Tüfek Fabrikası

Tüfek Fabrikasının Ustabaşısı Kaymakam Hüsrev Bey Manzeren isminde bir Avusturyalı idi. Fabrikanın teknik idaresini elinde bulundurmaktaydı. Tüfek Fabrikası çarkhane, mastar, makineli tüfek, telemetre şubelerinden oluşmaktaydı. Depolarda terkedilmiş Martini-Henry silahlarının Mauser kurşunu atabilmesinde Tüfek Fabrikası postabaşlarından Yüzbaşı Çakır Mehmet Ustanın başarılı çalışmaları olmuştur.276

Tüfek Fabrikasında ayda 250 Osmanlı Mauseri, altı adet Maxim makineli tüfeği imal edilmekteydi. 6.300 adet Martini tüfeği de Mauser sistemine çevrilmekteydi.277

Tablo 1.24. Tüfek Fabrikasında Haftalık İmalat (1904, 1905, 1906, 1908). İmal edilen malzeme 1904 1905 1906 1908

Martini tüfeği (tamir) 1.900 1.550

Mauser tüfekleri için muhtelif edevat 177 656 Kasaturasız Mauser tüfeği 5

Martini tüfekleri için kapak cıvatası 298

1900’lü yıllarda Tüfek Fabrikasında Martini tüfeklerinin Mauser sistemine çevrildiği görülmektedir. Az miktarda Mauser tüfeği de imal edilmektedir. 278

1.2.7.2. Top Fabrikası

Atkinson Paşa Top Fabrikasının ustabaşıydı. Birinci ferik rütbesinde Osmanlı Paşası üniformasıyla fabrikalarda çalışan tezgâhların başında saatlerce meşgul olmaktaydı. Resimhanenin baş ressamı İngiliz Nilton (Milton) Beydi ve Atkinson Paşa’nın damadı olduğu söylenmekteydi. Top Fabrikasının teknik işleri İngilizlerin elindeydi.279 _{Top Fabrikasında senede 48 adet 3,12 cinsten seri ateşli top, bir o kadar}

276 _{Mete Tunçay, “Değirmenci Faik Tekeler’in Anılarında İmalât-ı Harbiye ve 31 Mart Olayı”, 96.} Aslında Martini-Henry tüfekleri 1890’lı yıllardan itibaren birçok ülkede Mauser tüfeklerine tahvil edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde de Berthier Paşa’nın 1890’lı yıllardan itibaren Martiniden Mauser’e çevrilmesi için çalışmalar olmuştur. Mehmet ustanın buluşu fişek yatağıyla ilgili bir buluş olmalıdır. 277 _{Meral Bayülgen-Emel Seyhan, 99. Sadrazâm ve Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü,} Arba Yayınları, İstanbul 1988, 81.

278

BOA, Y. MTV, 267/137, 03 Kasım 1904, Y.MTV, 278/2 07 Eylül 1905, Y.PRK. ASK, 236/61 01 Şubat 1906, Y.MTV 308/209, 30 Nisan 1908.

279 _{Atkinson Paşayla ilgili bir hikâye yaygındı; “Atkinson Paşa bir gün tesviyehanenin ustabaşını}

obüs top, yüzlerce katır topu üretilmekteydi.280 _{Top Fabrikasının yaptığı toplar Metris}

çiftliğinde tecrübe edilmekteydiler. Bu toplar son sistem İngiliz toplarından aşağı değildi.281 _{Top Fabrikasının bir kısım malzemesi Zeytinburnu Fabrikasından}

gelmekteydi.

1905 yılında Palanya bölümünden top bölümüne geçerek Ahmet [Gürsoy] Efendi’nin yanında işe başlayan Ali [Tunalı] burayı şu şekilde anlatmaktadır; “27

yaşında bir delikanlı olan Ahmet [Gürsoy] Efendi, topların kamalarının ve nişangâhlarının yapıldığı bölümün şefi idi. Çok güzel resim çizer, topları en ince detayına kadar bilirdi. Bana yapacağım işleri sıraladı, sabahları işe besmele ile başlayacak, iş mengenesini her akşam temizleyecektim. Çalışma esnasında yanımdakilerle muhabbet yasak olup herhangi bir yere giderken ayrılışımı haber verecektim. Ahmet Efendi önce bana takımların adını ve görevlerini öğretti.

Aradan iki ay geçtikten sonra bana mengeneye bağlanmış demir parçasının çapaklarını temizlemek işini verdiler. Dört köşesini eğe ile düzelterek, gönyesine oturtmak epeyce zaman aldı. Boza-yapa işin inceliğini öğrendim.

Aradan aylar geçti, yavaş yavaş teknik resimlerine bakarak top kamaları ve diğer ayrıntıların üretimine başladık.

