Ambalajların üzerinde bulunan işaretlerden en önemlileri; ambalajın geri dönüşümlü veya geri kazanımlı olduğunu, ambalaj içindeki maddenin ışınlanmış olduğunu (radura sembolü), ambalaj malzemesinin geriye dönüştürülmüş malzemeden yapılmış olduğunu ve üretici firmanın ÇEVKO (Türkiye Çevre Koruma Vakfı) üyesi olduğunu belirten işaretlerdir.
Gıda ışınlama yönetmeliğine göre ambalaj üzerindeki etikette aşağıdaki hususlara yer verilmelidir [26];
a) Işınlanmış gıdalar için, önceden paketlenmiş olsun veya olmasın, düzenlenecek nakliye
belgelerinde ışınlama yapmasına izin verilen tesisin adı, ışınlama tarihi, ışınlama dozu ve parti numarası olmalıdır,
b) Işınlanmış ve tüketime hazır olarak ambalajlanmış gıda ambalajı üzerinde gıdanın
isminin yanında yazı ve Şekil 8.1’de görülen yeşil renkli uluslararası gıda ışınlama sembolü ile ışınlandığı belirtilmelidir,
c) Gıda bileşenlerinden birisi ham veya çiğ iken ışınlanmış ise içindekiler listesinde bu
bileşenin hangi dozda ışınlandığı belirtilmelidir,
d) (a) ve (b) bentlerindeki bilgilere göre yığın taşıyıcılardaki taşıma belgelerinde
Şekil 8.1. Ambalaj içindeki gıdanın ışınlanmış olduğunu belirten uluslararası radura sembolü KAYNAKLAR
1 Saldamlı, İ., Saldamlı, E., 1990. Gıda Endüstrisi Makinaları, Bölüm 9, 304-340.
2 Savaşçı, Ö. T., Uyanık, N., Akovalı, G., 1998. Plastikler ve Plastik Teknolojileri, Bölüm 6, 289-296.
3 Debeaufort, F., Quezada-Gallo, J.A., Voilley, A, 1998. Edible Films and Coatings, Tomorrow Packaging: a review, Critical Reviews in Food Science, 38 (4):229-313.
4 Quintavalla, S., Vicini, L., 2002. Antimicrobial Food Packaging in Meat Industry, Meat Science, 62:373-380.
5 Appendini, P., Hotchkiss, J.H., 2002. Review of Antimicrobial Food Packaging, Innovative Food Science and Emerging Technologies, 3:113-126.
6 Lacroix, M., Quattara, B., 2000. Combined Industrial Processes with Irradiation to Assure Innocuity and Preservation of Food Products:a review, Food Research International, 33:719-724. 7 Caner, C., 2005. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Gıda Müh. Bölümü, Ders Notları.
8 Code of Federal Regulations, Title 21, vol. 3, 422-424, www.cfsan.fda.gov/~lrd/FCF179.html, 9 WHO Technical Report Series:890,1999. High Dose Irradiation: Wholesomeness of Food Irradiated with doses above 10 kGy, 127-150.
10 Food Irradiation Information Document, 2003. Food Safety Authority of Ireland.
11 Pentimalli, M., 2000. Gamma Irradiation of Food Packaging Materials: an NMR Study, Polymer 41:2871-2881.
12 Burg, K. J. L., Shalaby, S. W., 1996. Advances in Food Irradiation Research, In: Clough, R. L., Shalaby, S. W., editors, Irradiation of Polymers, vol.620, Washington, DC: American Chemical Society, 254-262.
13 Miltz, J., 1987. Food Product - Package Compatibility, In: Gray, J. I., Harte, B. R., Miltz, J., editors, Proceedings, Lancaster, PA: Technomic Publishing, 30-43.
15 Pentimalli, M., 2000. Polymers and Paper as Packaging Materials of Irradiated Food:an NMR study, Radiation Physics and Chemistry, 57:385-388.
16 Dempster, J. F., 1985. Radiation Preservation of Meat and Meat Products: a review, Meat Science, vol. 12(2), 61-89.
17 Göğüş, A. K., Kolsarıcı, N., 1992. Su Ürünleri Teknolojisi Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi yayınları, 84-91.
