Sukuk/Kira Sertifikası Yoluyla Fon Sağlama

Sukuk kelimesi Arapça sak kökünden gelmekte olup, sertifika ve vesika anlamlarını içinde barındırır. Arap sermaye piyasalarında bono ve tahviller için senet kelimesi kullanılırken, faizsiz sertifikalar için sukuk kelimesi kullanılmaktadır⁵⁰.

Sukuk varlığa dayalı olarak ihraç edilebilen bir menkul kıymet olması nedeniyle diğer senetlerden farklılık göstermektedir. Sukuk sertifikalarının temelinde gerçek bir ticari ilişki ve gözle görülebilir maddi bir gerçeklik bulunmak zorundadır⁵¹. Sukuk kiralanan varlıklar veya öngörülebilir bir gelir akışı üzerindeki mülkiyeti temsil etmesi nedeniyle yatırımcılara özgün bir menkul kıymete yatırım imkanı sunmaktadır. Sukuk yatırımından elde edilen kar üzerine inşa edildiği varlık veya projelerin performansına bağlıdır ⁵².

Sukuk, katılım bankaları açısından aktif varlıkların menkul kıymetleştirilmesi suretiyle (securitization), yapacakları yeni finansman faaliyetleri için fon sağlama yöntemi olması açısından önemlidir. Katılım bankaları tarafından daha önceki dönemlerde gerçekleştirilen sabit kıymet yatırımları ya da finansman faaliyetlerinden oluşan kredi portföyü sukuk ihracı yoluyla yeniden likide edilmektedir. Bu yolla sağlanan fonlar ise katılım bankası tarafından yeni sabit kıymet ve/veya kredi portföylerinin oluşturulmasında kullanılmaktadır. Bu faaliyet neticesinde sukuk yatırımcıları tatmin edici düzeyde bir menkul kıymet kazancına ulaşırken, katılım bankaları da aktiflerini büyütmek ve faaliyetlerini genişletmek suretiyle karlılıklarını artırmaktadırlar.

Accounting and Auditing Organization for İslamic Financial Institutions (AAOIFI) tarafından 14 farklı sukuk çeşidi belirlenmiştir⁵³. Ancak uygulamada sıklıkla başvurulan sukuk

49 Hüseyin Tunç, a.g.e., s.167.

50 Muhammad Ayub, Understandig Islamic Finance, Wiley Finance&Sons, England, 2010, s.392.

51 Hüseyin Tunç, a.g.e., s.152.

52 Clifford Chance, Dubai İnternational Financial Centre Sukuk Guidebook, Dubai, 2012, s.5.

53 IFSB, The Changing Landscape of Islamic Finance, Kuala Lumpur/Malaysia, 2010, s.151.

29

yöntemleri⁵⁴; Sukuk el İcare, Sukuk el Muşareke, Sukuk el Mudarebe, Sukuk el Selem, Sukuk el İstisna, Sukuk el Murabaha, Sukuk el İstismar ve Sukuk el Vekale’dir.

Yukarıda verilen sukuk türlerine baktığımızda varlık ya da alacağın dayandığı havuzun mahiyetine bağlı olarak sukuk türlerinin ihdas edildiğini görmekteyiz. Sukuk işlemine esas varlık ya da alacak, leasing alacaklarından oluşuyor ise sukuk el icare, kar zarar ortaklığı olarak ifade edilen mudarebe alacaklarından oluşuyor ise sukuk el mudarebe, murabaha alacakları üzerine bir yapılandırma sözkonusu ise sukuk el murabaha sözkonusu olmaktadır⁵⁵.

Sukuk ihracı suretiyle oluşturulan menkul kıymet tek bir kaynağa dayanabileceği gibi yukarıda verilen kaynakların iki ya da daha fazlası da bir arada bulunmak suretiyle ihraçlar sözkonusu olabilmektedir. Sukuk mekanizması; dayandığı varlık ya da alacağın mahiyetine bağlı olarak, o varlık ya da alacağın oluşum sürecindeki temel farklılıkları nedeniyle sözkonusu olan detaylar dışında, tüm varlık ya da alacak havuzlarının menkulleştirmeye konu edilmesi açısından benzer bir yapı göstermektedir. Sukuk mekanizmasının daha net anlaşılabilmesi için iki farklı üründen (murabaha alacaklarının ve gayrimenkul varlıklarının satışı) oluşturulan bir sukuk işlemine aşağıdaki şekilde yer verilmiştir⁵⁶. Bu sukuk işleminde yatırımcılar açısından getirinin kaynağını, murabaha alacaklarında kar payı gelirleri, gayrimenkul varlığı açısından ise sözkonusu gayrimenkullerin ilgili banka/kuruluş tarafından kiralanması suretiyle elde edilen kira gelirleri oluşturmaktadır.

54 Dubai İnternational Financial Centre Sukuk Guidebook, Clifford Chance, Dubai, 2012, s.5.

55 TKBB, Faizsiz Bankacılık Standartları, Çev. Mehmet Odabaşı, İshak Emin Aktepe, Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayın No:2, İstanbul, 2012, s.369.

56 Albaraka Türk Sukuk İhraç İzahnamesi, Banka içi kullanım.

30 Şekil- 1.2. İki Varlıklı Bir Sukuk İşleminin İşleyiş Mekanizması Kaynak: Albaraka Türk Sukuk İhraç İzahnamesinden Alınmıştır.

SATICI BANKA SATICI BANKA Kiralama Anlaşm ası Alım /Satım Taahhüdü Vekillik Anlaşması

ÖZEL AMAÇLI ŞİRKET (SPV)

(Sukuk Kıymeti) 2.b İhraç Gelirleri 5.a Dönemsel

Dağıtımlar 6 .d Anapara İadesi

31

Sukuk işleminin gerçekleştirilmesi için, öncelikle sukuk menkul kıymetini ihraç edecek bir özel amaçlı şirketin (Special Purposes Vehicle-SPV) kurulması gerekmektedir.

Varlık ve alacaklarını menkul kıymetleştirmek (sukuk) suretiyle yatırımcılarına sunmak isteyen banka ile SPV arasında varlık ve alacakların SPV’ye devri ve geri kiralanması, işlemin sonunda ise geri satın alınmasına yönelik olarak ‘Kiralama Anlaşması’ ve ‘Alım-Satım Sözleşmesi’ imzalanır. Ayrıca SPV adına işlemleri gerçekleştirmek için SPV ile banka arasında “Vekillik Anlaşması” imzalanır. Bu anlaşma ile birlikte ihraç dahil tüm işlemler SPV adına banka tarafından gerçekleştirilir.

Hem varlık hem de murabaha bazlı alacak satışının sözkonusu olduğu bir örnekte süreç aşağıdaki şekilde işlemektedir.

1- Varlık ve murabaha bazlı alacaklarını SPV’ye devretmek isteyen Banka ile SPV arasında imzalanan ‘Murabaha Satım ve Alım Sözleşmesi’ kapsamında murabaha alacakları SPV’ye devredilir. Murabaha alacaklarının sukuk portföyüne dahil ediliği işlemlerde, faizsiz bankacılık ilkelerine uygunluk açısından, murabaha bazlı alacakların toplamının varlık pörtföyünün %50’sinden az olması gerekmektedir.

Eş zamanlı olarak sukuk ihraç pörtföyünün çoğunluğunu oluşturacak olan gayrimenkuller de ‘Satım ve Geri Alım Anlaşması’ kapsamında SPV’ye devredilir.

2- SPV iki varlıktan oluşan pörtföye dayalı olarak çıkardığı menkul kıymeti yatırımcılara peşin bedelle satar.

3- SPV sağlamış olduğu bu bedellerle kendisine devrolunan murabaha alacaklarının ve gayrimenkullerin bedellerini bankaya öder.

4- Katılım bankası sattığı gayrimenkulleri kullanmak üzere SPV’den kiralar.

5- Katılım bankası ‘Vekillik Anlaşması’ uyarınca, SPV’ye devretmiş olduğu murabaha pörtföyünden kaynaklanan alacaklar ile birlikte kullanmak üzere kiralamış olduğu gayrimenkullerin kira bedellerini tahsil eder ve SPV adına açılmış olan hesaba alacak kaydeder. Bankaca dönemsel olarak bu hesaptan yatırımcılara düzenli ödemeler gerçekleştirilir.

6- Sukuk vadesi sonunda, opsiyon kullanma fiyatı üzerinden, henüz tahsil edilmemiş murabaha varlıkları ve gayrimenkuller peşin bedelle bankaca SPV’den geri satın alınır ve bedeller SPV’nin bankadaki hesabına aktarılır. SPV’nin talimatına istinaden hesapta biriken bu bedeller anapara kaynaklı borçların tasfiyesi amacıyla yatırımcılara ödenir.

32

Dünya’da ilk sukuk ihracı 1995 yılında Malezya’da gerçekleştirilmiştir. Henüz 15 yıllık bir geçmişi olmasına rağmen, sukuk piyasası başta Asya ve Ortadoğu olmak üzere, dünya piyasalarında önemli bir finansman kaynağı haline gelmiştir. Sukuk piyasasının bu denli hızlı gelişiminde, özel sektörün sukuk ihracı yoluyla borçlanma yolunu tercih etmesinin yanında kamu hazinelerinin de kamunun finansman ihtiyacının karşılanmasında bu modeli yüksek hacimlerde kullanmaları etkili olmuştur⁵⁷.

Türkiye’de durum diğer ülkelere paralel bir gelişim gösterememiştir. Bunun temel sebebi, özellikle sukuk enstrümanının üzerinde yapılandırılacağı hukuki altyapıya ilişkin düzenlemelerin ancak 2011 yılında tamamlanabilmiş olmasıdır. Özel sektörün sukuk ihracı yoluyla sermaye piyasası aracılığıyla borçlanabilmesine olanak sağlayan Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) düzenlemesi⁵⁸ ve akabinde bu tür ürünlerin vergi mevzuatı karşısındaki durumunu gösteren Vergi düzenlemeleri⁵⁹ 2011 yılında tamamlanabilmiştir. Bu düzenlemelerin ardından Türkiye’de ilk ihraçlar gerçekleşmiş ve Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş. 2011 ve 2012 yıllarında toplamda 500 Milyon USD tutarında iki ihraç gerçekleştirmiştir⁶⁰.