Korunan Osmanlıca Belgeler Stoyanka Kenderova*
I. Fatih Sultan Mehmed dönemine (1451–1481) ait belgeler: 1 Fatih Sultan Mehmed tuğralarına sahip dört fermanı
Bunlar arasında en erken tarihli olan Gelibolu limanı’nın sahibi Küçük Yahya ve ortaklarına hitap eden 26 Safer 882/ 9.06.1477 tarihli fermandır.4 Belgede Gelibolu sancak beyi Ahmed’in komutasındaki Akdeniz seferine ka- tılacak olan gemilerden 70 aletçiye 7980 akçe tutarında maaşın ödenmesi em- rediliyor.
Sırasıyla 20 Zilkade 882/ 23.02.14785, 25 zilkade 882/ 28.02.14786 ve 8 Zil- hicce 882/ 11.02.14787 tarihli geri kalan üç ferman, Novo Bırdo’daki Sultan maden idarecileri olan Karagöz ve Cafer’e hitap ederken bazı kalelerde konuş- lanan askeri birliklerinin maaşlarının ilerde sultan hazinesine madenlerden gelecek gelirler pahasına ödenmesi emrediliyor. Askeri birlikler şöyle sırala- nıyor: Hersek vilayeti’nde Kuçilat kalesi’nden 42 mustahfıza – toplam 19 338 akçe, İzvornik Kalesi’nden 156 reis ve kale azabına – toplam 57 541 akçe, ve Semendra ile Güzelce kaleleri’nden 600 reis ve kale azabına – toplam 50 000 akçe. Burada, en önemli ve kârlı maden ocaklarının daha 15. ve 16. yüzyıllar- da Sultan hası olarak defterlere geçirilmiştir. Novo Bırdo bölgesi’ndeki gümüş madenlerinin ele geçirilmesine ilişkin olaylar, Müneccimbaşı Tarihi’nde yansı- tılmıştır. Her fermanın sonunda, devir işlemi sonrası, ödemenin gider olarak kayda alınması amacıyla kadıdan hüccet alınması gerektiği belirtilmiştir.
2. Hüccetler
Yukarda adı geçen fermanların ikincisine ilişkin hüccet mevcuttur.8 Bu hüccet, Priştine ve Novo Bırdo el-muvella [hilâfeten] İsa el-Hüsrevi tarafından düzenlenmiştir. Belge, evâsıt-ı Zilhicce 882/ 16-25.03.1478 tarihine dayanı- yor ve yukarıda belirtilen 19 338 akçe tutarının, padişah haslarından ispenç vergisini tahsil etmeye gelen Mevlâna Muhyiddin kâtibin elinden alındığını belgeliyor.
3 Belgeler Bulgarca ve faksimile olarak yayımlanmıştır. Bkz. Nikola Popov, “Nyakolko fermana ot vre- meto na sultan Mehmed II”, İzvestiya na Darjavnata biblioteka Vasil Kolarov za 1955 godina. Sofiya, 1957, 197-199, 201-204.
4 Fon 1/14042 (resim 1) 5 Fon 1/14041, yaprak 1 (resim 2) 6 Fon 1/14041, yaprak 3. 7 Fon 1/14041, yaprak 2.
8 ОАК 265/32 (resim 3). Bkz. Popov, „Nyakolko fermana“, 199-200, 205; Boris Nedkov, Osmanoturska
85 Evahir-i Recep 882/ 29.10.-7.11.1477 tarihinde Gelibolu kâtibi tarafından
düzenlenen bir hüccet daha var.9 Ancak söz konusu belgenin düzenlenmesine neden olan ve Sultaniye Kalesi’ni korumakla görevli 24 topçunun maaşlarının ödenmesine ilişkin fermana sahip değiliz.
