Futures Sözleşmeleri

İngilizce’ de gelecek, istikbal, müstakbel anlamına gelen “future” kelimesi vadeli işlemlerde ileride teslim edilmek üzere satılan veya satın alınan mal anlamında kullanılmaktadır. Türkçe kaynakların hemen hepsinde bu kavram orjinal haliyle “futures” olarak kullanılmaktadır.

Futures standart miktar ve kalitede bir varlığın belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme yada teslim almaya ilişkin yasal bir sözleşmedir. Futures kontratlarının dayandığı yada yazıldığı fiziksen bir mal olabileceği gibi finansal bir ürün yada gösterge olabilir.189

Mas ve Saá-Requejo (1995)’ e göre future sözleşmeleri, belirli bir fiyata gelecekte belirli bir zamanda standart bir mal veya vadeli bir enstrümanı sabit bir miktardan satın almak veya satmak için başlatılmış, taahhüt kurallarına uygun olarak düzenlenmiş sözleşmelerdir.190 Yani, taraflardan biri teslimatı yapmayı kabul eder ve karşılığında başka bir şey teslim almayı kabul eder. Bir futures sözleşmesi yapılması halinde, tarafların hangi fiyattan işlemi kabul edeceğini belirten fiyata gelecek fiyatı denir. Tarafların işlem yapmasını gerektiren yada belirten tarihe ise teslim tarihi denir. Futures sözleşmeleri, teslim tarihi ve teslim edilecek malın kalitesinin önceden anlaşma ile standardize edildiği organize borsalarda işlem görmektedir.191

Başlangıçta sadece tarımsal ürünler üzerine yapılan futures sözleşmeleri günümüzde dört ana grup mal üzerine yapılmaktadır:

 Tarımsal mallar ve madenler,

188

Bodie Zvi, Kane Alex, Marcus Alan J., Investments, Irwin McGraw-Hill, Boston, 1999, s.608

189

Ersan İhsan, Finansal Türevler,İstanbul, Ocak 2003, s.7 190

Mas Ignacio, Saá-Requejo Jesús, Using Financial Futures in Trading and Risk Management, The World Bank Private Sector Development Department, Private Provision of Public Services Unit, March 1995, s.1

191

76

 Dövizler,

 Bonolar ve finansal enstrümanlar,  Hisse senedi endeksleri.192

Nevitt ve Fabozzi (2000)’e göre ise futures sözleşmeleri, borsalar tarafından üretilen ürünlerdir. Futures sözleşmesi, alıcının belirli bir süre sonunda belirli bir fiyata bir şeyi teslim almayı kabul etmesi ve kurulu bir değişim yada yasal takas anlaşmasıdır.193 Bu bağlamda futures sözleşmeleri, bazı temel meta fiyat veya verimle değişim olarak para alışverişi için bir düzenleme anlamına dayanan emtia mali bir türevidir.194

Futures piyasaları forward piyasaların ileri bir türüdür. Özellikle, future piyasası standarttır, basitleştirilmiş ve bu yüzden forward piyasası gibi sınırlı değildir. Futures sözleşmeleri, açık ve organize borsada işlem gören forward sözleşlemerinin yerine müzakere edilebilir durumdadır. Bir futures sözleşmesine göre, teslim edilme olasılığı olan küçük grupları seçmelidirler. Örneğin, sadece buğdayda değil, her sözleşme borsadan temin edilebilmelidir. Sadece buğday değil, mısır, arpa ve eşit parçalarda karışık bir yük kombinasyonu bazı hayvan besicileri için uygun bir teslim olabilir.195

Futures piyasalar başta ticari emtia ve opsiyon sözleşmeleri gibidir. Vadeli işlem sözleşmeleri fiziksel malların fiili teslimini içerir fakat futures piyasalarda bu nispeten çok nadir görülen bir durumdur. ABD, Kanada, Avrupa ve Asya’ da emtia futures piyasaları ekonomik olarak önemli bir işlev görür. Piyasalar; çeşitli piyasa katılımcıları arasında risk transferini kolaylaştırmak ve süreçte üretici ve işletmeciler arasında riski azaltarak ticaret akışını iyileştirmeyi amaçlar.196