7,5 cm’lik ateşli dağ, 7,5 cm’lik mantelli sahra, 12 cm’lik obüs, 15 cm’lik sahra topları, 7,5 cm’lik seri ateşli dağ ve sahra toplarını yapmaya başladık ve epey başarılı olduk. Hocamla beraber poligonlardaki atışlara gider, gerekirse arızaları gidermeye çalışırdım. Yaptığımız topların namluları ve kundakları Zeytinburnu çelik döküm kısmında dökülerek taslak olarak Tophaneye gelir, yivleri, torna kısımları ve kundakları monte edilerek atışları yapıldıktan sonra teslim edilirdi. Piyade tüfekleri ve makineli tüfeklerin yiv ve nişangâhları da bizim elimizden geçerdi.

haftalık müsaade istemiş. Etiksiyon (Atkinson) Paşa deliğin çok ehemmiyetli olduğunu söylemiştir. İki gün sonra ustabaşı Etiksiyon Paşaya çıkar, iğneyi gösterir; yaptık efendim der. İğneyi verir. Etiksiyon Paşa iğnenin deliğini bulmaya çalışır. Ancak nafile deliği bir türlü göremez. Usta iğneye uzunlamasına bakmasını ister Paşa uzunlamasına baktığı zaman hayretler içerisinde uzunlamasına açılan deliği görür. Böyle ustalara sahip olan fabrika sanayi dalında her şeyin iyisini yapar” demiştir. Mete Tunçay,

“Değirmenci Faik Tekelerin Anılarında İmalat-ı Harbiye ve 31 Mart Olayı” 96. 280 _{Meral Bayülgen, 98.}

Fabrikamızın karşısındaki Marangoz Fabrikasında eski sistem topların ahşap tekerleri ve cephane sandıkları imal edilirdi.”282

1.2.7.2.1. 1903 Yılı İmalatı ve Tecrübeleri

Alman İmparatoru II. Wilhelm Sultana bir adet 7,5 cm’lik seri ateşli sahra topunu hediye etmiştir. Son sistem olan bu top örnek alınarak Tophane Fabrikalarında iki adet top üretilmiştir. Üretilen bu topun yanında fabrikalarda üretilen diğer mamulat ve ithal edilmiş bazı maddelerin 1903 yılında denemeleri yapılmak üzere Çatalca’ya gönderildiği görülmektedir. Tecrübe heyeti Çatalca’da istasyonun yanındaki barakalarda ikamet etmekteydi. Tecrübesi yapılacak olan malzeme, tecrübeyi yapacak olanlar ve tecrübe komisyonuna refakat edecek zabitanın listeleri düzenlenmişti. Listeler şu şekildeydi:

Tecrübesi Yapılacak Olan Silah, Mühimmat ve Malzeme:

1-Tophane-i Amirede üretilmiş 7,5 cm’lik 2 adet seri ateşli top namlusu

2-Tophane-i Amirede üretilmiş 15 cm’lik bir adet kısa kale topu namlusu

3-Tophane-i Amirede üretilmiş 12 cm’lik kundaklı 3 ve 7 numaralı 2 kıta obüs

4-Tophane-i Amire’ce tamir edilmiş 6 numaralı 12 cm’lik obüs kundağı

5-Tophane-i Amire mamulatından 8,7 cm’lik 18 adet mantelli sahra topu

6-Tophane-i Amirede üretilmiş 7,5 cm’lik ma-kundak 16 cebel topu

7-Belçikada bulunan “Poderri Rovayal” isimli barut fabrikası tarafından numune olarak gönderilen çeşitli dumansız top barutlar

8- Ehrhardt Fabrikasından gelen dumansız top barutu

9- Ehrhardt Fabrikası tarafından yeni imal edilmiş numune olarak gönderilen 7,8 cm’lik mantelli ve 7,5 cm’lik cebel toplarına mahsus şarapnel tapalarının tecrübesi

10-Fişenkhane-i Amirede üretilmiş 17 saniyeli muaddel mesafe taksimatlı haricen emniyet telini havi 8,7 cm’lik zı’f tesirli (iki kat) hazır tapalar

11-Fişenkhane-i Amirede üretilmiş 17 saniyeli haricen emniyet telini havi 7,5 cm’lik cebel toplarına mahsus zı’f (iki katı) tesirli hazır tapaların tecrübesi

12- 8,7 ve 7,5 cm’lik çenberli toplar nişangâhlarının mantelli toplar nişangâhları gibi mesafeye taksimi için tecrübe ve inceleme

13-8,7 cm’lik mantelli toplara mahsus nişangâhların dört mesafede iki mühimmatla tecrübesi

14-7,5 cm’lik cebel topları nişangâhlarının bir daha incelenerek muayene edilmesi

15-Ehrhardt Fabrikasından sipariş edilip Zeytinburnu Fabrikasına kurulan makine ve tezgâhlarından mamul şarapnellerin tecrübesi

16-Fişenkhane-i Amirede üretilmiş fülminatlı fünyelerin tekrar tecrübesi

17-Dardiye usulünde yapılan baskı aletlerinin 8,7 cm’lik mantelli ve 7,5 cm’lik cebel toplarla tecrübesi

18-7,5 cm’lik cebel toplarında namlu ve kundakların irtibat ve vaziyetlerinde kusur bulunduğuna dair 3.Ordu-yu Hümâyûn Müşiriyeti Vekâletinden gelen evrakın incelenerek tecrübenin yapılması

