Reel Opsiyon Türleri

Reel opsiyonlar, finansal varlıklar yerine, fiziksel veya fiziksel olmayan varlıklara yapılacak bir yatırımı satın alma veya satma hakkı vermektedir. Reel opsiyonlar sahiplerine, gelecekteki fırsatlardan yararlanma hakkı sağlamaktadır. Gelecekte bir ya da birden fazla noktada, yatırım yapma, genişletme, daraltma, satma veya vazgeçme gibi opsiyonlar var ise, reel opsiyondan söz edilir. Reel opsiyonlar sağladıkları esnekliğin şekline göre erteleme, genişleme veya daralma, vazgeçme, aşamalandırma, değiştirme ve büyüme opsiyonları şeklinde sınıflandırılabilir.301

299

İkiz Aysun Kapucugil, a.g.e., s.31

300

Akkaya Cenk, Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesinde Alternatif Bir Yöntem: Reel Opsiyonlar, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim 2005, S.28, s.174

301

Değer Alper, Patent Değerlemesi ve Reel Opsiyonlar, Business and Economics Research Journal ,Volume 2, Number 1, 2011, s.162

107

2.3.2.1. Genişleme Veya Daralma Opsiyonu

Genişleme ya da daralma opsiyonları, ölçek değiştirme opsiyonları olarak da tanımlanmaktadır. Piyasa şartları ve talep koşulları doğrultusunda faaliyet ölçeğinin arttırılması ya da azaltılması opsiyonudur. Vazgeçme opsiyonu ise, yatırım projesinden beklenen nakit akışları elde edilemediğinde veya piyasa koşulları kötü gittiğinde, yatırımdan vazgeçilerek yatırımın hurda değerin veya ikincil piyasa değerinin elde edilmesi opsiyonudur.302

Piyasa şartlarına göre, yapılmış olan bir yatırım ölçeğini değiştirebilme esnekliğidir. Piyasa şartlarına göre yapılan yatırımın tutarını büyütmek yatırım yapanların elindedir.303

Uluslar arası faaliyet gösteren birçok şirket NBD analizi sonuçları negatif olmasına rağmen, Çin’ de ve Güney Amerika’ da yatırım yapıyor. Bu büyüme seçeneği kullanılarak açıklanabilir. Ayrıca planlayıcı opsiyonu projenin genişlemesi için kullanabilir çünkü daha fazla bilgi planlayıcıya gelecekteki genişleme fırsatları şeklinde fikir sağlayabilir. Zhao ve Tseng (2003)’ te kademeli park yapısı genişletme konusunda reel opsiyon analizini kullanmıştır. Zhao ve arkadaşları (2004)’ da karayolu rehabilitasyon ve genişleme kararları için reel opsiyonları kullanmıştır.304

2.3.2.2. Erteleme Opsiyonu

Bir diğer reel opsiyon çeşidi erteleme opsiyonudur. Kötü bir yatırım seçimi yapmak yerine, firmaların hiçbir yatırım yapmamasını yada belirsizlik çözülene kadar beklemesini öngörür. Fakat erteleme opsiyonu ücretsiz değildir. Firmaların fırsat maliyetleri ve nihai yatırım beklentilerinde potansiyel fırsatları izlemesi yatırıma tabi değildir.305

Erteleme opsiyonu direkt yatırımın zamanına odaklanmıştır. Geleneksek finansal değerleme yöntemleri özellikle indirgenmiş nakit akımlar yöntemi hemen karar alması gerektiği varsayımına dayanmakta ve bekle ve gör politikasının getireceği avantajları göz ardı etmektedir. Projelendirme

302

Değer Alper, Sermaye Bütçelemesi ve Reel Opsiyonlar, Uludağ Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Bursa, 2007, C.26, S.1, s.74

303

Sevinç Erkan, Proje Değerlendirmesinde Real Opsiyon Değerleme Yöntemi ve Uygulamaları, http://serpam.org/wp-content/uploads/Sevinc2012.pdf, 4 Şubat 2014, s.9 304

Lee Sangjoo, Entry Decision For Unsolicited Build-Operate-Transter (BOT) Highway Projects: Real Option Approach, ProQuest Information and Learning Comapny, U.S., 2007, s.50

