Sosyal Sigortalar ve Genel Sa÷lÕk

Güvenlik, insanlÕk kadar eski bir gereksinimdir. SakatlÕk, hastalÕk, yaúlÕlÕk ve ölüm gibi risklere karúÕ korunma ihtiyacÕ insanlarÕ önlem almaya itmiútir. Sanayi devrimi ile birlikte bu ihtiyaç daha çok artmÕútÕr. Böylelikle geleneksel sosyal güvenlik yerini devlet eliyle oluúturulan, kurumsal bir sosyal güvenlik sistemine bÕrakmÕútÕr.173



172 _{International Labour Organization, Published 99th ILC Session}

https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=1000:13100:0::NO:13100:P13100_COMMENT_ID:231182 2, 16 Haziran 2019.

173 _{KadÕn Eme÷i ve østihdam Giriúimi, Türkiye’de KadÕnlar Sosyal Güvenli÷in Neresinde? 5510}

SayÕlÕ SSGSS Kanunu’nun Toplumsal Cinsiyet AçÕsÕndan Analizi AraútÕrma Raporu, KasÕm,

Sosyal güvenlik hakkÕ, ønsan HaklarÕ Evrensel Beyannamesi, madde 22’de de hak olarak tanÕmlanmÕútÕr.174

Sosyal Güvenlik Kurumu faaliyet raporu incelendi÷inde Türkiye’de sigortalÕ nüfus oranÕnÕ görülmektedir. 2017 yÕlÕ için sosyal sigorta kapsamÕnÕn, ülke nüfusuna oranÕ, aktif ve pasif sigortalÕ toplamÕ olarak %87,1 olarak ölçülmüútür. Bu oran 2018 yÕlÕnda gerileyerek %85,6 olmuútur.175 _{KapsayÕcÕlÕ÷Õ düúmüútür. Sosyal güvenlik} hakkÕ evrensel bir hak olmasÕna ra÷men yukarÕda da gördü÷ümüz gibi nüfusun sÕnÕrlÕ bir kesimini kapsamaktadÕr, bunun sebebi ulusal ya da uluslararasÕ mevzuat eksiklikleri ya da ülkelerin konuya yeterince önem vermemesi gibi sebepler de÷ildir. Sosyal güvenlik hakkÕ dâhilinde ihtiyaçlarÕn karúÕlanmasÕna olanak verecek kayna÷Õn yetersizli÷idir. Sosyal güvenlik bir gelir transferi mekanizmasÕdÕr.176

5510 sayÕlÕ Sosyal Sigortalar ve Genel Sa÷lÕk SigortasÕ Kanunu’nun177 amacÕ, kiúileri sosyal sigortalar ve genel sa÷lÕk sigortasÕ bakÕmÕndan güvence altÕna almakla beraber sigortadan yararlananlarÕn ve bu durumun sa÷ladÕ÷Õ haklarÕn iúleyiúi ile ilgili usul ve esaslarÕ düzenlemektir (madde 1). Kanun cinsiyet eúitli÷i üzerinden incelendi÷inde ortaya çÕkan bulgulara göre, madde 15 ile analÕk hali tanÕmlanmÕútÕr. TanÕmlamaya göre, kendi sigortalÕ ya da çalÕúmalarÕndan dolayÕ gelir veya aylÕk elde eden kadÕn ile kendi sigortalÕ ya da çalÕúmalarÕndan dolayÕ gelir veya aylÕk kazanç elde eden erke÷in sigortasÕz eúi gebeli÷in baúlangÕcÕndan do÷umdan sonraki sekiz haftaya, çoklu do÷umlarda on haftaya kadar olan süreyle analÕk halindedir. Madde 16 ile analÕk hali gere÷i iú göremezlik süresince günlük geçici iú göremezlik ödene÷i verilece÷i belirtilmiútir. Bunun için sigortalÕ kadÕnÕn iú göremezli÷in baúlayaca÷Õ tarihten en az bir yÕl önce 90 gün kÕsa vadeli sigorta primi bildirmiú olmasÕ úarttÕr. AnalÕk sigortasÕndan sigortalÕ kadÕna veya sigortasÕ olmayan karÕsÕnÕn do÷umu sebebiyle sigortalÕ erke÷e her çocuk için yaúamasÕ úartÕyla bakanlÕkça onaylanan tarifeye göre emzirme ödene÷i verilece÷i de yine aynÕ madde içinde yer bulmuútur.



174 _{Türkiye Büyük Millet Meclisi, ønsan HaklarÕ Evrensel Beyannamesi}

https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/203-208.pdf, 29 Haziran 2019.

175 _{T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu, 2018 Faaliyet Raporu, 2019, 43.}

176 _{Alper Yusuf, Sosyal Güvenlik HakkÕ ve Sosyal Güvenli÷in FinansmanÕ, VII. Sosyal ønsan}

HaklarÕ UluslararasÕ Sempozyumu Bildirisi, Denizli, 2015, 199.

177 _{Sosyal Sigortalar ve genel Sa÷lÕk SigortasÕ Kanunu}

Ancak emzirme ödene÷inden yararlanabilmek için yükümlü kiúinin, do÷umdan önce bir yÕl içinde en az 120 gün kÕsa vadeli sigorta kollarÕ primini bildirilmesi ya da yatÕrmasÕ ile genel sa÷lÕk sigortasÕ borcu da dâhil herhangi bir prim borcu olmamasÕ úart koúulmuútur. Madde 41 ile üç defaya mahsus ve do÷um tarihinden itibaren iki yÕlÕ geçmemek úartÕ ile kadÕnlara do÷um borçlanmasÕ imkânÕ sa÷lanmÕútÕr. Bunun için kadÕnÕn do÷um öncesinde sigortalÕ olmasÕ gerekmektedir. Fakat ayrÕmcÕlÕk burada ortaya çÕkmaktadÕr. Erkekler için olan askerlik borçlanmasÕnda, kiúinin öncesinde sigortalÕ olma úartÕ yoktur.178

2013’te kanunun 60. maddesine, Ailenin KorunmasÕ ve KadÕna KarúÕ ùiddetin Önlenmesine Dair Kanun kapsamÕnda eklenen fÕkra ile hakkÕnda koruyucu tedbir kararÕ verilen kiúilerin korunmasÕ amaçlanmÕútÕr. Hem genel sa÷lÕk sigortasÕ olmayan hem de bakmakla yükümlü kiúi kapsamÕnda olmayan ya da genel sa÷lÕk sigortasÕ kapsamÕnda olup sa÷lÕk yardÕmÕndan yararlanamayan bu kiúiler, bu halleri devam etti÷i sürece, gelir testine ihtiyaç duyulmaksÕzÕn genel sa÷lÕk sigortalÕsÕ sayÕlmÕúlardÕr. Bu fÕkra ile Türkiye’de ço÷unlukla kadÕnlarÕn maruz kaldÕ÷Õ aile içi úiddetle meydana gelen ma÷duriyet bir nebze azaltÕlarak, ma÷durlarÕn prim ödemeksizin sigortadan faydalanmalarÕ sa÷lanmÕútÕr.

Kanunun 32. maddesi ile ölüm sigortasÕndan sa÷lanan haklar ve yararlanma úartlarÕ belirtilmiútir. C bendinde “AylÕk almakta olan kÕz çocuklarÕna evlenme ödene÷i

verilmesi” ile erkek çocuklarÕ dÕúlanmÕútÕr. KapsayÕcÕlÕ÷Õ artÕrmak adÕna tüm

çocuklara bir kereye mahsus evlilik ödene÷i sa÷lanmasÕ ayrÕmcÕlÕ÷Õ ortadan kaldÕrabilir. Ölüm aylÕ÷ÕnÕn hak sahiplerine paylaútÕrÕlmasÕnÕ belirten madde 34’te ise 18 yaúÕnÕ, lise ve dengi ö÷retim görmesi halinde 20 yaúÕnÕ, yüksekö÷retim yapmasÕ halinde 25 yaúÕnÕ doldurmayanlar ile yaúlarÕ ne olursa olsun evli olmayan, boúanmÕú ya da dul kalmÕú olan kÕz çocuklarÕna aylÕk ba÷lanaca÷Õ belirtilmiútir. Kanuna göre kÕz çocuklarÕ için evlenme ya da sigortalÕ iúe baúlamalarÕ aylÕ÷Õn kesilmesine yol açacaktÕr. Bu durumun kÕz çocuklarÕnÕn istihdama katÕlmasÕnÕ nasÕl etkiledi÷i ile ilgili çalÕúmada Alper, Özgökçeler ve Sümer bu durumun istihdama katÕlÕmÕ olumsuz etkiledi÷i sonucuna varmÕúlardÕr. Türkiye’de ölüm aylÕ÷Õndan yararlanan kÕz



çocuklarÕnÕn her yaú grubuna da÷ÕlÕmÕ olmakla birlikte ölüm aylÕ÷Õndan yararlanma oranlarÕ 25 yaú ve sonrasÕ için en az %96 seviyesindedir. Erkek çocuklarÕ içinse 25 yaú sonrasÕ en yüksek yararlanma oranÕ %4 seviyelerine bile varmamaktadÕr. Bu durum yalnÕzca malul olan erkek çocuklarÕnÕn ölüm aylÕ÷Õndan yararlanabilmesi ile açÕklanmaktadÕr. Di÷er yandan iúe girmeleri halinde ya da evlilik durumunda aylÕ÷Õn kesilecek olmasÕ durumuyla kadÕnlarÕn belirgin úekilde çalÕúmaya isteksiz olduklarÕ veya kayÕt dÕúÕ istihdam e÷ilimi gösterdikleri çalÕúmada ortaya koyulmuútur. ÇalÕúma göstermiútir ki, Türk sosyal güvenlik sistemi kadÕna karúÕ pozitif ayrÕmcÕlÕk uygulamalarÕnÕ pozitif ayrÕmcÕlÕ÷Õn ötesine götürerek, kadÕna zarar vermeye, kadÕnlara istihdamÕ sorgulatmaya baúlamÕútÕr.179 _{Bu durumun düzeltilmesi için} kadÕnlarÕn iúe girme ya da evlenme halinde, kendi sigortalÕlÕk durumunda oldu÷u gibi ölüm aylÕ÷ÕnÕn kesilmesine engel olunmasÕ önerilebilir.180 Böylece istihdamdan kaçÕnma ya da kayÕt dÕúÕ istihdamÕn önüne geçilerek daha do÷ru anlamda pozitif ayrÕmcÕlÕk yapÕlabilir.

ølk kez nüfusun tamamÕnÕ zorunlu olarak kapsayacak úekilde 2012 yÕlÕ itibari ile uzun tartÕúmalarÕn ardÕndan, genel sa÷lÕk sigortasÕ yürürlü÷e girmiútir. øste÷e ba÷lÕ ya da herhangi bir úekilde sigortaya tabii olmayanlar için kanunda belirtilen yaú hadlerinin geçilmesi durumunda zorunlu genel sa÷lÕk sigortasÕ için prim ödeyip ödemeyecekleri kurumca test edilip, tespit edilir. Ancak bu test aile içindeki gelirin (taúÕnÕr, taúÕnmaz mallar da dâhil) kiúi baúÕna düúen miktarÕnca hesaplanÕr. Asgari ücretin 1/3’ü geçildi÷inde geçildi÷i oranda prime tabii tutulur. 181 Bu durumda iúsiz olan çocu÷un genel sa÷lÕk sigortasÕ yükü, ona bakan ailesine kalmaktadÕr. Kanun 2013 yÕlÕnda yapÕlan de÷iúiklikle 01.10.2008 tarihinden sonra do÷an kÕz çocuklarÕnÕ da zorunlu genel sa÷lÕk sigortasÕ kapsamÕna almÕútÕr. 01.10.2008 tarihinden önce do÷an kÕzlar için evlenene ya da iúe girene kadar ailesinin sigortasÕndan yararlanma durumu mevcudiyetini korumaktadÕr. Bu durumun gelecekte kÕz çocuklarÕnÕ evlenmeye itece÷i, kÕz çocuklarÕnÕn ba÷ÕmlÕlÕklarÕnÕ artÕraca÷Õ fikri olsa da182 _{úimdilik erkek}



179 _{Yusuf Alper, Serhat Özgökçeler, Gözde Sümer, Ölüm SigortasÕndan Ba÷lanan AylÕklarÕn KÕz}

ÇocuklarÕnÕn øúgücü KatÕlÕmÕna ve østihdama Etkisi, Siyaset, Ekonomi ve Yönetim AraútÕrmalarÕ

Dergisi, 16. ÇalÕúma Ekonomisi ve Endüstri øliúkileri Kongresi Özel SayÕsÕ, 2015, 348.

180 _{KadÕn Eme÷i ve østihdam Giriúimi, 46.} 181 _{KadÕn Eme÷i ve østihdam Giriúimi, 49.} 182 _{KadÕn Eme÷i ve østihdam Giriúimi, 50.}

çocuklarÕna yapÕlan ayrÕmcÕlÕ÷Õn kÕsmen de olsa kalktÕ÷ÕnÕ söylenebilir. Genel sa÷lÕk sigortasÕnÕn kimleri kapsadÕ÷Õ madde 60’ta açÕklanmÕútÕr. SigortalÕ sayÕlmayanlarÕn aktarÕldÕ÷Õ 6. maddeye bakÕldÕ÷Õnda kadÕn eme÷inin göz ardÕ edildi÷ini görülür. Madde 6/a’da iúverenin iú yerinde ücretsiz çalÕúan eúi, 6/b’de birlikte aynÕ konutta yaúayan üçüncü derece de dâhil hÕsÕmlar arasÕnda ve aralarÕna kimse katÕlmaksÕzÕn, yaúadÕklarÕ konut içerisinde yapÕlan iúlerde çalÕúanlar, 6/c’de ev hizmetlerinde çalÕúanlar (ay içerisinde 10 günden az çalÕúanlar ve ek 9/2 kapsamÕnda olmayanlar) sigortalÕ sayÕlmazlar. SigortalÕ sayÕlmayanlar, toplumsal cinsiyet algÕlarÕ gere÷i daha çok kadÕnlarÕn bulundu÷u çalÕúma alanlarÕdÕr.

Genel olarak bakÕldÕ÷Õnda Türkiye sosyal güvenlik sisteminin prim ödemeye ve çalÕúma hayatÕna dayalÕ oldu÷u, erkek çalÕúan varsayÕmÕ etrafÕnda kuruldu÷u görülür. KadÕnlar sosyal güvenlikten yararlanabilmek için güvenceli bir iúte çalÕúmÕyorsa bir erke÷e ba÷ÕmlÕ kalmak zorunda bÕrakÕlmÕúlardÕr.183