3. Defterler
15. yüzyılda yaratılan birkaç düzine deftere ulaştık. Fakat bunların önem- li bir kısmı bir bütün olarak korunmamış, az sayıda sayfa içermekle birlikte tarihlendirilmemiştir. Bir tek kâğıt üzerindeki filigranları ve bir yere kadar mektubu inceledikten sonra, bu yüzyıla ait oldukları söylenebilir. Tam olarak korunmuş olan defterler, Milli Kütüphane tarafından yayınlanan Envanterlere dahil edilmiştir. Bazıları “Bulgaristan tarihi hakkında Türk kaynakları” dizi- sine çevrildi, sayısallaştırıldı ve kütüphane sitesinden kullanılabilir.10 İkinci Mehmed dönemine ait defterler arasında toplam 12 olmak üzere en fazla timar defterleridir (7 mufassal defter ve 5 icmal defter). En erken tarihli mufassal defterler: 1454-1455 yıllarına ait (Sofya mufassal defteri), 1477-1479 yıllarına ait (Kütahya mufassal tahrir defteri) ve 1479-1481 yıllarına ait (Tırnova mu- fassal tahrir defteri).11 Diğer dört defteri, paleografik verilere dayanarak 15. yüzyıl ortalarından olduğu tespit edilmiştir.12
Üç kısa timar defterleri ve doğancı defterleri de vardır. Bir tanesi 1478-1479 yılına aittir (Rumeli doğancılarının icmal timar defteri); ikincisi 1479 yılına ait olan (Edirne, Fere, Vize, Tekfurdağı, Keşan, Silivri, Pınarhisarı, Dimetoka, Dırama, Aydos, Filibe, Eskihisar vb.) doğancılarının icmal timar defteridir ve üçüncüsü – 15. yüzyılın ortalarına ait Güney-Doğu Trakiya icmal defteridir13. Geri kalan kısaltılmiş timar defterleri, sırasıyla 1454-1479, 1477 ve 1479-1482 9 Fon 1/14041, yaprak 4. Bkz. Stoyanka Kenderova ve Jana Jelyazkova, „Edin ranen dokument za ohra-
nata na krepostta Sultaniye (dnes Chimenlik v Chanakkale)“, in Tyurkologiyata dnes. Predizvikatelstva
i perspektivi. 65 godini spetsialnost Tyurkologiya v Sofiyski Universitet „Sv. Kliment Ohridski“. Yubileyna nauchna konferentsiya 10-11.11.2017. Sastav. M. Yordanova ve İ. Sarıivanova (Sofya: Universitetsko
izdatelstvo, 2017), 88-101.
10 Turski izvori za bılgarskata istoriya. Т. І (X). Sastav. B. Cvetkova ve V. Mutafchieva (Sofya: BAN, 1964), 21-224; Opis na timarski registri, zapazeni v Orientalskiya otdel na Narodnata biblioteka Kiril i Metodiy.
Sastav. M. Mihaylova vb. Ed. B. Cvetkova (Sofya: NBKM, 1970), No 1-16.
11 ОАК 85/20, OAK 223/1 ve ОАК 4/57.
12 Fon 1/14662 – Holomic, Arkadya, Kalandaric sancakları mufassаl tahrir defteri; OAK 83/34 – Yenice, Karasu mufassаl tahrir defteri; OAK 265/26 – Ilıca, İvraniye, Dubnice, Radomir mufassаl tahrir defteri; Tn 31/10 – Tırnova kazası mufassаl timar defteri.
13 D 649; Fon 88/752 – her iki defterden ikişer sayfa olmak üzere bkz. Stoyanka Kenderova ve Sevdiye Ali, Bulgaristan Milli Kütüphanesi Belgeleri Işığında Edirne’de Yaşam. Proje Sorumları Recep Gürkan, En-
der Bilar, Stoyanka Kenderova ve Sevdiye Ali (İstanbul: Ege Basım, 2010, Trakya Üniversitesi Yayınları
yıllarına ait14. Aynı zamanda, Güneybatı Anadolu’daki vakıf köylerinin bir en- vanteri olup, Sultan Orhan’ın Bursa’daki vakfına gelir ve giderini yansıtan ve 13 sayfadan oluşan 1454-1455 yıllarına ait bir vakıf defteri mevcuttur.15 Son olarak, 1472-1473 yıllarına ait Sağ kol akıncı defteri’nden bir bölümü de not edebiliriz.16
ІІ. Daha sonra oluşturulmuş, ancak Sultan II. Mehmed dönemi memurları ve yakınları ile ilgili belgeler:
1. Hırvat asıllı olup Sultan II. Mehmed tarafından iki kez sadrazam tayin edilen (1453-1466 ve 1472-1473) Veli Mahmud Paşa (ö. 1473) ile ilgili Sultan I. Ahmed’in iki emirnamesi.
İlk belge, İstanbul’da defnedilen Mahmud Paşa vakıflarının bulunduğu yerlerde görev yapan kadı ve idarecilere gönderilen ve 5 Muharrem 1021/ 8.03.1612 tarihine ait hükümden bir nüshadır.17 Onun vakfına18 ait yerleşim yerlerinde cizye-i ziyade toplamak üzere memurların görevlendirilmesi, söz konusudur.
