Tavan, Taban ve Tünel Anlaşmaları

Tavan, taban ve tünel anlaşmaları, tezgahüstü piyasalarda işlem gören, firmaları faiz oranlarındaki dalgalanmalardan dolayı oluşacak risklere karşı korumayı amaçlayan finansal ürünlerdir. Bu anlaşmaların temel amacı, gelecekte faiz oranlarında meydana gelebilecek değişikliklerin yaratacağı riski ortadan kaldırmaktır. Bu ürünler özellikle, orta ve uzun vadeli projelerini kısa vadeli kaynaklarla finanse eden firmalara gelecekte faiz oranlarında ortaya çıkabilecek değişikliklere karşı bir güvence sağlamaktadır.

Faizlerin gelecekte ne yönde hareket edeceğinin belli olmadığı durumlarda, nasıl hareket edilmesi gerektiğine ilişkin belirsizlik oluşmaktadır. Eğer bir firma, sabit faizle uzun vadeli borçlanırsa ve sonradan faizler düşerse, firma büyük bir faiz yükü üstlenmiş olacaktır. Eğer değişken faizle borçlanırsa ve sonra faizler yükselirse firma, yine ağır bir faiz altına girecektir. Oluşabilecek bu faiz riskinden korunmak için kullanılmaya başlayan ürünlerden biri tavan, taban ve tünel anlaşmalarıdır.

1.10.1. Tavan Anlaşması (Cap)

Genellikle bir banka ile bir firma arasında yapılan tavan anlaşması, firmanın ödeyeceği değişken faiz oranının belirli bir limitin üstüne çıkması halinde bankanın bu limit ile maliyet arasındaki farkı firmaya ödeyeceğini taahhüt etmesidir. Bu anlaşma ile firma Bankaya anlaşma karşılığı belirli bir ücret öderken karşılığında, gelecekteki borçlanma maliyetinin belli bir limitin üzerine çıkmasını önlemiş olmaktadır68_{. Tavan} sözleşmesi esas olarak, borcun faiz ödeme tarihlerine denk gelen bir Avrupa tipi alım opsiyonu özelliği taşımaktadır.

Dolayısıyla tavan anlaşmalarında, taraflarca borcun faiz ödeme dönemlerini kapsayacak, kullanım fiyatı olarak adlandırılan bir faiz oranı üst limiti yani tavanı belirlenmektedir. Anlaşmaya göre ilgili faiz ödeme döneminde piyasa faiz oranı kullanım fiyatından daha yüksek olursa, banka karşı tarafa, piyasa faiz oranı ile tavan faiz oranı arasındaki farkı ödemeyi garanti etmektedir. Banka, bu taahhüttü karşılığında, tavan

68 _{Karacaer, S.,Faiz Oranı Cap, Floor ve Collar Anlaşmaları ve Muhasebe Uygulamaları, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:1,} Sayı:3, Eylül, 1999, s.36.

75

anlaşmasının kullanım oranına ve vadesine uygun olarak anaparanın genellikle %1’i ile %5’i arasında bir prim almaktadır. Firma da bu primi ödemek suretiyle, borçlanma maliyetinin gelecekte olabileceği üst sınırı çizmiş olmaktadır69.

Böyle bir anlaşma ile hem sabit faizle borçlanmak yerine değişken faizle borçlanma hem de tavan satın almak yoluyla aşırı faiz yükselmelerinden korunmak ve faizler düştüğü takdirde de bundan yararlanmak mümkün olmaktadır.

“Tavan anlaşmalarının başlıca özellikleri şunlardır70_:

 Tavan anlaşması çeşitli faiz endekslerine dayalı olarak yazılabilir. (1, 3, 6 aylık LIBOR faizi, finansman bonosu faizi, hazine bonosu faizi üzerine sözleşme düzenlenebilir).

 Para birimi olarak USD, Euro,£, Yen, SFR, Frang, Avustralya Doları, Kanada Doları ve diğer konvertibl paralar kullanılmaktadır.

 Genellikle %½’lik kotasyon seçilir. Örneğin %13’lük LIBOR için kullanım düzeyi %13.5, %14 için %14.5 vb. seçilmektedir.

 Kullanım oranı sabit ya da değişken olabilir. Örneğin bir kredinin geri ödeme planına uyan itibari anapara tutarlı bir tavan sözleşmesi satılabilir.

 Dolar piyasasında, tavan sözleşmelerin itibari değerleri, 10 milyon dolar ila 1 milyar dolar arasında değişmekte olup ortalama büyüklük 25 ila 50 milyon dolar arasındadır.

 Genelde prim peşin olarak ödenir.

 Tavan anlaşmalarında anaparanın değişmesi söz konusu değildir.”

1.10.2. Taban Anlaşmaları (Floor)

Bir banka ile yatırımcı arasında yapılan taban anlaşması, yatırımcının herhangi bir kaynaktan bulduğu değişken faizli fonun maliyetinin belirli bir limitin altına inmesi halinde, bu limit ile maliyet arasındaki farkı bankaya ödeyeceğini taahhüt etmesidir. Yatırımcı bu anlaşmayı bankadan alacağı belli bir ücret karşılığında yapar. Bununla

69 _{Karacaer., a.g.e., s.36.}

76

birlikte, bu anlaşmayı yapmakla faizlerin belirlenen limitlerin altına düşmesinden yararlanamaz, fakat bankadan aldığı ücret sayesinde borçlanma maliyetini düşürebilir.

Örneğin, bir firma %15 sabit faizle sağlamış olduğu kredi ile tahvil satın almış olsun. Firma gelecekte faiz oranlarının düşeceğini tahmin etmektedir. Eğer tahvilin getirisi %15’in altına düşecek olursa, tahsil edilecek tahvil faizi kredinin faiz ödemelerini karşılamayacak ve böyle bir yatırım karlı olmayacaktır. Bu yüzden firma, gelecekte faiz oranlarının düşme olasılığına karşı bir taban anlaşması yapacak ve belli bir prim karşılığında faiz oranını %15’e sabitleyecektir.

Taban anlaşmaları ile tavan anlaşmaları arasındaki ilişki, alım ve satım opsiyonları arasındaki ilişkiye çok benzemektedir. Faiz tabanı anlaşması sahibi, referans faizin tavan faiz oranının üzerinde olması halinde kazanç elde ederken, faiz tabanı sözleşmesinin sahibi de referans faiz oranının taban faiz oranının altına düşmesi halinde kazanç elde etmektedir.

Taban anlaşmaları, değişken faizli araçlara yatırım yapan yatırımcılar tarafından elde edilecek faiz gelirlerine bir alt sınır getirmek amacıyla da kullanılır.

1.10.3. Tünel Anlaşmaları (Collars)

Tünel anlaşması, aynı anda bir faiz tavanı alıp bir faiz tabanı satma yoluyla ödenecek primi azaltarak, riskten korunma amacıyla kullanılır. Yani yatırımcıların herhangi bir kaynaktan bulduğu değişken faizli fonun maliyeti, belirli bir üst limitin üstüne çıktığı takdirde, banka bu üst limit ile maliyet arasındaki farkı yatırımcıya öder. Fonun maliyeti belirli bir alt limitin altına indiği takdirde ise bu defa yatırımcı, bu alt limit ile maliyet arasındaki farkı bankaya öder. Dolayısıyla yatırımcı (firma), tünel anlaşması ile bankadan tavan satın almakta ve aynı anda bankaya taban satmaktadır.

Eğer faizler anlaşma ile belirlenmiş olan üst limitin üzerine çıkarsa, yatırımcı karda, banka zararda; alt limitin altına düşerse yatırımcı zararda, banka karda; faizler bu iki limit arasında kalırsa her iki taraf da ne karda ne de zararda olur. Tünel anlaşmalarında

77

aynı anda hem tavan hem de taban anlaşması yapılması nedeniyle, prim maliyeti de düşmüş olur.