girdi temin edebilecek, borsada oluşan fiyatlara bakarak, üretim maliyetlerini ve satış fiyatını gerçekçi bir şekilde planlayıp, dış ve iç piyasaya karsı yükümlülüklerini zamanında yerine getirebileceklerdir.163

 Dünyanın çeşitli finans pazarları arasındaki arbitraj fırsatlarından yararlanarak kaynak maliyetlerini düşürebileceklerdir.

 Mevcut varlık veya yükümlülükleri ve kesin döviz taahhütlerini riskten korunabilirler.

 Bağlı şirketlerdeki net yatırımları riskten korumak ve spekülasyon amacıyla vadeli kontratları kullanabilirler.

 Sermaye piyasalarını tamamlamak ve fiyat sinyallerinin etkinliğini artırabilirler.

 Borçlanma kapasitesi ve likidite düzeyini artırılabilir.164

Türev ürünler, türev ürün borsalarında ya da benzer menkul kıymet borsalarında faaliyet görürler. Tezgah üstü türev ürünler, karşılıklı görüşmeye dayalı ürünler olarak da ifade edilirler. Bu kontratlar her hangi bir organize borsa bünyesi dışında işlem gören kontratlardır. Örneğin swaplar, exotic opsiyonlar ve forward antlaşmaları en genel tezgah üstü araçlardır. Organize borsalar olarak faaliyet gösteren en büyük türev ürün borsaları NYMEX (New York Merchantile Exchange), CBOE (Chicago Board Options Exchange) ve CME (Chicage Merchantile Exchange)’dir. Bu borsalardan özellikle NYMEX emtia, kur, faiz, hava durumu ve enerji gibi çok çeşitli unsurlar üzerine işlem gören türev ürün borsasıdır. Türkiye’de ise 2005 yılından itibaren Vadeli işlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) organize bir borsa olarak faaliyetini sürdürmektedir.165

163

Sayılgan Güven, Finansal Piyasalar ve Finansman Yöntemleri , Ankara, 2004 164

Cantürk Kayahan, Aşıkoğlu Rıza, a.g.e., s.161 165

65

Dünya’daki belli başlı vadeli işlem borsaları şunlardır:  Chicago Board of Trade (Şikogo Ticaret Borsası)

 Kansas City Board of Trade (Kansas Şehri Ticaret Borsası)

 New York Futures Exchange (New York Vadeli İşlemler Borsası)

 New York Cotton Exchange (New York Pamuk Borsası)

 Midamerica Commodity Exchange

 London International Futures Exchange (Londra Uluslararası Vadeli İşlemler Borsası)

 Hong Kong Futures Exchange (Hong Kong Vadeli İşlemler Borsası)