22 Rebiyulevvel 1021/ 23.05.1612 yıllarına ait ferman, Tuna Defterdarının ve bazı vergi memurlarının, Zagra-i Atik (Stara Zagora) ve Dırama bölgesin- den üç vakıf köyünden cizye-i ziyadenin tahsil edilmesinin engellendikleriyle ilgilidir. Vakıflar yine Veli Mahmud Paşa’ya aittir.19
2. Muhasebe defterinden bir alıntı
Bu alıntı, 1040/ 10.08.1630-29.07.1631 yılına ait Edirne, Keşan, Yanbolu, Karinabat (Karnobat), Nevrokop, Demir Hisar, Üsküp ve Pilevne (Pleven) 14 VD 110/10 – Vidin, Berkofça ve Timok timar icmal defteri parcası; OAK 265/27 – Vidin, Zagoriye,
Timok, Eflak vb. icmal tahrir defteri; OAK 45/29 – Niğbolu timar icmal defteri.
15 Bulgaristan’daki Osmanlı Evrakı. Proje Yönetici İsmet Binark. Proje Sorumları Necati Aktaş ve Necati Gül-
tepe (Ankara: T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,
Yayın No 17, 1994), 139-170; Evgeniy Radushev, Svetlana İvanova ve Rumen Kovachev, Inventory of
Ottoman Turkish Documents about Waqf Preserved in the Oriental Department at the St St Cyril and Methodius National Library. Part 1 – Registers (Sofia: NBKM), 2003, p. 59, No 1 (OAK 27/34).
16 ОАК 94/73. Nedkov, Osmanoturska diplomatika, 175-177 ve 320.
17 NPTA ХVІІ 2/98. Turski izvori za bılgarskata istoriya. Т. VIІ (XXVI). Ed. Strashimir Dimitrov, Elena Grozda-
nova ve Stefan Andreev (Sofya: BAN, 1986), 171-172.
18 Veli Mahmud Paşa, Edirne’de mülk ve Çatalca, Silivri, Kırklareli vs. bölgelerden yerleşim yerleri İs- tanbul’da bir cami yararına vakıf eder. Bkz. Tayip Gökbilgin, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası,
Vakıflar, Mülkler, Mukataalar (İstanbul, 1952), 322; M. Süreyya, Sicill-i Osmani, Cilt IV, (İstanbul, 1996),
p. 309
87 vilayetlerinden vakıf reayadan ziyade-i cizye vergi gelirlerini yansıtıyor.20 Söz
konusu alıntı, Sultan II. Mehmet döneminden birçok isim içeriyor: Rume- li Beylerbeyi Murad Paşa21; Vezir Hoca Sinan Paşa (ö. 1486); oğlu Mehmed Bey22; Sadrazam Rum Mehmed Paşa (1466-1469)23; Sadrazam Karamani Meh- med Paşa (1477-1481)24; Sadrazam Gedik Ahmed Paşa (1473-1477); Hekîm ve II. Murad ve II. Mehmed dönemi Veziri Fazlullah Paşa ve yukarda adı geçen Mahmud Paşa.
Belgenin 2ci yaprağında (recto tarafında), 1040 yılına ait Sultan II. Mu- rad’ın eşi Sitti Sultan (veya Sitti Hatun, 1467 yılında Edirne’de vefat etmiş) vakıflarından toplanan ziyade-i cizye, yer alıyor. Vergi toplama işinde 52’nci bölük Silahdarı Emin Hasan Abdullah ve 39’ncu bölük Silahdarı Kâtip Ridvan Abdullah, görevlendirilmiştir. Toplam hane sayısı 425’tir.
Ayni yaprakta (verso tarafında), rahmetli Mahmud Paşa’ya, Sinan Pa- şa’ya, Sultan II. Mehmed’in özel hekimi Hekim Yakub’a,25 Hatice Sultan’a (Selçuk Hatun olarak adlandırılan Sultan II. Mehmed’in kızı) ve Sultan II. Mehmed’in hocası olan Hoca Hayreddin’in Medine-i Münevvere’ye adanan dağınık vaziyette olan vakıflardan 1040 yılına ait ziyade-i cizyenin toplan- ması yansıtılıyor. Aynı zamanda Sultan II. Mehmed’in İstanbul vakıflarından Rum ve Ermeni reayadan toplanan ispenç vergisine de yer verilmiştir. Hane sayısı 584’ü buluyor.
III. Sultan II. Mehmed’in İstanbul’daki Hastanesi hakkında belgeler: