Işınlanmış gıdaların tüketici tarafından kabulünün; cinsiyet, eğitim durumunun yüksek olması, gelir seviyesinin yüksek olması, gıda ışınlama hakkındaki bilgi düzeyi, hayvansal ürünlerin tüketimi ve coğrafik yerleşimle ilişkili olduğu bildirilmektedir. Bununla birlikte gıda kaynaklı hastalık risk faktörlerinin tüketici kabulünü etkilemediği bildirilmektedir [7]. Dolayısıyla tüketici kabulünde ön plana çıkan faktörler şunlardır [8] :
• Eğitici bilgi,
• Tüketici karakteristiği,
• Etiketleme ve yasal düzenlemeler,
• Ürün fiyatı.
10.2.1. Eğitici Bilgi
Tüketici kabulü konusunda yapılan çalışmalar, ışınlama teknolojisi hakkında tüketici bilgisinin sınırlı olduğunu ortaya koymaktadır. Tüketiciler, gıda ışınlama tesislerinde çalışanların radyasyona maruz kalma riski, çevre kirliliği ve ışınlanmış gıdaların daha pahalı olacağı konusunda endişe duymaktadır [9]. Bununla birlikte ışınlama konusunda tüketicinin bilgilendirilmesi ışınlanmış gıdaları tercih edenlerin ve satın alanların sayısının artacağını göstermektedir [10,11,12,13,14,15,16,17].
Gıda ışınlama ile ilgili olarak gerçekleştirilen eğitim programlarının, ışınlanmış gıdaların kullanılabilirliği ve güvenilirliği, ışınlama tesislerinin çalışanlar ve çevre için bir risk oluşturmadığı ve bu prosesin sağlık otoriteleri tarafından onaylandığı gibi konuları içermesi gerekmektedir. Işınlanmış gıdaların yaygınlaşması için gıda işleyen ve satan kişilere de bu konuda eğitim verilmelidir [6].
1990’lı yıllarda Purdue Üniversitesi’nde yapılan bir çalışmada; proses hakkında bilgi sahibi olduktan sonra 178 katılımcının yaklaşık yarısı, ışınlanmış gıdaları satın almaya istekli olduklarını bildirmişlerdir. ‘Gelecekte Gıdaların Korunması ve Gıda Işınlama’ başlıklı ve ışınlama prosesinin tanımı ile gıda güvenliği ve yarayışlılığı üzerine etkileri, bu konudaki yasal prosedürler ve ışınlanmış gıdaların tespiti gibi konuları içeren 8 dakikalık bir video gösterisinden sonra ışınlanmış gıdaları satın almak isteyenlerin oranı % 90’a ulaşmıştır. Bilgilendirme, ışınlanmış çilek örnekleri ile desteklendiğinde bu oran % 99’a yükselmiştir [6]. Ancak üniversite topluluğu gibi eğitim seviyesi yüksek olan bir gruptan elde edilen sonuçları, gerçek tüketiciler için genellemek doğru değildir. Gerçek tüketici için de aynı sonuçları alabilmek büyük önem taşımaktadır [3].
10.2.2. Tüketici Karakteristiği
Yeni bir teknolojiyi kullananlar genellikle daha yüksek gelire ve yaşam standardlarına sahip, iş ortamında prestij sahibi kişilerdir. Bilimsel birikim, nükleer tekniklerin kullanımının kabulünde önemli rol oynamakta ve ışınlanmış gıdaların kabulünü de etkilemektedir. Nükleer kaynakların kullanımına pozitif olarak yaklaşan kişiler, bilimsel anlamda daha eğitimli, daha fazla gazete okuyan, boş zamanlarında daha çok bilimsel içerikli televizyon programlarını tercih eden kişilerdir.
Oklahoma’da gerçekleştirilen, katılımcıların % 97’sinin kadın olduğu bir anket çalışmasından elde edilen sonuçlara göre; katılımcıların % 39’u gıda ışınlama teknolojisinin raf ömrünü uzattığını bilmektedir. % 33’ü ışınlanmış et, meyve ve sebzeleri satın alabileceğini belirtmiştir. Ayrıca ışınlanmış gıdaları satın alma eğiliminin ırk, gelir seviyesi, eğitim durumu ve satın alma alışkanlıkları ile yakından ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Beyazlar, zencilere oranla ışınlanmış
ürünleri daha fazla tercih etmektedir. Gelir seviyesi ve eğitim düzeyi yüksek olan kişiler de ışınlanmış ürünlere daha fazla yönelmektedir [13].
Demografik faktörler de ışınlama teknolojisinin kabulünü etkilemektedir. Kadınlar gıda güvenliğini etkileyecek konulara çok daha fazla ilgi göstermektedir [3,15,18]. Yaş da önemli bir faktördür. Orta yaşlı kişiler sağlıklarına daha fazla önem verdikleri için güvenli gıdaları tercih etmektedir. Daha genç kesim ise genellikle yeni teknolojilere karşı tepkilidir [15].