18 Chuaqui-Offermanns, N., 1989. Food Packaging Materials and Radiation Processing of Food: a brief review, Radiation Physics and Chemistry, 34(6):1005-1007.
19 Killcast, D., 1995. Food Irradiation:Current Problems and Future Potential, Int. Biodeter. and Biodegrad, 36:279-296.
20 Buchalla, R., Schuttler, C., Bogl, K.W., 1993. Effects of Ionizing Radiation on Plastic Food Packaging Materials: a review, Part 1, Chemical and physical changes, Journal of Food Protect 56 (11):991-997.
21 Hill, D.J.T., Milne, K.A., O’Donnell, J.H., Pomery, P.J., 1996. A Recent Advance in the Determination of Scission and Cross-Linking Yields of Gamma-Ray Irradiated Polymers, In: Irradiation of Polymers: Fundamentals and Technological Applications, Clough, R.L., Shalaby, S.W., Eds., American Chemical Society, Washington DC.,131-150.
22 Montgomery, J.L., Parrish, F.C.Jr., Olson, D.G., Dickson, J.S., Niebuhr, S., 2003. Storage and Packaging Effects on Sensory and Color Characteristics of Ground Beef, Meat Sci. 64:357-363. 23 Azuma, K., Tsunoda, H., Hirata, T., Ishitani, T., Tanaka, Y, 1984. Effects of Electron-Beam Irradiation on the Amounts of Volatiles from Irradiated Polyethylene Film, Agricultural Biological Chemistry, 48:2009-2015.
24 USFDA Code of Federal Regulations, Title 21, 3: 432-433, www.iaea.org/icgfi/packaging- dat-usa.pdf
25 Dempster, J. F., 1985. Radiation Preservation of Meat and Meat Products: A review., Meat Sci., 12(2):61-89, Department of Foods and Nutrition, The University of Alberta, Edmonton, Canada.
26 Gıda ışınlama yönetmeliği, 1999. 4. Bölüm, Işınlanmış Gıdaların Kalite Temin ve Belgelenmesi, Etiketleme, Resmi Gazete, 06.11.1999-23868.
BÖLÜM 9
IŞINLANMIŞ GIDALARIN TESPİT YÖNTEMLERİ
Dr. Demet ERÇİN, Yakup EREL, Nizamettin YAZICI, Prof. Dr. Nurcan ÇETİNKAYA 9.1. GİRİŞ
Uygun dozlarda ışınlanmaları gıdaların özelliklerini değiştirmez. Uygun dozda ışınlanmış gıda tazelik, görünüm ve aroma özelliklerini uzun süre korur. Gıdaya uygulanan prosesin tanımlanması, doğru ve yeterli etiketleme sadece ışınlanmış gıdalara özgü olmayıp, tüm gıda muhafaza uygulamalarında da önemlidir. Bunun için, tüketici örgütleri ve devletin denetleyici ve koruyucu mekanizmaları gıdaların uygun dozlarda ışınlanmalarına önem vermektedir. Gıdaların ışınlanıp ışınlanmadıklarının belirlenmesinde kullanılan analitik metotların uygunluğu, yönetmeliklerle paralel bir uyum göstermelidir. Son yıllarda ışınlanmış gıdaların tespiti ile ilgili yöntemlerde büyük bir gelişme kaydedilmiştir. Uluslararası birçok kurum bu tekniklerin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Sonuç olarak Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) tarafından 10 standard metot benimsenmiştir.
Gıda ışınlama teknolojisinin avantajları arasında, (özellikle ihraç ürünlerinde) fumigasyona alternatif olması, hijyen ve kalitenin büyük oranda garantilenmesi, uzun raf ömürlü kaliteli gıdaların tüketiciye sunumunun sağlanması yer almaktadır.
Işınlanmış gıdaların tespitinin amacı;
• Işınlanmış gıdaların ekonomik bir değer ifade etmesi,
• Uluslararası ticaretin artması ve yaygınlaşması,
• Gelişen ve değişen gıda işleme teknolojilerinin bir arada kullanılması,
• Uluslararası yasal düzenlemelerdeki farklılıklar,
• Etiketlemenin doğru ve açık bir şekilde yapılması zorunluluğu,
• Etikete uygunluğun denetlenmesi,
• Tüketicinin doğru ve yeterli bilgilendirilmesidir.
