Novaberde, Trepçe ve Güney Sırbistan’daki Maden Bölgelerinin Fethi Madencilik faaliyetlerinin 1304-1319 arasında başladığı Novaberde,

Sırp despotluğunun altın ve gümüşleriyle de tanınan başlıca madencilik merkezidir. Sırbistan’da madenciliğin gelişmesindeki en zengin dönem, 14. yüzyıl sonu ve 15. yüzyıllardır. Nitekim giderek ehemmiyeti artan Novaber- de gümüş madenleri ile ilgili olarak Fransız seyyah Bertrandon de la Bro- cquiére, 1433 yılında Despot Brankoviç’in gelirlerini 200.000 duka olduğu- nu yazıyor, yani despotun yılda dokuz tonluk bir üretim gerçekleştirdiğini belirtiyordu14_.

Sultan II. Murad, saltanatının son dönemlerine doğru ardı ardına yaşanan başarısız girişimler nedeniyle tahtı oğluna devrederek Manisa’ya çekilmişti (1444). Ancak bu başarısız fetih siyasetiyle yakından bağlantılı olarak meyda- na gelen malî sıkıntılar, yeniçerilerin hoşnutsuzluğuna sebep olduğundan çok geçmeden Osmanlı tarihinde “Buçuktepe Vakası” adıyla anılan ve para tağşişi yüzünden çıktığı bilinen ilk askeri isyana dönüşmüştü15_{. Özellikle tahta çıktığı} ilk aylarda askere maaş yetiştirilmekte ciddi sıkıntılar ile karşı karşıya kalan Sultan II. Mehmed, kısa bir süre devam eden (1444-1446) iktidarını kaybe- decekti. Hiç kuşkusuz yaşanan mali sıkıntının en önemli sebeplerinden biri 12 Olga Zirojević, “Mining From The 15th to The 18th Century”, Mining of Yugoslavia (11th World Mining

Congress), ed. Mehmed Džindić, (Belgrade: NIRO Privredni Vjesnik Press, 1982), 132.

13 Скендер Ризај, “Рударството Во Македонија Од XV До XVIII Век”, Гласник XIV, Број:2-3, (Скопје 1970), 91.

14 Gordana Tomović, “History of Mining In Yugoslavia”, Mining of Yugoslavia (11th World Mining Cong-

ress), ed. Mehmed Džindić, (Belgrade: NIRO Privredni Vjesnik Press, 1982), 128.

15 Halil Sahillioğlu, “Kuruluştan XVII. Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme”

(PhD diss., İstanbul Üniversitesi, 1958), 41; Abdülkadir Özcan, “Buçuktepe Vak’ası”, Diyanet İslâm An- siklopedisi, İstanbul 1992, VI, 343-344.

61 Novaberde gümüş madenlerinin Sırp despotuna terk edilmesi ve devrin daimi

sıkıntısı olan gümüş darlığının daha da artmasıydı16_.

İstanbul’u alan ve devletin sınırlarını bir bütünlük içine koyan Fatih Sultan Mehmed, ilk hükümdarlık yıllarında karşı karşıya kaldığı ekonomik darlığın sebeplerinden biri olan Novaberde’yi elde etmeyi mühim hedefleri arasında saymıştır. Nitekim bu doğrultuda taşradan gelen istekler de geri çevrilmeye- cektir. Üsküp’te yerleşik uç beylerinden İsa Bey’in madenleri ile ünlü Novaber- de hakkında sunduğu rapor, sultanın harekete geçmesine neden olmuştur17_.

Altın, gümüş ve diğer kıymetli madenlerin bulunduğu zengin bir memle- ket olarak tarif edilen18 _{ve bölgenin en önemli kalelerinden birine sahip olan} Novaberde, yüzyıllarca bölgedeki gümüş üretim merkezi olmuştur19_{. Hiç} kuşkusuz fethin öncesinde Üsküp uçbeyi İsa Bey’in askerî ve siyasî düşünce- leri İstanbul’da karşılık bulmuş, her ne şekilde olursa olsun fırsat olarak dile getirilen bölgenin ele geçirilmesi fikrî 1455’de ordusu başında harekete geçen Fatih Sultan Mehmed tarafından uygulamaya konulmuştur. İsa Bey ile kale önüne gelen sultan, sulh yoluyla elde edilemediği hisarı muhasara neticesin- de fethetmiştir20_{. Bu kuşatma sonrasında Tevârih-i Ali Osman adlı kroniğe} göre Vılkıoğlu’na ait kale içindeki bol miktarda hazır gümüşe hazine adına el konulmuştur21_.

Fatih Sultan Mehmed’in saltanat yıllarının ünlü tarihçisi Tursun Bey ta- rafından “…maa‘din-i fidda vü zehebdür …” diye tarif edilen, yani gümüş ve altın madenlerinin bolca bulunduğu Novaberde, Osmanlı hazinesine büyük katkılar sunmuştur. Hakeza bu sefer sonunda elde edilen ve Novaberde’ye yakın olan Trepçe’deki madenler hazineyi doldurmuştur22_{. İdris-i Bitlisî, bu}

16 Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar I, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995), 95, dipnot 116.

17 Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, c. II, yay. Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen, (Anka- ra: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995), 719, 721; İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, 116.

18 İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt VII. Ketîbe Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481, Tashih-Tahkik-Çeviri: Mu- hammed İbrahim Yıldırım, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013), 133.

19 Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), haz. Necdet Öztürk, (İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayın- ları, 1991), 238.

20 Neşri, Kitâb-ı Cihan-nümâ, 719, 721; İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, 116; Selâhattin Tansel, Osmanlı

Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayın-

ları, 1999), 118-119.

21 İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, 117.

22 Tursun Bey, Tarîh-i Ebü’l-Feth, haz. Mertol Tulum, (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1977), 78. Diğer kroniklerde de Novaberde’nin alınmasının hazineye büyük bir gelir sağladığı belirtilmek- tedir. Gelibolulu Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbâr Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481, haz. M.Hüdai Şen- türk, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003), 106; Neşrî, Kitâb-ı Cihan-Nümâ, 721.

fetih hadisesini daha da yüceltmektedir. Ona göre Novaberde kalesinin fet- hedilmesi Karun’un hazinesine sahip olunması ile eş değerdir. Ayrıca Sultan Mehmed, kalenin elde tutulabilmesi ve madenlerin devamlı çıkarılmasını temin etmek adına güvenilir eminler ile askerlerini bu altın madenine tayin etmiştir23_.

Buranın fethi ile yetinmeyen Fatih Sultan Mehmed, civardaki madenlerin de ele geçirilmesini emretmiştir24_{. Sultanın Novaberde’yi kuşatmasına şaşıran} Sırp despotu Lazar, hâkimiyeti altındaki diğer kaleleri güçlendirmeye gayret göstermiş, aşağı kesimlerde yaşayan erkek, kadın ve çocukların bir bölümünü kalelere, bir bölümünü de ülkenin dağlık kesimlerine taşıttığı gibi hayvan sü- rülerini ve eşyalarını da iç kesimlere naklederek savunma tedbirleri almıştır25_. Fatih’in elde edilmesini emrettiği yerlerden olan Kopaonik dağı ve yamaçları ortaçağ Sırbistan’ın en zengin maden bölgesiydi26_.

Lazar tarafından alınan tedbirlere rağmen Vılkıoğlu topraklarının em- niyetini tesis etmek niyetiyle Rumeli akıncılarından Karaca Bey idaresinde- ki Osmanlı birlikleri, Trepçe Kalesi üzerine doğru hareket etmiş ve burası savaşsız bir şekilde elde edilmiştir27_{. Kale içinde işlenmemiş halde bulunan} gümüş hazine görevlilerince teslim alınmış, devam eden sefer sırasında Trepçe etrafındaki maden yerleri de ele geçirilmiştir. Bunlar arasında en önemli maden yatakları Zaplana ve İplana da yer alıyordu. Osmanlı asker- leri, Trepçe’nin fethinin akabinde saf gümüş bölgesi olan Zaplana dağlarına varıp düşmanı püskürtmüştü. Söylenceye göre Vılkıoğlu’nun ekser hâsılı buradaki gümüş madenlerinden geliyordu. Bu sefer sırasında Zaplana ve öte tarafında yer alan İplana’da büyük miktarda maden ele geçirilmişti. Bu fetih hadisesi Karun’un hazinesinin bile bu miktar olmadığı şeklinde İbn-i Kemal tarafından abartılı bir şekilde ifade edilmişti. Sultanın buradan da hareketle, yönünü Bırvenik’e döndürdüğü ve buradaki madenleri de ele ge- çirdiği anlaşılmaktadır28_.

23 Bitlisî, Heşt Behişt, 133.

24 İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, 117.

25 Kritovulos Tarihi 1451-1467, çev. Ari Çokona, (İstanbul: Heyamola Yayınları, 2012), 309. 26 Tomović, “Mining In Yugoslavia”, 128.

27 Bitlisî, Heşt Behişt, 134.

63

Resim 1: Balkanlarda Maden Yatakları ve Madencilik Faaliyetlerinin Yürütüldüğü Dönemler29