10.2.3. Etiketleme ve Yasal Düzenlemeler
Gıdaların etiketlenmesi, tüketiciye bilgi sağlamak açısından büyük önem taşımaktadır ve ışınlanmış gıdaya olan güveni artırmaktadır [19,20,21]. Işınlanmış gıdalar, FDA tarafından onaylanan radura sembolü ile etiketlenmelidir (Şekil 8.1). Etiketleme aynı zamanda ürünün niçin ışınlandığını da tanımlayabilmelidir.
• Raf ömrünü uzatmak amacıyla ışınlanmıştır.
• Bozulmayı geciktirmek amacıyla ışınlanmıştır.
• Mikroorganizmaları kontrol altına almak amacıyla ışınlanmıştır.
gibi ibareler tüketicinin ilgisini çekmektedir. Yapılan bir araştırma sonuçlarına göre tüketicilerin % 36’sı böyle etiketli ürünleri daha güvenilir bulduğunu belirtmiştir. % 25’i görüş bildirmemiş, % 12’si ise ürün kalitesinin daha kötü olabileceğini ifade etmiştir. Tüm ibareler içerisinde en fazla ilgi gören ‘Mikroorganizmaları kontrol altına almak amacıyla ışınlanmıştır’ ibaresi olmuştur [3].
Georgia’da gerçekleştirilen temsili market çalışmasında başlangıçta tüketicilerin % 44’ü ışınlanmış gıdayı satın alacaklarını bildirmişlerdir. Etiketli ışınlanmış kıyma seçeneği sunulduğunda tüketicilerin % 52’si bu ürünü tercih etmiştir. Proses hakkında bilgi verildikten sonra bu oran % 71’e yükselmiştir [6]. Son yıllarda Kaliforniya ve civarında yaklaşık 272 ton etiketli ışınlanmış meyve satışı gerçekleşmiştir [21].
Gıda ışınlama teknolojisinin yaygınlaşmasında hükümetlere, gıda endüstrisine ve medyaya da büyük görev düşmektedir. Sağlık otoriteleri tarafından bu teknolojinin onaylanması, teknolojinin güvenilir olduğunu düşünmek açısından büyük önem taşımaktadır [11]. Yasal otoriteler ışınlanmış ürünlerin satış iznini cesaretlendirmeli ve gıda endüstrisi, kalitenin güvence altına alındığı bu teknolojiyi kullanmakta tereddüt etmemelidir [3].
10.2.4. Ürün Fiyatı
Ekonomik analizler fiyatın, satın almada önemli rol oynadığını göstermektedir. Işınlanmış gıdalar, ışınlanmamış gıdalara kıyasla biraz daha pahalı olacağı için tüketicinin bu ürünlere talebi azalacaktır. Ancak bu talep, daha güvenilir gıda tüketme isteğine bağlı olarak değişiklik göstermektedir [3,22]. Son yıllarda yapılan çalışmalar maliyetin, elektron demeti sistemiyle ışınlanan kırmızı et veya tavuk etinin her poundu (0.453 kilogram) için 0.5-1.5 cent, gama veya X ışınları ile ışınlanan ürünler için 0.8-2.0 cent artacağını göstermektedir [22].
1992 yılında Florida’da gerçekleştirilen bir çalışmada ışınlanmış çilekler ve ışınlanmamış çilekler aynı anda satışa sunulmuştur. Fiyatlar eşit olduğunda iki ürün de eşit oranda satılmıştır. Işınlanmış çilekler daha ucuz olduğunda ise ışınlanmamış olanlara kıyasla daha yüksek oranda satılmıştır [3].
1995 yılında Kansas’ta yapılan bir çalışmada, ışınlanmış kümes hayvanlarının etleri için fiyat % 10 daha ucuz olduğunda % 60 oranında; fiyat eşit olduğunda % 39 oranında; fiyat % 10 daha fazla olduğunda ise % 30 oranında satış gerçekleşmiştir. Araştırmacılar, gıda ışınlama hakkında
peşin hükümlü olmayan bilgili tüketicilerin ışınlanmış kümes hayvanı ürünlerini ışınlanmamış olan ürünlere tercih edecekleri sonucuna varmışlardır [3,6]. Işınlamanın kısa bir şekilde tanımlanmasından sonra tüketicilerin % 80’i ışınlanmamış kümes hayvanları ile aynı fiyatta olduğu zaman ışınlanmış ürünleri tercih etmiştir [21].
1998-99 yıllarında Food Net tarafından gerçekleştirilen bir ankette; katılımcıların % 23’ü ışınlanmış kırmızı et, % 25’i de ışınlanmış tavuk eti için daha fazla para ödeyebileceklerini belirtmiştir (Tablo 10.1).
Tablo 10.1. Işınlanmış kırmızı et ve tavuk eti fiyatlarına tüketici tepkisi [22]*
Tüketici tepkisi Işınlanmış kırmızı et (%) Işınlanmış tavuk eti (%)
Daha fazla ödemeye istekli olanlar 22.7 24.5 Daha fazla ödemeye istekli olmayanlar 7.0 7.2 Daha fazla ödeme konusunda kararsız olanlar 17.5 16.5 Işınlanmış ürünleri tercih etmeyenler 52.8 51.9 * Tablo değerleri orijinal çalışmaya ait verilerdir.