Gıda sektörü açısından doğru sertifikasyon ve uygun şekilde kontrol o ülkenin itibar göstergesidir. Işınlanmış ihraç ürünlerinin sertifikasyonu ve onaylanmış uluslararası yöntemlerle gıda kontrolünün yapılması giderek bir zorunluluk halini almaktadır. Gıda analizlerinin yapılması ve niteliklerinin belirlenmesini zorlayan unsur, tüketici ve tüketici haklarını koruyan kuruluşların istemleri doğrultusunda olmaktadır. Bu gereklilik bir yerde etiketleme zorunluluğunu getirmiştir. Etiketin doğruluğu, ışınlanmış kaliteli hijyenik gıdalara karşı tüketici kabulü için garanti edilmelidir. Kaliteli ışınlanmış gıdanın doğru ve yeterli sertifikasyon ile tanımlanması ulusal ve uluslararası pazarda kolaylıkla kabulünü sağlayacaktır.
1980’li yılların ortalarından itibaren ışınlanmış gıdaların teşhisi için yöntem geliştirme konusunda önemli araştırmalar yapılmıştır [1];
• Işınlama işleminin giderek ticari hale gelmesi,
• Işınlanmış gıdaların uluslararası ticaret hacminin giderek büyümesi,
• Bir çok ülkede ışınlama teknolojisinin kullanılması ile ilgili düzenlemelerin farklı olması,
• Tüketicilerin ışınlanmış gıdaların belirgin ve detaylı olarak etiketlenmesi konusundaki talepleri, bu tür gıdalarda kullanılacak tespit yöntemlerini kendiliğinden önemli hale getirmiştir.
Avrupa’da bu konudaki araştırmalar Avrupa Topluluğu Referans Bürosu (EU-BCR) tarafından yönlendirilirken, dünya ölçeğinde ise Birleşik Gıda ve Tarımda Nükleer Teknikler Bölümü (FAO/IAEA) tarafından organize edilen bir program çerçevesinde, ışınlanmış gıdaların analitik tespit yöntemleri konusunda çalışmalar yapılmaktadır [1]. Işınlanmış gıdaların tespitine yönelik çalışmalar 40 yıl kadar önce başlamıştır. 1970 yılında Lüksemburg ve 1973 yılında Federal Almanya-Karlsruhe’de Avrupa Birliği Komisyonu tarafından düzenlenen toplantılarda ilk kez ışınlanmış gıdaların tespiti sorunu gündeme getirilmiştir [1]. 1986 yılı Kasım ayında yine Federal Almanya-Nürnberg’de düzenlenen toplantıda, pek çok tespit yöntemi önerilmiş, ancak uluslararası bir yöntem belirlenememiştir. 1989 yılı Nisan ayında Hollanda’da ‘7. Uluslararası Işınlama Prosesleri’ konulu toplantıda ‘Işınlanmış Gıdaların Tespiti’ konusunun ayrı bir bölümde değerlendirilmesi kararlaştırılmıştır.1990 yılında Polonya ve Fransa’da, 1992 yılında Macaristan’da ve 1994 yılında İrlanda’da ışınlanmış gıdaların tespit yöntemlerinin tartışıldığı ‘Işınlanmış Gıdaların Analitik Tespit Yöntemleri’ konulu toplantılar yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında ışınlanmış gıdaların tespiti amacıyla kullanılacak yöntemler önem kazanmıştır. İdeal bir tespit yönteminin sahip olması gereken bazı özellikler şunlardır [1];
• Işınlamaya spesifik olmalı ve diğer prosesler veya depolama tarafından etkilenmemelidir,
• Doğru ve tekrarlanabilir olmalıdır,
• Tespit sınırı gıdaya uygulanması muhtemel minimum dozun altında olmalıdır,
• Geniş yelpazedeki ürünlere uygulanabilmelidir,
• Uygulaması hızlı ve kolay olmalıdır,
• Gıda maddesinin absorbladığı radyasyon dozu hakkında tahmini bilgi vermelidir. Gıdaların ışınlanması, gıda kaynaklı hastalıkların azalmasına yardımcı olmuştur [2]. Halkın ve bilim dünyasının, gıdaların radyasyon prosesleri kullanılarak işlenmesine yönelik ilgisi günümüzde en üst seviyeye ulaşmıştır. Bu konu ile ilgili literatürde ki makalelerin zenginliği artan ilginin bir göstergesidir. Gıda ışınlama ile gıdaların korunması, ısıl işlem uygulamaları kadar önemli olmakla beraber günümüzde ticari uygulaması az olup, önemi giderek artmaktadır. Ancak, gıda ışınlama karşıtları bu tekniğin evrensel potansiyel sağlık riski taşıdığını iddia etmektedirler. Bununla beraber bir çok ülkede ışınlanmış gıdalar hakkında eksik bilgilendirme nedeniyle gıda ışınlamaya şüphe ile bakılmaya devam edilmektedir [3]. Bazı tüketici grupları yanlış ve eksik bilgilendirmeler nedeniyle nükleer uygulamalar ve radyoaktivite terimleri ile ışınlanmış gıdaları birbirine karıştırmaktadırlar. Bununla birlikte Dünya Sağlık Örgütü, GMP’ye (Good Manufacturing Practice; İyi Üretim Uygulamaları) uygun olarak üretildiğinde ışınlanmış gıdanın besinsel olarak uygun ve güvenilir olduğunu bildirmiştir. Dünyanın değişik ülkelerindeki halk sağlığı enstitüleri tarafından iyonlaştırıcı radyasyon uygulanmış gıdaların sağlık yönünden güvenilir olduğu düşünülmektedir [2]. Günümüzde ışınlanmış gıdaların satışına 50 ye yakın ülkede izin verilmektedir ve ışınlanan gıdaların çeşitleri de ülkeden ülkeye değişmektedir [3]. Katı gıdaların (baharat, deniz ürünleri, tavuk eti dana eti ) tıpkı sıvı gıdaların pastörizasyonu gibi ışınlanmaları sonucu hastalık sebebi ve bozulmaya neden olan organizmaların zarar görmesi ve inaktivasyonundan dolayı raf ömürleri uzamaktadır [2]. İnsektisit, pestisit, kimyasal fumigantlar yerine meyve ve sebzelerin depolanmasında karantina amaçlı olarak da iyonlaştırıcı radyasyon kullanılabilir. İyonlaştırıcı radyasyonu sebze, meyve, tavuk eti, deniz ürünleri, dana eti, baharat ve tahıl gibi farklı gıdalarda koruma yöntemi olarak kullanan ülkelerin sayısı her geçen gün artmaktadır [2]. Uluslararası ticarette ilgili sevkiyat dokümanlarının, ışınlama prosesinin uygulandığı ışınlama tesisine ait bilgiyi, uygulama günü ve miktarını tanımlaması gerekmektedir. Işınlama tesisindeki kayıtlarla, sertifika üzerindeki bilgiler (radyasyon tipi, dozu,
doz hızı, düzgün doz dağılımı uygulanan dozimetre, ürünün doğası ve miktarı, ambalaj malzemesi, ışınlama sıcaklığı, uygulama tarihi gibi) karşılaştırıldığında uygulanan ışınlama işlemine ait birbiri ile uyumlu, güvenilir dokümantasyon sağlanmalıdır. Günümüzde ürünlerin ışınlanıp ışınlanmadığının belirlenmesi, analitik metotlarla tespit edilebilmektedir [2]. Ancak bütün bu özellikleri bir araya getiren ideal bir yöntem geliştirilememiştir. Bu nedenle ışınlanmış gıdaların tespiti için birden fazla yöntemin kullanılması gerekli görülmektedir. Bir gıda maddesinin iyonlaştırıcı radyasyonla uygun şekilde muamele edilip edilmediğinin gösterilmesi ise gıda maddesinde ışınlamaya bağlı olarak oluşan spesifik değişikliklerin belirlenmesiyle olmaktadır.