19-Ferik Rıza Paşa tarafından Krupp Fabrikasında vukua bulan sipariş üzerine gönderilmiş olan 2 adet ruhlu ile 2 adet nişan levhasının tecrübe ve tetkikiyle kullanıma uygun olduğu bunların nasıl kullanılacağına dair tarifname hazırlanması

20-Topçu Erkan-ı Harbiye Mirlivalarından Ahmet Muhtar Paşa’nın tarifi olan sürgülü ve taksimatlı …. Fransız usulü ruhlu terazinin mukayesesi

21-Fişekhane-i Amirede üretilmiş şenlik fişeklerinin tecrübeleri.283

Tecrübe Komisyonu Heyeti

Reis Tophane-i Amire Meclis-i Reisi Ferik Cemal Paşa Hazretleri Top Fabrika-yı Hümâyûnundan,

Aza Yaveran-ı Hazret-i Padişahiden Topçu Ferik’i Rıza Paşa,

Aza Kırkağaç Fişekhanesine memur Ferik Frust Paşa,

Aza Tecrübe Dairesi Reisi Vekili Ferik Mahmud Şevket Paşa,

Aza Umum Topçu İstihkâm Komisyonu Azasından Erkan-ı Harp Mirlivası Ahmet Muhtar Paşa,

Aza Baruthane-i Amireler Memuru Mirliva Necip Paşa,

Aza Top Fabrika-yı Hümâyûnu Usta Başı Mirliva Atkinson Paşa,

Aza Yaveran-ı Hazret-i Padişahiden Topçu Muallimi Karl İmhoff Paşa, Aza Tecrübe ve Muayene Dairesi Azasından Mirliva Sami Paşa,

Aza Tecrübe ve Muayene Dairesi Azasından Miralay Hurşit Paşa, Aza Zeytinburnu Fabrika-yı Hümâyûnu Miralay Galip Bey,

Aza Karadeniz Boğazı Topçu Alayı Miralayı İbrahim Bey,

Aza Mübayat-ı Müstacele Komisyonu Azasından Kaimmakam Ahmet Muhtar Bey,

Aza Top Fabrikasında Memur Binbaşı Ragıp Bey, Aza Kırkağaç Fişekhanesi Memuru Binbaşı Ramiz Bey,

Aza Baruthane-i Amire Kimyageri Mümtaz Yüzbaşı Hakkı Efendi,

Aza Baruthane-i Amire Memur Binbaşısı Sabri Efendi,

Aza Poligon-i Hümâyûn Memuru Binbaşı Lütfi Efendi,

Aza Tecrübe ve Muayene Dairesine Memur Mümtaz Kolağası Necmeddin Efendi

Tecrübe Komisyonu Refakatine Memur Zabıtan

Top Fabrika-yı Hümâyûnu Mümtaz Kolağası Kadri Efendi,

Poligon-i Hümâyûnda Memur Mümtaz Kolağası Hüseyin Tevfik Efendi, Kırkağaç Fişekhanesinden Yüzbaşı İhsan Efendi,

Kırkağaç Fişekhanesinden Yüzbaşı Hamdi Efendi,

Tecrübe Dairesine Memur Yüzbaşı Hacı Mahmud Efendi, Zeytinburnu Fabrikasından Yüzbaşı Sıtkı Efendi,

2.Sanayi Alayı Mektebi Muallimlerinden Mümtaz Topçu Yüzbaşısı Ahmet Hamdi Efendi,

Seyyar Topçu 6.Alayının 1.Bölüğü Yüzbaşısı Alâeddin Efendi, Seyyar Topçu İkinci Alayının 5.Bölüğü Yüzbaşısı Mustafa Efendi, Seyyar Topçu 3.Alayında Misafir Mülazım-ı evvel Mehmet Efendi,

Fahr-i yaver-i Şehriyariden Seyyar Topçu Numune Alayında misafir Mülazım-ı evvel Mazhar Efendi,

Poligon-i Hümâyûnda Mülazım-ı evvel Rıza Efendi.

Tablo 1.25. Top Fabrikasında Haftalık İmalat (1904, 1905, 1906, 1908). İmal olunan malzeme 1904 1905 1906 1908

Şallı hartuç 1480 1700 600 700

7,5 cm'lik çelik mişar 6

8,7 cm'lik mükemmel nişangâh 6

8,7 cm'lik ceşitli miftah (anahtar) 18

Kılıç kını saraciyesi 200

Topçu kasatura kını 50 60 10

7,5 cm'lik nişangâh 1

Çeşitli anahtar (tamir) 12

Martini kasatura kını (tamir) 325

Toplar için bakır nişangâh 6 1

Muhtelif cins küçük top edevatı 12 4 fondluk Krupp topu tamiri 1 Çelik dağ havan topu 2

Sahra obüs topu 2

Çelik dane 12

Topçu kasatura kını (tamir) 75

Top Fabrikasında 1904-1908 yılları arasında şallı hartuç, nişangâh, anahtar, kasatura kını, havan topu, gibi malzemelerle mühimmattan şallı hartuç ve çelik danelerin üretildiği görülmektedir.284