• Sonuç bulunamadı

BÖLÜM I. TÜREV ÜRÜNLER VE YENİ NESİL FİNANSAL ARAÇLARA İLİŞKİN

1.11. Egzotik Opsiyonlar

Opsiyonlar vanilya (standart) ve standart olmayan opsiyonlar olmak üzere iki ana gruba ayrılabilmektedir. Vanilya Opsiyonlar basit nitelikli borsalarda alınıp satılan opsiyonlardır. Bu tipteki opsiyonlar çalışmanın Opsiyonlar bölümünde anlatılmıştı.

Standart olmayan opsiyonlar, bazı özel koşullara sahip olan, esnek niteliklere sahip ve yatırımcıların ihtiyaçlarına göre farklılaştırılan opsiyonlardır. Bu opsiyonlar karmaşık koşullara sahip olabilmelerine bağlı olarak borsalarda işlem görmemektedir. Buna rağmen, kendi içlerinde standartlaşmış ve organize olmayan piyasalarda ticareti yapılabilen standart olmayan opsiyonlar da bulunmaktadır. Bu tür opsiyonlara Egzotik Opsiyonlar denilmektedir.

Egzotik opsiyonlar, genellikle tezgahüstü piyasalarda müşterilerin kendine özel iş gereksinimlerini karşılayabilmek için yaratılan ve isteğe göre adapte edilebilen enstrümanlardır. Gereksinimlere göre şekillendirilebilmeleri nedeniyle günümüzde çok fazla değişik tipte egzotik opsiyon bulunmakta ve her geçen gün bunlara yenileri eklenmektedir. Dolayısıyla egzotik opsiyonlar, alıcıların gereksinimlerine göre özel koşullar eklenmiş, standart olmayan ve genellikle tezgahüstü piyasalarda işlem gören opsiyonlardır.

Egzotik opsiyonlarda çeşitlilik çok fazladır. Finansal şartlar ve yatırımcı beklentilerindeki farklılıklara bağlı olarak müşteriler mevcut opsiyon özelliklerinde değişiklikler beklemektedir. “Esneklik, egzotik opsiyon işlemlerinde ürün yaratıcılığına yönelik temel gereksinimdir71.”

Günümüzde en çok kullanılan egzotik opsiyon türlerine aşağıda yer verilmektedir;

71 Frankau, S., Spinellis, D. Nassuphi, N., Burgard, C., Commercial Uses: Going Functional on Exotic Trades, Cambridge University Pres, 2008, s. 28.

78

1.11.1. Asya Opsiyonları

“Asya opsiyonları; ödemenin, önceden belirlenmiş bir zaman diliminde varlık fiyatlarının izlediği yola dayandığı bir opsiyon örneğidir72.” Bu opsiyonlar ortalama fiyata dayanmaktadır ve ortalama fiyat iki şekilde olabilmektedir. Bunlardan ilkinde opsiyon fiyatı varlığın opsiyonun başlangıcı ile sonu arasında gerçekleşen bütün fiyatlarının ortalaması olarak hesaplanmaktadır. İkinci şekilde ise belirtilmiş bir zaman sürecinde varlığın ortalama fiyatı alınmaktadır. Örneğin opsiyon vadesinin dolmasından önceki üç haftada gerçekleşen fiyatlarının ortalaması olarak hesaplanabilmektedir.

“Ortalama fiyat, varlığın kendi fiyatlarından daha az dalgalı olduğu için, Asya Opsiyonları vanilya opsiyonlarından genellikle daha ucuz olmaktadır73.”

1.11.2. Geçmişe Dönük Opsiyonlar

Bu opsiyonlar, yatırımcısına belirli bir zaman diliminde belirli bir varlığı en cazip fiyattan alma ya da satma hakkı vermektedir. Belirlenmiş zaman dilimi genellikle opsiyonun tüm vadesi olmaktadır. Bu opsiyonların uygulama fiyatları başlangıçta spot piyasa fiyatlarına eşit düzeydedir. Opsiyonun dayanak varlığının fiyatı değiştikçe, uygulama fiyatı oluşan en düşük veya en yüksek fiyata göre tekrar ayarlanmaktadır. Uygulama fiyatı vade boyunca ulaşılan en cazip fiyata göre ayarlanmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle geçmişe dönük opsiyonlar her zaman başa baş veya karda olarak sonuçlanmaktadır.

Opsiyonun en cazip fiyata endeksli olması opsiyon alıcısına avantaj yaratması nedeniyle geçmişe dönük opsiyonların primleri standart opsiyonlardan daha yüksektir. Örneğin, döviz kuru üzerine oluşturulan bir geçmişe dönük alım opsiyonunda; döviz kuru, opsiyonun yazıldığı gündeki fiyatın altına düşmezse en avantajlı kur olacak ve uygulama fiyatı olarak bu ilk döviz kuru alınacaktır.

72 Clewlow, L., Strickland, C., Exotic Options: The State of the Art, International Thomson Business Press, 1997, s. 65.

73 Clark, E., Ghosh, D. K., Arbitrage, Hedging, and Speculation: The Foreign Exchange Market, Greenwood Publishing Group, 2004, s. 119.

79

1.11.3. Bileşik Opsiyonlar

Bileşik opsiyonlar, sahibine başka bir opsiyon sözleşmesini alma veya satma hakkı tanıyan opsiyonlardır. Bu opsiyonlar geleneksel opsiyonlardan çok daha fazla kaldıraçlı pozisyonlar yaratmaktadır. Bileşik opsiyonlar, alım opsiyonu alma hakkı, alım opsiyonu satma hakkı, satım opsiyonu alma hakkı, satım opsiyonu satma hakkı tanıyan bileşik opsiyonlar şeklinde düzenlenebilmektedir.

“Bu tür opsiyonlarda dayanak varlık yine bir opsiyon olmaktadır74.” Bileşik opsiyonlar dayanak varlık olan opsiyonu ileride belirlenen bir tarihte prim ödeyerek alma ya da satma hakkı vermektedir.

“Bileşik opsiyonlarda iki ayrı uygulama tarihi ve fiyatı bulunmaktadır. İlki bileşik opsiyonun kendisi için; ikincisi opsiyon hakkı kullanıldığı takdirde dayanak varlık olan opsiyon içindir75.”

1.11.4. Bariyer Opsiyonlar

Bariyer opsiyonlar, bariyer fiyatın varlığı dışında standart opsiyonlara benzemektedir. Bariyer fiyata belirlenen dönem içerisinde herhangi bir zamanda ulaşılırsa bu, opsiyonun çeşidine göre var olmasına veya var olan bir opsiyonun yok olmasına (knock out opsiyon) neden olmaktadır.

Bariyer opsiyonlar, dayanak varlık fiyatı önceden belirlenmiş değeri yani bariyer değerini geçtiği zaman etkin olan veya etkinlikten çıkan opsiyonlardır.

1.11.5. Dijital (İkili Opsiyonlar)

Bu opsiyonlar, egzotik opsiyonların en basit şeklidir. Dijital opsiyonlarda, opsiyonun vade sonunda karda olması halinde sabit bir ödeme yapılmaktadır. Örneğin, bir hisse senedinin fiyatı bir ayın sonunda 10 TL’yi geçtiği takdirde ödenecek bir dijital

74 Clewlow, Strickland; a.g.e., s. 19. 75 Clark, Ghosh; a.g.e., s. 125.

80

opsiyon oluşturulduysa, vade sonunda hisse senedinin fiyatı 10 TL’nin üzerinde hangi fiyatta oluşursa oluşsun ödeme yapılacaktır.

Digital opsiyonlar türüne göre, opsiyon sadece vade sonunda karda olursa ödeme yapılabileceği şeklinde oluşturulabileceği gibi, opsiyonun süresi boyunca herhangi bir zamanda dayanak varlık fiyatı uygulama fiyatını geçerse ödeme yapmak şeklinde de oluşturulabilir.

1.11.6. Bermuda Opsiyonlar

Bu opsiyonlar, vade boyunca sadece opsiyon sözleşmesinde belirlenen tarihlerde, (örneğin her haftanın Pazartesi günleri olmak koşuluyla) işleme konabilen opsiyon çeşididir.

1.11.7. Seçici Opsiyonlar

Seçici opsiyonlar alıcısına, opsiyonu önceden belirlenen bir tarihe kadar, yine belirlenmiş uygulama fiyatından alım veya satım opsiyonu olmasını seçme hakkı tanımaktadır. “Bu opsiyonlar, yatırımcıların piyasanın hareket yönü hakkındaki bilgilerinin halen yetersiz olmakla birlikte belirli bir süre içinde yeterli hale geleceğini düşündükleri durumlarda uygun olmaktadır76.”

1.11.8. Gökkuşağı Opsiyonları

İki veya daha fazla dayanak varlığın performansı tarafından değeri belirlenen opsiyon türüdür. Gökkuşağı opsiyonlarının uygulama çeşitlerinden bazıları şu şekildedir:

 Uygulama fiyatları ve dayanak varlıkları farklı olan ya da aynı vadeye sahip bazıları alım bazıları satım opsiyonu olan vanilya opsiyonlardan oluşabilen gökkuşağı opsiyonları var olabilmektedir. Vade sonunda bu opsiyonlardan sadece biri seçilerek uygulamaya konabilmekte olup, bu ise zorunlu olarak opsiyon sahibinin avantajına olandır.

81

 Diğer bir gökkuşağı opsiyonu yine vanilya opsiyonlardan oluşmaktadır. Yine opsiyonlardan sadece biri kullanılmakta, ancak seçilen opsiyon, opsiyon alıcısının değil satıcısının avantajına olmaktadır.

 Bir diğer çeşitte opsiyon uzun forward sözleşmelerinden oluşmakta, bu sözleşmelerin hepsinin vadesi opsiyonun vade sonunda sona ermekte, dayanak varlıkları ise farklı olmaktadır. Vade sonunda sözleşmelerden yine biri kullanılmakta ve başlangıçta belirlenen şekline göre opsiyon alıcısının ya da satıcısının avantajına olan seçilmektedir.

1.11.9. Sepet Opsiyonlar

Sepet opsiyonlar; ödemesi, oluşturulan bir portföye veya varlık sepetine bağlı olan opsiyon türüdür. Sepetteki varlıklar istenildiği şekilde ağırlıklandırılabilmektedir. Bu opsiyonlar, standart opsiyonların özelliklerini taşımakla birlikte, uygulama fiyatı, sepetteki varlıkların ağırlıklı fiyatlarına göre oluşmaktadır.

1.11.10. Mandal Opsiyonlar

Mandal opsiyonlar, opsiyonun uygulama fiyatının belli dönemlerde dayanak varlığın cari fiyatına göre tekrar belirlenmesine izin veren opsiyonlardır. Bu opsiyonlar belirlenmiş dönemlerde çalışmakta ve uygulama fiyatları dönem sonundaki spot fiyatlar olmaktadır.

82

BÖLÜM II. TÜREV İŞLEMLERLE İLGİLİ ULUSLARARASI MUHASEBE