Futures sözleşmelerinin en önemli fonksiyonu, sözleşme konusu mal ve fiyatlarındaki düşme veya yükselme risklerine karşı alıcı veya satıcıyı korumalarıdır. Sözleşmelerde bir alıcısı ve bir satıcısı olmak üzere iki taraf mevcuttur. Sözleşmenin alıcısı uzun pozisyonda (long position), satıcısı kısa pozisyondadır (short position). Piyasada uzun pozisyonların sayısının kısa pozisyonlara eşit olması gerekir.197

192

T.C Milli Eğitim Bakanlığı Muhasebe ve Finansman, Türev Piyasa Araçları, Ankara , 2011, s.21

193

Nevitt Peter K., Fabozzi Frank J., Project Financing, Euromoney Institutional Investor, England, 2000, s.229

194

Mas Ignacio, Saá-Requejo Jesús, a.g.e., s.1 195

Haddock David, Grain Futures Contracts: An Economic Appraisal, Kluwer Academic Publishers, U.S.A., 1993, s.1

196

Errera Steven, Brown Stewart L., Fundamentals of Trading Energy Futures & Options, PennWell Corporation, U.S.A., 2002, s.1

197

77

Futures sözleşmesi yapılabilmesi için sözleşmeye konu olan varlık için etkin ve derin bir nakit piyasanın varlığı, varlık fiyatlarının değişkenlik göstermesi (volatility), spot piyasa fiyat düzeyine ilişkin etkin bilgi akışının olması, yakın ikame mallarının eksikliği, üyelerden güçlü destek ve talep, teslimat tarihi geldiğinde, teslimata yetecek kadar varlığın bulunabilmesi, engelleyici kuralların olmaması ve nakit (spot) ürünün homojen olması gerekmektedir.198

Futures sözleşmelerinin organize piyasalarda yapılmasının çeşitli faydaları bulunmaktadır. Futures işlemlerinin organize piyasalarda yapılmasının faydalarından biri, işlem yapacak tarafların, işlemin yapılacağı borsaya teminat yatırma zorunluluğudur. Böylelikle swap ve forward işlemlerinden farklı olarak, sözleşme tarafları işlemden kaynaklanan kredi riskinden korunmaktadırlar.

Futures işlemlerinin diğer bir önemli faydası ise, vade sonu beklemeden bir üçüncü kişiye devrinin mümkün olmasıdır. Örneğin, forward işlemlerin devir özellikleri ise yoktur.

Future işlemler, döviz, faiz, hisse senedi, indeks sözleşmeleri vb. olmak üzere çeşitli türlerde yapılabilmektedirler. Future opsiyonları ise diğer future türünü oluşturmaktadır.

Future sözleşmeleri de, forward işlemler gibi riski devretmek amacıyla yapılmaktadırlar. Diğer taraftan bankalarca spekülasyon ve arbitraj amacıyla da yapılmaktadırlar.199

İlk futures işlemi 1679 yılında Japonya’da kaydedilmiştir. Bu dönemde daha çok kişisel işlemler olarak kalan bu tür işlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka’da kurulan Dojima Pirinç Ticaret Borsası’dır. Günümüzde bilinen anlamda modern vadeli işlem borsalarının oluşumu 1840’lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Chicago gerek ulaşım altyapısı gerek çevre eyaletler için bir pazar konumunda olması dolayısıyla tüccarların buluştukları bir merkez haline gelmiştir. Ancak pazarda zaman zaman oluşan arz-talep dengesizliği üreticileri ve tüccarları zor durumda bırakmıştır. Bu dengesizliğin önlenmesi amacıyla 1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsası kurularak pazar örgütlü bir yapıya kavuşturulmuştur. Daha sonra değişik ürünlerin de piyasalarda işlem görmeye başlamasıyla

198

KaratepeYalçın, a.g.e., s.11 199

Sonbul Ufuk, Bankacılık Riskleri ve Türk Bankaları’ nın Türav Enstrüman Kullanımı, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005, s.57

78

1919 yılında Chicago Merchantile Exchange (CME) olarak kurulan borsa bir kurum geleneğiyle günümüze kadar gelmiştir.200