305

Upson John W., Why Do Firms Exercise Foothold Options?: Explanations From Multipoint Competition And Real Options Theory, Florida State University College Of Business, A.B.D., 2008, s.28

108

aşamasında sürecin karar alıcının lehine gelişeceği beklenmektedir. Erteleme opsiyonun değerini ise projeyi doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen parametrelerin belirsizlikleri belirlemektedir. Yeni piyasaya girmiş bir ürünün talebi hususunda oluşan belirsizlikler bekleme opsiyonu ile asgariye indirgenir ve eğer beklenen talep gerçekleşirse opsiyon uygulamaya konulup kapasite artırımına gidilir.306

2.3.2.3. Vazgeçme Opsiyonu

Vazgeçme opsiyonunu, finansal satış opsiyonuna benzetebiliriz. Bu opsiyon çeşidini, ileri bir tarihte ekonomik şartlar olumsuz olursa, başlanılan bir projeden vazgeçme ve yapılan yatırımı satarak paraya çevirme opsiyonu olarak tanımlanabilir.. Vazgeçme opsiyonları, reel opsiyonların opsiyon fiyatlama teorisi üzerinde yapılan ilk uygulamaları arasındadır.307 Bu geleneksel satın alma analizlerini yok sayar. Bu opsiyon satın almaya yönelik olumsuz kayıpları sınırlandırır.308

Örneğin bir otomobil üreticisi firmanın pazarlamayı düşündüğü bir modelde satış miktarı istenilen düzeyde olmazsa, kurduğu üretim tesisini satmak isteyebilir. Tesisin satış imkanı (esnekliği), vazgeçme opsiyonuna karşılık gelir. Üretici isterse ileri bir tarihte tesisi satıp (vazgeçme opsiyonu uygulayarak) dışardan tedarik yöntemiyle otomobil satışı yapabilir veya opsiyon uygulamadan ürettiği otomobilleri satabilir. Üretici pazar şartlarına göre kendisine uygun kararı verecektir ve bu kararı vazgeçme opsiyonu uygulamak veya uygulamamak seçeneklerinden birisi olacaktır.309

2.3.2.4. Aşamalandırma Opsiyonu

Aşamalandırma opsiyonu yatırım projelerinin aşamalandırılıp, her safhada oluşan piyasa şartları ve elde edilen bilgiler doğrultusunda yeni aşamalara geçilip-geçilmeyeceğine karar verme esnekliği sağlayan bir reel opsiyon türüdür.310

306

Terzioğlu Cihad, Rüzgar Enerjisi İle Elektrik Üretim Projesinin Reel Opsiyonlar Yöntemi İle Değerlemesi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2011, s.72 307

Özoğul Okan Cumhur, Kurumsal Kaynak Planlaması Sistemlerinin Değerlemesinde Reel Opsiyon Yaklaşımı: Hastane Bilgi Sistemi Uygulaması, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Şubat 2008, s.26

308

Baker H. Kent, Kiymaz Halil, The Art Of Capital Restructuring, Kolb Series In Finance, July 2011

309

Yıldırım Erkan, Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesinde Reel Opsiyon Yöntemi Ve Madencilik Sektöründe Bir Uygulama, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2007, s.73

310

109

Yatırımı belirli aşamalarda yapıp herhangi bir anda eldeki bilgi artıp yatırımın çekici olmadığı karar verilirse bu aşamada durdurma kararı verilebilir. Böylece bir yatırımı adımlara bölmek ve adımları şartlara göre sırasıyla onaylamak ve uygulamak fırsatı vererek, bütün yatırımı tek bir seferde yapmak ve olumsuz bir sonuç çıktığında yatırımın hepsinin boşa gitmesi riskine karsı koruma sağlar. Bu aşamalar ardışık birer alım opsiyonu olarak düşünülebilir.311

Bazı projelerde, yatırımın tek aşamada yapılması karlı değilken, aşamalara bölünmesi halinde yatırım karlı hale gelebilir. Bazı durumlarda ise yatırımın tek aşamada yapılması mevcut durumda karlı iken, aşamalara bölünmesi bu karlılığın daha da artmasına sebep olabilir. Petrol ve gaz arama ve üretiminde çok aşamalı gelişim risk yönetim stratejisi olarak sıkça kullanılmıştır. İlaç sanayii gibi Ar-Ge yoğun sanayiler ve sermaye yoğun uzun gelişim süresi olan sanayiler aşamalı gelişimi kullanır. Aşamalı gelişme aynı zamanda öğrenmeyi artırma ve belirsizliği azaltma etkisine de sahiptir.312

2.3.2.5. Değiştirme Opsiyonu

Bu opsiyon, firma koşulları proje döngüsü sırasında nasıl değişeceğine bağlı olarak çalışmasını değiştirmesine izin vermektedir.313

Yatırım devam ettiği esnada firmaya faydalanması için seçenekler sunmak için yapılandırılmıştır. Örneğin, bir firma birincil arz kanalları kesintiye uğradığında alternatif kaynaklar geliştirme amacıyla kullanılabilir. İkinci olarak, arz kaynağı ve süreçler insanların istihdam edilmesiyle yönetilen kaynaklardır. Opsiyonların değeri ve derecesi firmaya sağladığı yarara bağlı olarak değişir. Tedarik kanalları sürekli kesintiye uğrayabilir durumda olduğundan bu opsiyon çok değerlidir.314 Organizasyonlarda opsiyondan, pazarlama, üretim ve finansman sahibi firmalar satın almalar yoluyla yararlanabilirler. Örneğin, esnek bir dağıtım kanalına sahip olan bir firma ürün talebinin olumsuz olduğuna ilişkin bilgi edinebilir. Böyle bir firma daha sonra gelirlerini arttırmak için, mevcut pazarlama ve dağıtım kanallarını kabul edebilir. 315

311

Sevinç Erkan, a.g.e., s.9 312

Safarov Sabuhi, Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesinde Reel Opsiyon Yöntemi Ve Enerji Sektöründe Bir Uygulama, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2009, s.66

313

Lee Sangjoo, a.g.e., s.51 314

Upson John W., a.g.e., s.28 315

110 2.3.2.6. Büyüme Opsiyonu

Diğer bir reel opsiyon türü büyüme opsiyonlarıdır. Satın alma yoluyla firmalar stratejik sinerji yaratabilirler, uzun vadede uygulamada fiyatları düşürme yoluyla hedef firmalar büyüme opsiyonlarından faydalanabilirler.316

Büyüme opsiyonları birincil reel opsiyon türlerinden biridir. Büyüme opsiyonları firmalara daha sonraki bir zamanda bir ürün veya teknoloji geliştirme hakkını sağlamak için yapılandırılmıştır.317

Büyüme opsiyonları, bir fırsattan yararlanma beklentisi ile yapılan yatırımdır. Büyüme opsiyonları değer yaratma kaynaklı olarak zamanla firmaların yatırım fırsatlarını anlamalarını ve takip etmelerini sağlar. Örneğin, bir firma yabancı ülkede küçük bir varlıkla da yatırım yapabilir. Bu yatırımın olumlu geri dönüş imkanı mevcutsa firmaya gelecekte varlığı genişletme imkanı tanır.318

Aşağıda tablo 15’ te reel opsiyon türleri ve özellikleri ifade edilmiştir.

Reel Opsiyon Esneklik Türü Karşılık Gelen

Finansal Opsiyon Erteleme Kazanç elde etme

potansiyeli

Amerikan tipi alım opsiyonu

Terk Etme Kayıplardan korunma Amerikan tipi satım opsiyonu

Genişleme veya küçülme

Kazanç elde etme potansiyeli ve

kayıplardan korunma

Avrupa tipi alım opsiyonu

Değiştirme Kazanç elde etme potansiyeli ve

kayıplardan korunma

Alım ve satım opsiyonlarının kombinasyonu

Büyüme Kazanç elde etme

potansiyeli

Avrupa tipi alım opsiyonu

Amerikan tipi alım opsiyonu

Aşamalandırma Kazanç elde etme potansiyeli ve

kayıplardan korunma

Avrupa tipi alım opsiyonu

Tablo 15: Reel Opsiyon Türleri ve Özellikleri319

316

Baker H. Kent, Kiymaz Halil, a.g.e. 317

Upson John W., a.g.e., s.27 318

Upson John W., a.g.e., s.28 319

İkiz Aysun Kapucugil, Kocakoç İpek Deveci, Bilişim Teknolojisi Projelerinde Reel Opsiyonlar, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, İzmir, 2009, C.11, S.4, s.28

111